Jfr-
^k*?l
m
%
«*ra
**
•<*-- «
%
**
i
**|(
j&jfl
****
te
*
ii
■•'31
v *f§S;-'>£
V' *
■^=^p-
' l(M l
I I
y
Kfwv^S^
•
«] L I B RAR Y Of jl
THE UNIVERSITY
D OF ILLIKOI5 M
^^E^l^^^^^dl
B^Bpwk^' '^>^riy.~ ; M'W&
FROM TLE LIBRARY 01
<§N5 A\T°NI CAVAGNA
5ANGMMWD 1 GYALDANA
L^LADA DI 3 c R E GVARDO
PUf* CMA -SED 1921
w^—^Kut^^Ka^^&^^S&^!!^r- m
3^7.9
Fe^d
is^e
\AB
FARI - '
J II A N N I S F R A N C I S C I
SJSSJRENSIS
DE CHOROGRAPHIA SARDINIjE j
LIBRI DUO
DE REBUS SARDOIS
LIBRI QUATUOR
EX RECENSIONE
VICTORII ANGIUS EX S. P.
R. T. S. A. S. A. L.
Tomus Primus
L. II. CHOROG. CONTINENS. ADDITO LEXICO EJUSDEM
ET ORATIONE DE LAUDIEUS AUCTORIS
CARALI 1858.
EX TYPIS MONTEVERDE
Facta pctestate.
\
>R%* ■*
931.9
MEMOMAF. . IMMORTALI
SIOSEPHI . VINCENTH
EX . IMPKRATORlA . GENTE . LASCARIDVM
COMIT. ALBlNTIMILll . EQUIT. ETC. ETC.
IVRIS . PVBLICI . ET . MVLTARVM . LITERARVM . PERITISSIMI
LITERATORVM . ET . ARTIFICVM . MOECENATIS
CAROLO . EMM. SARDINIAE . REGI
PRIMVM . IN . TRIBVS . LEGATIONIBVS
TVM . IN . NEGOTIIS . EXTERN. SVB . SVO . NVMINE . GERENDIS
MINISTRI . PRVDENTISSIMI
MOX . A . VICTORIO . AMED. CAR. EMM. F.
IN . SPLENDIDISSIMVM . MAGNATIVM . ORDINEM
PRO . MAXIMIS . MERITIS . ADLECTI
DEMVM . REGIAE . POTEST. ET . MAIEST. PLENITVDINE
PRO . SE . APVD . SARDOS . CVMVLATI
ATQVE . HIC . PRVDENTIA . IVSTITIA . STVDIO . RERVM . MELlORVM
LARGISSIMA . LIBERALITATE . AD . ANNONAM . LEVANDAM
ET . REGI . ET . POPVLIS . ADEO . PROBATI
VT . PROPTEREA . MARCHIONALI . DIGNITATE . A . REGE . AVGERETVR
ET . PATER . ET . SERVATOR . A . POPVLIS . CONSALVTATVS
ABIENS . LACRIMIS . ABSENS . DESIDERIO
POST . FATA
MEMORIA . ET . AMORE . NON . INTERITVRIS . HONORARETVR
LIBROS . IOH. FRANC. FARAE . SASSARENSIS
DE . SARDINIAE . CHOROGR. ET ANNALIBUS
QVORVM . LECTIONE . VIR. ILLE . EGR. EX . MSS. SOLINlAN. DELECTABATVR
NVPER . AVGVSTINI . F. S. COM. MARCH. EQVIT. ETC.
VIRI . IN . PRIMIS . LITERATI
ET . OMNIGENA . VIRTVTVM . LAVDE . SPECTATISSIMI
AERE . NON . MODICO . OPERA . CL. EQVIT. ALOYSII . CIBRARII . EDITIS
NVNC . DILIGENTISSIME . RECENSITOS
DEDICAT
VICTORIVS . ANGIVS
IN . ANIMI . GRATI . mONVMENTVM
SVI . TOTIVSQUE . GENTIS . SARDOAE
IN . PATREM . ET . FILIVM . PATRE . DIGNVM
549261
Digitized by the Internet Archive
in 2012 with funding from
University of lllinois Urbana-Champaign
http://archive.org/details/faraejohannisfra13fara
LECTOIU
VICTOIUUS ANCIUS
En tibi chorographiam , ct Annales J. F. Farae , qui iiiter rerum
Sardoarum scriptorcs opcris magnitudine ct praestantia maximo flo-
ruit lionorc ab extrcmo scculo Xf^I. ad vir. egreg. Joscphum
Mannwn. Homo ingeniosissimus a natura ;, studio doctissimus , post-
quam satis in rcrum divinarwn scientia, legwn doctrinis , ct litcrarum
disciplina vcrsatus esset, ad res patriae illustrandas animum appli-
cuit , ct , quae mirabili undique diligenlia potuit colligere. t pro-
babili ordine disposita sex libris complexus est. Ex quibus unum
tantummodo , qui primus erat historiarum , cvulgabat , reliquis de eo-
dem argumento y et duobus de insulae sardoae regionibus , populis,
ct ceteris quac ad eam referuntur y intus positis , quippe qui assidua
lucubratione nondum essent omni numero absoliiti. lnfeliciter tem-
pora defuerey quo minus manum summam iisdem imponeret , primum
ab Archipresbjteratu Turritano ad Episcopatum Bosanenscm, mox
ad melioris vitae aevum translatus ; atque infelicius deesse postea
visus cst, qui rem imperfectam perficeret , aut chirographum , nullis
etiam additis aut immutatis, curaret excudendum. Tibi incredibile
videbitur , sed verum existimandum, satis fuisse paucissimis nostrae
gentis hominibuSy qui rerum ad patriam pertinentium polius videri
amabant, quam esse studiosi , si mercede tenui sibi amanuensium
opera libellos ineditos parasscnt. Inde conjicies facile quae conditio
fuerit eorum exemplaribus. Quum enim archctjpum , ut quisque
intelliget, plurimis obscurarctur lituris, necessario ex transcribcntium
oscitantia et inscitia eveniebat , ut plurima irrcpcrent menda ; haec
in successivis exscriptionibus non modo pcrmanerent , sed novis
VI
continiLO aucta opus acleo foedarent ; ut si revixisset , ipse se au-
ctor violatus nou dignovissct. Tantac corruplioni , quae admira-
bilem faciat librariorum stupiditatem , et literatorum lippitudinem
pejus accedebat malum in frequentissimo partium defectu. Equidem
intellexi quasdatn in ipsis libris autographis vacuitates intercessis-
se , ubi ex non certa cognitione ponere scriptor differcbat , quae
ponenda essent, qucmadmodum contigisse videmus in chorographia
(quae tamen, si unum excipias articulum De censu populorum
Sardiniae, omnino intermissum , paucissima verba desiderabant ) ;
verum sunt lacunae majusculae non paucis omissis , quae qui exscri-
bebant neglexere , quum dormitantes ab uno in alium paragraphwn
dclaberentur. Hinc mihi in plurimis MSS. , quae perquisilio dili-
gentissima obtulit consulenda , duo tantummodo invenisse datum ,
quae paucioribus mcndis essent vitiata , nec nimium frequentibus
interstitiis corrupta; unum quod Aragonczius Canonicus Turritanus
( aniio 1830. ) Legendum exhibnerat ; alterum quod manu propria
Com. Arnaud Regiam Cancellariam Regentis exscriptum continetur
in Sardoa bibliotheca clarissimi Equitis Lndovici Baille. Atque
horum si primum vetustate, alterum in reliquis praestat : quod tamen
ob aliquot minus recta, quae nullo pacto in Farae scriptis exlilisse
putem , a chirographo mihi constat non fuisse desumptum. Hujus-
modi maculis deturpata , et frequenti continuationis interruptione
discissa quwn praeclari auctoris scripta vidissem , dolui , et id mihi
laboris suscipiendum decrcvi , ut ex /IfSS. collatione , ex auclorum
lectionc , undc ille materiem hauserat , et cx cognitione , quam re-
rwn hujusmodi adeptus eram , exemplum pararem , quod ab intc-
gritate, et i^ectitudine autographi , fuerit quaccumque , iri paucioribus
et minoribus d".ficeret. Improbum quidem laborem aggressus sum ;
sed non incassum operam , studiumque posui ; quandoquidem
nisi omiia , plurima emcndare , et quae vacabant , pleraque licuit
complere. Is cgo a natura non sum , ut quod bonwn per mea studia
naticiscar , unus hahere perfruiquc vclim : hinc intelligens rne non
mjclo auctorii gloriac , scd et lecLorum lUilitati, consulturum , si cho-
VII
rographiam ct rcs sardoas cmcndalas profcrrctn in vulgus , facile
amicorum voluntati obtt mpcravi , atque. pasyus sum , ut mco hoc
comilio in omniuni cognitioncm prolato pcr cl. v. Slanislaum Cabo-
nium in suo libcllo Uilralti Poetici clc. , strictius ad f/dcm, quam
arnicis dcderam , praestandam obligarcr. Ex eo lcmporc rursum in o-
pus animum adjeci , ut ct alias abstcrgcrcm maculas, si liccrct, et
ipsam auctoris dictionem perpolirem. Drevi ejctrcmum hunc laborcm
dcfunctus jam cum tjpographo de mearum lucubrationum evulga-
tione agebarn, quum mihi per literas constitit omnia opera Farae ,
ex MS. Soliniano Augustae Taurinorum excudi aere non modico
praeclarissimi Marchionis Augustiwi LascAris , et opera cl. cquitis
Aloysii Cibrarii. Quo nuncio quum simul didicissem MS. illud rel
ab ipso autographo exscriptum , vel a J. F. Simonio, qui sub extrcma
tcmpora proximi seculi icl susceperat evulgandum, in omnibus dili-
gentissime emendatum : propterea dolens me fruslra tempus in fa-
stidiosissimo labore collocasse , extemplo ad gratiora animum
converti. Venit tandem in manus editio Taurinensis : novi exiguum
numerum exemplorum : stupui legens , et statim intellexi nec ab
archetjpo exscripsisse Solinam, nec , quod mihi maxime fuit admi-
randum , ipsi et Simonio tantam fuisse in rebus patriac eruditionem ,
quanta plurimorum laudibus praedicabatur. Ilerum ergo visae sunt
reviviscere rationes , quibus fueram permotus , ut meas de Fara re-
ccnsiones in vulgus ederem ; et amicorum , qui , quae ego , intellc-
xerant , geminatis hortationibus denuo impellcbar , ut et expecta-
tionem diuturni desiderii iis explerem , qui cgregii auctoris opus
exoptabant , et sublatis foeditatibus , repletisque vacuitatibus, inte'
grum , et quantum meis sludiis assequi potuisscm , cmendalum '
praeberem. Quibus morern gerens , quae abjeceram resumpsi, dedique
tjpographo _,- et, ut non bene nummatis faverem, hoc volui, ut ejus-
modi esset editio , quam sibi quisque posset parare.
lam tupoteris, lcctor , ex comparatione Farae y quod Solinianum
el Simonianum appellabo , cum hoc meo certo recognoscere pcrpcram
illi adtribulam archctjpi aucCoritatcm ; et dolebis qucd illud docto-
VTIT
rum par y qui, dum v&erent 9 maxima erudltionis patriae laude
florebant , quamvis multum studuissc visi sint 7 nihilominus Farae
chirographum in praclaudati cl. eq. Cihrarii manus transmiscrint
adeo foedatum , ut magnum cgrcgio viro fuerit opus in im~
mani mendorum numero tollendo; quae si videres , non posscs quin
duobus praenominatis , nisi ob imperiliam , certe ob incuriam , suc-
censeres. Praeterea disces quantus in hac recensione meus labor,
qui minor quidcm fuisset , si ipse majoris molis opus debuissem
conficere ; disces meum studium in emendatione , complendisque ,
quae vacabant. Chorographiam , quae maxime erat deturpata, leges
meliorem ; historiam habebis pleniorem , et ab auctoribus , quos Fara
consuluit, quotquot invenire licuit, rcstauratam. Intelliges demum
me elocutionem etiam auctoris attigisse, sed in iis tantum, quae
auctor non probasset , si quod incoepcrat opus potuisset perjicere.
Mihi ipse gratulabor de opere studioque diuturno , si inde Farae
crescat gloria, et juventuti utilitas ; quae res me praesertim impu-
lit 7 ut ex historia clariss. Eq. Manno, et ex cognitione mea, a
•mcdio seculo XVI. , ubi constitit Fara , annales proferam in hunc
usque diem^ et aliquot animadversiones in Chorographiam et hi-
storias addam ad calcem operis. Valeas optime lector,
Carali idib. Sept. anm M.D.CGCXXXVI.
**8§Kt8*>-
L E X I C N
CIIOROGRAPH. SARMNIAE
— asax^xes* '
Quae nomina literis majusculis cfferuntur ad vetcrem Chordgr.
pertinent — quae minnsculis reclis (carat. tondo) ad me-
dium et reccntius acvum — quae iisdem inclinatis (carat.
corsivo ) oppida notant eversa et deserta.
Aagnana opp.
Pag. 111
Alura opp. Pag. 106
Acenis opp.
98
Anela cur. etopp.
87
Achensq. opp.
105
Anglona curat.
83
Acraganis opp.
111
Antesa opp.
105
Adilus-major opp.
96
Antesumada opp.
105
Adois opp.
105
Aqua-sancta opp.
96
Aequilesii pop.
91
Aquae Lesitanae
108
Aenaria ins.
20
Aquae Neapolvtanae
97
Agium opp.
111
Arbatassum prom.
32
Agoragnum opp.
111
Arborca Judic.
91
Agugaris opp.
111
Arbus opp. et curat.
97
Agugheda opp.
111
Arcti prom.
29
Agugliastra ins.
23
Archiepiscopi opp.
97
Agugliastrum Judicat
107
Arcuassilis opp.
106
Alaha opp.
87
Arda opp.
105
Alangium opp.
111
Ardara opp.
82. 88
Albagnanum opp.
111
Ardaulis opp.
94
Albargium opp. .
111
Ardum opp.
80
Ales opp.
98
Arena opp.
105
Alga fluv.
37
Argenis opp.
105
Algaria urbs
84
Ariaganum opp.
111
Aliana rupes
108
Aristanis (Gall.) opp.
111
Allais opp.
94
Artfzum opp.
i
95
(Ar*l*L4 P 4 +
^ L
L^JU^ ft^^U.
&MJj9 1 *
• A***- *y/f
'hvnouf
*uAa~
t>S
2
Arixis opp.
Armungia opp.
Arsaghena opp.
Arzana opp.
Asenaria ins.
Asseminis opp.
Assolum opp.
Pag. 106
106
111
108
20
103
95
Astia opp.
Asunis opp.
Austa stagnum
Austis car. et opp,
Atzara opp.
Azimi opp.
1
Pag. 105
S, 111
28
94.95
95
111
B
Bacchis opp. 106
Badarena fluv. 61
Baddiunis fluv. 59
Badilita fluv. 64
Baicannas opp. 105
Baicucurum opp. 105
Balagais rupes 27
Balaniana curat. 111
Balarides ins. 23
Ballaum opp. 106
Balneum opp. 103
Bannaris ( Meil.) opp. 82
(Usellis) opp. 98
Bangium (Trec.) op. 106
( Coros) opp. 81
(Aogl. ) opp. 83
Bantina opp. 87
Baptana opp. 83
Baracis opp. 80
Baradilis (Jann.) op. 111
Baradilis ( Usel. ) opp. 98
Baralla (Doliae) op. 106
(Nuram.) op. 103
Baratilis opp. 95
Barca opp. 105
Barbaria regio 96
Belvini reg. 95
Bithis reg. 109
Barbaria Mandr. reg.
Ollolais reg.
Seuli reg.
Barbaracini popoli
Barega opp.
Baressa opp.
Barexis opp.
Bargargia opp.
Barinum opp.
Barisonis stagnum
Baruminis opp.
Bator opp.
Bauneis opp.
Beda opp.
Belvinum opp.
Benetuttis opp.
Berchilla opp.
Bessudes opp.
Bidoninum opp.
Biducara opp.
Bidufenum opp.
Biguegna opp.
Binissa opp.
Bioris opp.
Biroris opp.
Bisarchium opp.
Bitiris opp.
Bithis opp.
95
96
107
96
105
98
106
104
108
29
95
111
108
81
95
87
88
83
94
87
88
81
109
80
86
88
82
109
*3
hoclcs Opp.
Bolothana opp.
Bona Dolia , Bona-
Voglia opp.
Bonarcadum opp.
Bonorcilis opp.
Bonorva opp.
Boonum opp.
Boraculis opp.
Borores opp.
Borrum opp.
Borticalis opp.
Bortigiata opp.
Bortiocoris opp.
Bosa vetus et nova
Bosae insula
Cadossenes
Cajola opp.
Calago opp.
Calanianum(Gem.) op,
Calanianum (Fun.) op,
Campitanum Caralis
Milis
Majus
Simagis
Canales curat.
Canian. cur. et opp.
Cannetum opp.
Canxellas opp.
Capita Sardiniae
Capikere opp.
Capra opp.
Caput-aquar. cur.
Caput Carbonariae
• Cerasi
Pag. 96
Bottidda opp.
3
Pag. 86
86
Briais opp.
81
Bualis opp.
79
406
Buccina ins.
22
93
Budduso opp.
87
97
Budellum opp.
105
82
Buidicaras opp.
405
87
Bulcis opp.
83
406
Bulterina opp.
87
86
Bulteis opp.
87
403
Bunnannarum opp.
82
86
Burslrum opp.
105
411
Buruta opp.
82
86
Busachis opp.
94
89
Butidcs opp.
88
25
Bythia urbs
24.36
C
17
Caput Cominum
51
82
- — — Figheris
30
404
Marrargium
40
411
Montis Sancti
52
111
NEAPOLIS
58
103
Pulae
55
93
S. Eliae
34
93
Spartiventi
56
94
Tegulare
36
96
Tcrrae opp.
102
111
Venationis
41
81
Ursi
29
403
Carabio opp.
402
70
Caralis urbs
99
111
Carbonaria opp.
104
93
Caressum opp.
111
82
Cargieghes opp.
81
35
Carsiana opp.
411
31
Castagnanwn opp.
106
V
Castellum Castri arx Pag- 99
Castilis opp. 82
Castra civ. 87
Castvum opp. 111
Castrum Agugliastri 108
Aquaefrigid. 105
i Aragonense 85
Ardarae 82. 88
Auriae 84
Baratuli 105
Bonaeris 105
— — Bonvicini 90
Bulcis 85
Capulae 82
. Chirrae 107
Cucati 88
Curchense 80
Essolae 80
Fabae 109
Galtellini 109
Gociani 86
Herculenti 97
JoyosaeGuar. 102
Longonis 111
Macumelis 86
■ Margunulis 98
Maris pontis 95
Montis-acuti 88
Montis-ferri 91
Montis Javae 85
Montis Leonis 90
Montis-regalis 97
Montis-sancti 82
Olofae 88
Orgogliosum 106
. Orgueris 88
Oristani 92
Osuli 79
Castrum Palmae Pag
105
Petresi
111
Pisanum
80
Platearum
98
Pulae
102
Salvaterrae
105
S. Igiae
105
S. Michaelis
105
Santisconatae
102
— : — Sarrabi
104
Sassaris
77
Serravallis
89
Sorrense
82
Sorris
105
Sulcitanum
104
Testi
111
— — Uras
97
Urisae
109
Cedrinus fluv. 219
. 108
Cellarium opp.
105
Celleianam opp.
95
Cepera opp.
98
Cerfallinum opp.
94
Cericum opp.
84
Chersonesus
56
Chia opp.
102
Chirra Judic.
107
Cipula opp.
104
Cisa opp.
105
Cisterna opp.
106
Civitas
109
Claramons opp.
85
Chaterra opp.
105
Cocina regio et opp.
84
Codrongianum opp.
81
Collodes ins.
25
Colostrais Judic.
97
Conarium opp.
£11
Congianus portus Pa±
Congiiun 0|>[>.
Connesa opp.
Connosum opp.
CoRACENSll pop.
CORACODES portUS
CoRNENSII pop.
Corni urbs
Corojigium (Caralis)
Corongium (Sigcrri)
Coros cur. et opp.
CoRPICENSES pop.
&• 5®
Coivaris opp.
94
Coivera Opp.
105
Cortiniia opp.
10G
Cossayucs Opp.
80
Cossujji opp.
59
Costavallis curat.
91
Cranun opp.
59.91
Crasmisada opp.
104
Curalis opp.
105
Cm^ca opp.
80.81
Curcuris opp.
107
Cusua opp.
Pag.
5
111
109
104
81
106
81
106
111
91
80
98
104
D
Danwn opp.
Debotes fluv.
Decimum curat.
Decimummagnum op.
Decimum-putei opp.
Desulum opp.
Desum opp.
Devianum opp.
Diabate ins.
Distraum opp.
Dolia urbs
Domusnova (Canal.)
Donius nova (Flum.)
111
Donnigala (Arb.) op.
95
56.62
Donnigala(Seurg.) op.
106
102
Donoris opp.
106
102
Doris curat.
86
105
Dosa fluv.
60
95
Dovisellum opp.
105
105
Dualchis opp.
86
111
Duascoderes opp.
109
21
Duhiosa opp.
81
105
Dulosorres opp.
109
106
Duonuragis opp.
80
96
Durgalis opp.
109
80
1V<>'
Ecis opp.
85
Eristola opp.
80
Elinis opp.
108
Ergatum opp.
106
Emporia urbs
85
Errebantilm prom.
28
Enecladum opp.
105
Esquilis opp.
80
Enosis ins.
24.57
<f
Falconis prom.
Fanadiga opp.
Fanaris sup. etinf. op.
Felisquentinus opp.
, Femur muliebre ins.
Femighedu opp.
Feronia urbs
Ficaria ins.
Ficus opp.
Figulina cur. et opp.
Florina opp.
Flumentepidum opp.
Fluminale opp.
Fluminaria cur.
Gado opp.
Gairum opp.
Galbasturba opp.
Galilla curat.
Gallicum max.
Gallura Judic.
Gallursa opp.
Galtellina civ.
Garanata opp.
Gardosum opp.
Gavois opp.
Gemini curat.
Genneseis opp.
Gennon opp.
Geno opp.
Genuris opp.
Gergeis opp,
Geritus opp.
Germea opp.
Pag. 42
Foixilis opp.
Pag. 102
97
Fonnis opp.
96
105
Forada ins.
25
79
Forrum opp.
98
25
FORUM-TRAIANI Urbs
94
95
Fossa ins.
22
51. 109
Francorum insula
24
25
Frisanwn opp.
84
98
Frium opp.
82
81
Frongia opp.
105
Sl
Fundimontis cur.
111
105
Furmentedum opp.
105
104
Furteis opp.
105
80
G
95
Gerreis curat.
106
108
Gesicum opp.
106
105
Gesturis opp.
95
106
Gibas opp.
105
108
Gilitis opp.
80
108
Gimussum opp*
97
105
Girasolis opp.
108
108
Girsemi opp.
104
105
Gociani curat. et sub.
86
111
Gois opp.
106
96
Goi-esila opp.
106
110
Goi-major opp.
106
107
Golio opp.
109
79
Gonifais opp.
109
95
Gonnaris mons
86
98
Gonnis opp.
106
106
Gonnos opp.
97
79
Gonnos-cotina opp.
97
104
Gonnos tramatia opp.
97
fo
Gorditanum prom. Pag.16. 42
Gorofais opp.
Gucrrenolenner . op.
Guidandalum opp.
Guidanum opp.
Guidila opp.
Guidisaffa opp.
109
109
105
109
106
106
7
Guilartia opp. Pag, 96
Guilcieris opp. 96
Guinum opp. 106
Gurgosum opp. 103
Gurulis-vetus urbs 81
Guspinis opp. 97
Gutois opp. 79
II
Heraeum civ. 111
Heraslutra ins. 23
Hebculis ins. 20
Herla opp. 80
Hermaea ins. 22
Hermaeum prom. 90
Hertis opp. 80
Hiadis urbs 94. 95
Hieraconnesos 24
Hippis inf. et sup. opp. 103
Hortus Iacobi opp. 102
Hortus muratus (Po-
satae) 109
(Montagne) 111
Hurulis opp. 109
I
Janna cur. 111
Janua opp. 106
Java opp. 85
Ibilis opp. 83
Ideispa de sturpo-
ne opp. 403
Jersum opp. 108
Igualis opp. 104
llbonum opp. 108
Insaris opp. 83
Jarae mons 98
Ichnos et Ichnusa 17
Illois opp. 109
Illorais opp. 86
Ilva ins. 21
Insani montes 67
Irgolis opp. 109
Isarlis opp. 109
Isilis opp. 95
Ispidum opp. 103
Issum (Nurrae) opp. 80
Issum (Hippis) opp. 103
Itiris (Coros) opp. 81
Itiris (M. Acuti) opp. 88
Juliola urbs 28. 84
Juncum opp. 81
Kelemules opp.
4*
83
Laconis opp. P«g- 95
Lacosia opp. 111
Labirrum opp. 83
Lanusei opp. 108
Lapaliga opp. 111
Lapia opp. 111
Lapola urbis regio 100
Laquesos opp. 82
Latrinum opp. 106
Lauras opp. 111
Lenis opp. 103
Lentis opp. 80
Lentiscum opp. 107
Lequilum opp. 80
Lesa urbs 107
Leseis opp. 106
Leys opp. 86
Licheris opp. 96
Licssis opp. P«g. 81
Limbara mons 111
Locieris opp. 108
Locbes opp. 108
Loculis opp. 109
Locus Sanctus opp. 111
Loclais opp. 81
Loclebes opp. 109
Loclina opp. 96
Logudorus 75
Loiloves opp. 87. 108
Longo opp. 28
Longum opp. 80
Lotzorais opp. ' 108
Luguidonesii pop. 88. 109
Lulla opp. 109
Lunafras opp. 85
Lunamadrona opp. 98
M
Macium opp.
Macopsisa urbs
Macumelis reg. et opp
Maenomeni montes
Magdalenae ins.
Magomadas opp.
Magor opp.
Majus Deponte opp.
Malassum opp.
Malaterra opp.
Malfatanum port.
Malventris ins.
Mamoiata opp.
Mandara opp.
Manissa opp.
105
90
85
43.91
25
91
104
97
111
111
36
25
96
106
97
Manstoles opp.
Mara-Arbareae
Caralis
M. Leon,
Marba opp.
Marganais opp.
Marianum opp.
Marmilla - Arbareae
Usellis
Marrargium prom.
Martis opp.
Masona opp.
Massada opp.
Massama opp.
Masulla opp.
81
98
105
90
105
105
105
95
98
40.90
83
105
90
95
97
f/
Matlcnwim opp. Pag.
Meana opp.
Mcilocus regio
Melaxinum opp.
Metalla urbs
Milis opp.
Minerva opp. et mons
Minutades opp.
Mocitanus opp.
Modulus (Planar.) opp.
(Doiiae)
Mogorella opp.
Mogoris (Cap. Aq. ) op.
Mogoris (Decim.) opp.
Mogorus opp.
Molara ins.
Molaria opp.
Molybodes ins.
Monasterium opp.
Mons opp.
Mons acutus-Infer.
Part. Ogiani
104
95
82
111
37
93
90
90
90
91
106
95
83
102
97
22
86
24.36
106
87
88
88
87
t.
105
88
105
106
97
Nalarcatum opp.
Narvara opp.
Natalbis opp.
Naulum opp. iw
Neapolis et Neapolitae 97
-Neonelisopp. 94.96
Nepos opp. 105
Niellus opp. 82
Ninnoxis opp. 106
Noagra opp. 81
Noalis opp. 81
Nonnois opp. 80
Mons Curtcus opp. Pag. 90
Mons Jurcatus opp. 83
Mons Ferri reg. 95
Mons Leonis cur. 90
Mons Leonis opp. 90
Mons Rasus 87
s. Johan. Sigerr. 105
Montagna reg. 111
Montinargium opp.. 109
Morcatus opp. 106
Mores opp. 82
Mortorii ins. 22
Mumpupusum opp. 103
Muravera opp. 104
Murca opp. 103
Murtctum opp. 83
Murus (Figulinae) opp. 81
Murus (Galtelli) opp. 109
Murussa opp. 80
Murtaurcis opp. 104
Museis opp. 105
Musellanum opp. 81
Mussum opp. 106
N
Nora cur. civit. 101 102
Noracium aedificia 112
Noraria opp. 104
Norax (Arbor.) 95
iVbrar( Nuram.)opp. 105
Norax Longus opp. 81
Norax Niger opp. 95
Nordaum opp. 96
Norenses pop. 102
96
111
88
Norguitlam
Nuches opp.
Nucetum (M.acu.).op.
10
Nucetum (Baric.)op.
Nugorum reg. opp.
Nula opp.
Nulgis opp.
Nulvis opp.
Nuracapra opp.
Nuracucumis opp.
Nuraghes opp.
Nuragis opp.
Nuragus opp.
Nuralla opp.
Pag
94
87
87
404
85
93
86
111
106
95
95
Nuraminis curat,
duo opp.
Nurapecis opp.
Nurchis opp.
Nure civit.
Nurecis opp.
Nurighes opp.
Nurra curat.
Nurris opp.
Njmphaea ins.
Pag. 105
103
105
80
80
95
83
80
106
21
Occoa opp.
Odaletis opp.
Octava opp.
Octum opp.
Offudehes opp.
Olbia urbs
Olbianus portus
Oleastrum opp,
Oliana opp.
Ollolais opp.
Oltazoris opp.
Olzais opp.
Onaninum opp.
Dradulum opp.
Oranis magnus opp.
Orcada opp.
Orena opp.
Orfilis cur. et opp.
Orgosulum opp.
Oristanum
Orrma opp.
80
85
80
88
109
50. 110
110
94
108
96
81
96
109
105
86
96
96
109
108
92.94
104
Orotellis opp. 86
Orria magna etparva 85
Orrolis opp. 106
Orsum opp. 106
Ortacesum opp. 106
Onixedrum opp. 102
Ortueris opp. 95
Orveis opp. 88
Orunes opp. 87
Osaea urbs 58. 97
Osilla opp. 87
Osinis opp. 108
Oskeris opp. 88
Ossis opp. 81
Ossium opp. 109
Ostia de montibus 83
Osulum reg. et opp. 79
Otgianum opp. 111
Othieris opp. 88
Ottana opp. 85. 86
Ot/f^io, , *f.
II
Paciiia prom.
Pag. 57
Partcs maximac Sard
Pag. 75
Paderios opp.
105
Patria opp.
90
Palma-CaraAvs
104
Pattada opp.
87
Prt/mrt-Hippis
103
Pavilio opp.
97
Palma-Simagis
94
Paurissum opp.
105
i Sulci
105
Pavum-Usellis
98
Panana opp.
109
Pavum- Hippis sup.
Palus-Arboreae
98
et inf.
105
Caralis
105
Pelaus mons
82
P«/«^-Coros
81
Pensa opp.
105
Palus-De Latino
96
Pertiga opp.
Peruccium opp.
85
Palus De Nuris
102
105
Palus Gerreis
106
Pesum opp.
105
Palus M. Leonis
90
Petrafocus opp.
104. 107
Parasulis opp.
106
Petrargium opp.
105
Padum opp.
105
Petra-salis opp.
102
Parmianum opp.
105
Petra-sterrita opp.
102
Pars-Baricati
94.96
Petretum opp.
104
Cieris-regalis
95
Phausania urbs
50. 110
Cieris-super.
96
Phintonus ins.
22
Hippis
102
Picinuris opp.
91
Montium
Valentiae
— — Usellis
97
95
98
Pirris opp.
Piscina opp.
Pituxis opp.
)r*.nu>nUj tn%*p •
} J hMaaj T^li^
105
105
104
(
10$
— V
Quartuccium opp.
105 |
Querquis opp.
80
Quartum opp.
105
Quitero opp.
80
R
Rastraclis opp.
104
Revum opp.
105
Rebeccum opp.
82
Riola opp.
95
Requiso opp.
109
Romana opp.
90
12
Romandia reg.
Rubra insula duplex
Pag.
24.
79
25
Ruina opp.
Rutargium prom.
Pag. 95
50
Saccargia opp. 81
Sacer fluv. 62. 97
&uZa#5 (Seurgi) 106
Barbariae 107
Sagama opp. 91
Salio opp. 102
Salis opp. 82
Salluris opp. 105
Salsalis opp. 104
Saltus opp. 106
Salvennorum opp. 81
Salzais ins. 32
Samassais opp. 106
Samassis opp. 105
S. Avendracis sub. 105
S. Basilii opp. 106
S. Cumiani opp. 111
S. Gavini opp. 97
S. Hieri(Simag.) op. 94
S. Hieri(Milis)opp. 95
S. Juliani opp. 104
S. Justae urbs 95
S. Leonardi opp. 91
S. Luxurii opp. 91
S. MariaedeClaro 104
S. M.deParadiso 104
S. Mariae Magdal. 102
S. Marci opp. 85
S. Pantaleonis opp. 106
S. Pctri opp. 107
S. Stephani opp. 111
iS. Victoriae opp. 90
*S. Vidriani opp. 104
S. Viti opp. 104
Sanctum opp. 80
Sanmugheum opp. 95
Sapollum opp. 104^
Saragnum opp. ltl
Sardara opp. 97
Sardopatoris-fanum 58
Sarrabum cur. opp. - * 104
Sarroca opp. 102
Sarules opp. 86
Sassais opp. 106
Sassalis opp. 79
Sassaris urbs 76
Scala opp. 79
Scalaplana opp. 106
Scannum opp. 104
Scanum opp. 91
Scarum opp. 103
Scolcha opp. 106
Scopetum opp. 109
Scovcdum opp. 98
Sebalzum opp. 105
Sebocus opp. 'i 106
Sebode opp. 81
Sebogus opp. 106
Sedaunum opp. 104
Sedinis opp. 85
Sedulum opp. 96
Segarinum opp. 106
Segogus opp. 106
Segolais opp. 106
Seicum opp. 105
Selega opp. 106
Semesthenes opp. 82
Seneghes (Milis) 93
ft
Sencghes (Trcccn.)
Pag. 106
Senis opp.
95
Sennoris opp.
79
Sennenosis opp.
104
Seimerinum opp.
104
Scnorbinum opp.
106
Sentis opp.
103
Scpara mons
102
Separa (Caralis)
104
Separa ( Trecen. )
106
Separassum opp.
104
Septem-palmi opp.
80
Septimum opp.
105
Serassum opp.
106
Sercella opp.
97
Sercolais opp.
106
Serdiana opp.
106
Serpentaria ins.
25
Serramannae opp.
105
Serratilis opp.
94.96
Serraum opp.
105
Serrentis opp.
105
Serris opp.
106
Serrum opp.
97
Setzum opp.
98
Seuis opp.
107
Seulum opp.
107
Seunis opp.
106
Seurgus cur. opp.
106
Sexlum opp.
105
Sia-maior . . . minor
94
Sibolessum opp.
105
Siccis opp.
106
Siculesii pop.
107
Siddis opp.
98
Sidrianus opp.
106
Sifilio opp.
109
Sigerrura cur. opp.
105
Sigulis opp. Pa±
Siligum opp.
Silinum opp.
Siliqua opp.
Silium opp.
Simagis cur. ct opp.
Simala opp.
Simbilis opp.
Sindia opp.
Sinesum opp.
Sinis opp.
Siniscola opp.
Sinnais opp.
Sinnariolum opp.
Sinnuris opp.
Sipiola opp.
Sipolis inf. et sup.
Sipontis opp.
Sirchis opp.
Siricum opp.
Siris opp.
Sirium opp.
Sirvis opp.
Sisinis opp.
Sitzamum Opp.
Siuris opp.
Soccomerrum opp.
Soeprus fluv.
Sogus opp.
Sojana opp.
Solana Caralis
Solana-Arboreae
Soleminis opp.
Solorussa opp.
Sorgonum opp.
Sorra urbs
Sorruvum opp.
Spasullenum opp»
13
105
8^
94
102
106
94
97
104
91
106
98
109
105
91
104
106
103
102
80
105
97
104
102
106
98
104
105
104
103
80
104
93
104
93
95
82
104
95
71
Q**h**-
14
Specianum opp.
Pag. 106
Suellis opp. Pag
. 107
Spelunca opp.
83
Suergium opp.
105
Sporlatum opp.
86
Sulci cur. urbs
104
Stampax
100
Sumieris opp.
106
Stellaris opp.
109
Sunis opp.
91
Slertilis opp.
106
Surlegis opp.
106
Sterzilis opp.
107
Sursa opp.
79
Strana opp.
106
Susaleus vicus 32
.107
Strisailis opp.
108
Sustana opp.
83
Sucum opp.
96 Suta ins.
T
23
Tabularia ins.
J
22
Tilium urbs
80
Tacatum opp.
104
Tinades opp.
95
Tadasunes opp.
96
Tinnura opp.
91
Talana opp.
108
Tissis opp.
81
Tammarispa opp.
109
Todoraquis opp.
82
Taniga opp.
79
Tonara opp.
95
Taphros
108
2onsa opp.
79
Taresinum opp.
111
Toralba opp.
82
Taverra opp.
8.0
Torbengentilis Opp.
106
Tauri ins.
24
Torella ins.
23
Tegula civ. et opp
105
Toresinum opp.
111
Telargium opp.
111
Toresium minus opp.
111
Templum opp.
111
Torpehes (Gallelli)
109
Terchiddum opp.
82
( Posatae )
109
Terralba opp.
96
Tortolinum opp.
108
Terranova urbs
30. 110
Tracasum opp.
105
Tertenia opp.
108
Tramatia opp.
93
Tharra urbs
38. 91. 93
Trecenta cur.
106
Themus fluv.
64. 89. 90
Tres-noraces opp.
91
Thermus fluv.
58
Trieis opp.
108
Thetis opp.
95
Trogodoris opp.
406
Thiana opp.
95
Tula opp.
88
Thiesis opp.
83
Tuluis opp.
105
Thiza opp.
104
Turralbae
102
Thyrsus fluv.
63
Turriguis opp.
81
Tibula urbs
79
Turris (Marmill.) opp.
98
ti
15
Turris (Doliac) op. Pag.
106 1
Turris Libyson. Pag. 27. 75
Turris (Trecent.) op.
106 1 Turtana opp.
n
81
Vacca ins.
24
Vinea major opp.
111
Vadum-latum opp.
93
Vineola urbs 28
.111
Valekia urbs
102
Ulassais opp.
108
Valentini pop.
95
Ulla opp.
94
Verrum opp.
111
Ullum opp.
107
Vessum opp.
85
Ulmetum opp.
81
Vestaris opp.
402
Ulmus opp.
104
Vialossum opp.
80
Unalis curat.
111
Villalba Opp.
84
Univeris opp.
86
Villafranca Ericis
80
Urannus opp.
111
Villagraeca
103
Uras (P. Cier. sup.) opp.
96
Villalonga opp.
93
Uras ( P. Mont.) subur.
97
Villanova (Caralis)
101
Uratelis opp.
105
Franca
95
Uris opp.
81
Villanova Meiloci
82
Uriseis cur.
108
Villanova M. Leonis
90
.opp.
109
Villanova Norae
102
Ursa opp.
105
< S. Basilii
104
Ursuleis opp.
108
Sigerri
105
Uruspa opp.
79
Villanova Sitzami
98
Usellis urbs
98
Truschelli
94
Usinis opp.
81
Tuli
106
Ussana opp.
106
Villa-Putei 104
.107
Ussara magna opp.
98
Sorris
103
Ussarella opp.
98
Speciosa
102
Ussassais (Seurgi)
106
Villa Struba
105
■ (Barbar.)
107
Trona
104
Ussum opp.
80
Villa Urbana
94
Ustedum opp.
96
Xirdi
103
Usulifenum opp.
88
Villecclesiae urbs
105
Uta duplex opp. 102
103
Vindighinoris opp.
81 |
2
•
Utalis opp.
r
79
Zuuris opp
l
96
Cl
16
INDEX
CHOROGRAPHI^
LIBER I,
De Sardiniae nominibus *.:, Pag. 17
De situ Sardiniae • . . , ; »18
Distantia Sardiniae a tcrris circumjacentibus »19
Insulae Sardiniae adjacentes • ••••..... »20
In Aquilonari latere » jbjd 1 .
In Orienlali »22
In Meridionali »23
In Occidentali »25
De insulae Sardiniae magnitudine , et circuilu »26
De longitudine et lalitudine Sardiniae ........ »42
De natura , et bonitate soli »43
De fertilitate insulae sardoae , et miraLili frugum feracitate .... »44
De ArLoriLus »45
De HerLis »47
De Sardoa LerLa , et risus Sardonici adagio »48
De AnimaliLus »50
De metallis, et aliis fossiliLus , lapidiLus , gemmis etc. . . . . »53
De Aquis et AnimaliLus aquaticis »54
De FontiLus »55
De Fluviis »5(5
De Stagnis et Salinis ....• »68
De acris intemperie ............ »67
De incolarum trequentia .....••..., »69
De natura et mcriLus sardorum ......... » ibid.
De dignitatiLus et Magistralibus sardorum •••.... »72
LIBER II.
De Turritana UrLe et Dioecesi ......... »75
De UrLe Sassaris »76
De Sassaris Dioecesi ............ »79
De Civitate , et Dioecesi Plovacae »81
De Civitate , et Dioecesi Sorrae »82
De Emporiae , ct Castri Aragonensis UrLe , et Dioecesi ..... »83
De Algariae , et Ottanae Civilate , et Dioecesi »84
De Caslrae Civitate et Dioecesi »87
De Bisarcbii Civitate , et Dioecesi ......... »88
De Bosa UrLe , ejusque Dioecesi »89
De ArLorea , Oristanique Urbe , et Dioecesi »91
De S. Justae Civitale , et Dioecesi »95
De Terralbae Civitate , et Dioecesi ......... »96
De Usellis Urbe , et Dioecesi »98
De Caralitana Urbe , et Dioecesi » ibid.
Sulci et Villecclesiarum Urbs , et Dioecesis » 104
Doliae Civitas , et Dioecesis » 106
Suellis Urbs , et Dioecesis , » IQ7
De Gallura, et de Galtellina Civitate , et Dioecesi ...... » 108
De Galtellina Civitate , et Dioecesi . » ibid.
De Chitate , el sua Dioecesi .......... » 109
JOHANNIS FRANCISCI FARvE
S ASSARENSIS
J. U. D. ET ARCHIPRESBYTERI TURRITANI
1 N
CHOROGRAPHIAM SARDINl^
EX RECENSIONE V. ANGIUS
LIBER I.
I. De Sardiniae nominibus.
\ ar.aprotemporum varietate Sardinia sortita est nomina.
Vj" a Gra ecia /c&to,, mox a Timaeo Sandaliotis, a Myrsilo
£r 'p et aBeroso Cadosseue fuit appellata, ut Plinius ,
bo.nus, Bergomensis, et Annius Viterbiensis tradidere. Fuit
autem ,,s nominibus donata ob forraam, quam habet, humani
vestign ; ut post Sallustiun, Nonnins, Isidorns, et A. Gellius
ser.psere. Unde Claudianus (De Bello Gildonico) cecinit
Uuxnanae speciem plcmtae sinuosa figurat Insula .... et
Sthus Itahcus (L De Bello Punidf... terras Enormes
colubet nudae sub imagine plantae ; Inde Ichnusa prius
^rais memorata colonis. His demum nominibus obliteratis
Zardmiae nomen, quod hucusque retinet, a Sabdo Herculis
Wio consecuta est, ut referunt Pausanias, et Leonicus et
cec.mt idem Sihus Italicus (ibidem) Mox Lybici Samcs
18
generoso sanguine fidens Herculis ex sese mutavit nomina
terrae. Et Claudianus ( ibidem ) Jnsula Sardiniam veteres
dixere coloni.
II. De situ Sardiniae.
Insignis haec maris Mediterrahei insula est in Climate IV.
inler IX. et XI. ParaleSlum sita. Suae longitudinis, principium
in Gradu XXX. iinis in XXXIII.; suae Latitudinis, principium in
Gr. XXXVI., finis in XL., ut Ptolomaeus ( L. III. c. 3. Geogr.)
et alii plures, qui coelo terras metati sunt , tradidere.
Circumluitur ab oriente Tyrrheno mari, eaque parte habet
Italiam contra ab urbe Roma ad promonlorium Caenis , ejus-
que insulas adjacentes Asturam scilicet, Palmariam , Pontiam,
et Isciam , Pandatariam, Parthenopen, Prochytam , Pytecusam
seu Aenariam , Megarin , Capreas , Leucotheam , Leucosiam ,
et insulas Ithacesias vocitatas ab specula Ulyssis.
Obversam ab eo etiam latere habet Siciiiam a Pelori pro-
monlorio ad Lyliboeum usque , ejusque insulas adjacentes Li-
param, Hierum, Strongylen , Didymen, Eryphusam, seu Ericu-
sani, Phoenicusam, et Evonymon, Hieronneson, Aethusam sive
Aegusam , et Bucinnam, quae sunt Aegates Livii , Aegimori-
aras, scopulos verius, quam insulas inler Sardiniam et Sici-
liam, de quibus Virgilius « Saxa vocant Italii mediis quae
in Jiuclibus aras». Ubi Servius , « quae saxa ob hoc Itali vocant
aras, quod ibi Afri et Romani foedits inierunt ». Sunt etiam
insulae Meiita, Gauios seu Gaudos, Ccsira, Lopadusa et Galata
inter Siciliam et Africam jacentes, celeraeque insulae et regio-
nes longius orientem versus positae, quas non bene huic lateri
respondentes consulto praetereo.
lnde a latere meridionali abluitur mari Africo , et habet A-
fricam , Libycam , et Numidiam contra ab Hermaeo promon-
torio usque ad Ampsagae fluvii ostium; et insulas interjacentes
Aidriam scilicet, Aegrium, Drachontium ( la Galita) parutfl
distans. -
Ab occasu vero abluitur mari Sardco omnium profundissimo.
Totum enim , quantumcumque esi, inter Oceani fauces et Sar-
diniam, totum appellatur Mare Sardoum ex Eratosthene, ut
13
Plinius (L. II. c. 5.) refert; excipitur pelago Sieulo , et
per Lyliboeum Sieiliae promontorium dividilur. Sardinia pro-
spicit ab ea parte Mauritaniam, omnemque Hispaniam a Calpc
monte ad Pyrenacum usque , insulas Baleares Majoricam et
Minorioam dictas, ct Pityusas, EJjusum scilicct ct 0| hiusam ,
Juliamquc Caesaream.
Tandem a Iatere septentrionali mare habet, quod ipsam et
Corsicam interluit, ab Antonino Pio Gallicum, a Plinio ( L.
U. c. 6.) Taphron appellatum; et respicit Narbonensem Gal-
liam, Liguriam et Thusciam , earumqiie insuias adjacentes A-
gatam , Oglasam , Aetaliam sive llvam, Caprariam, Urgoncm,
Pianariam, Aegiiium, Oranum, Planariam, et Corsicam omnium
vicinissimam.
III. Distantia Sardiniae
a terris circiimjacentibus.
Distat SarJinia, a Corsica M. P. IX.; ab Italia^ ubi minus
M. P. CXX. ut ex Plinio (L. II. c, 6.), ubi magis M. P.
CLXXX., ut ex Ptolomaei tabulis; a Sicilia M. P. CXX. ut
idem Plinius est aulhor, licet Thomas Facellus Ptolomaei ta-
bulas secutus asserat M. P. CCXXX. abesso; ab Africa ex re-
centiorum geographorum sentenlia M. P. CXXX., quamvis
Antoninus Pius CL. , Ptolomaeus CLX., Plinius CC, et Strabo
CCC. distare non rccte scripserint; a Mauritania , ubi minus
M. P. CCC. ; a Gadibus, ex reeeniiorum sententia P. M. MCL.,
licet Ptolomaeus MCCC, et Plinius MCCCC abesse asserant ;
ab Hispania , ubi minus, M. P. CCCL.; totidem a Majorica;
a Gallia M. P. CCC Tandem a Liguria M. P. CCXL. Unde
constat Sardiniam veluti in umbilico maris Mediterranei divina
providentia positam , tamquam portum omnium navium, quae
ultro citroque in Orientem et Occidentem, in Auslrum et Bo-
ream velificant, earumque perfngium ac solaiium a longa
navigatione et lempeslate: quare Claudianus (De Bello Gildo-
nico) ... Poenos ltalosve petenti Opportuna situ.
Hac ejus opportunitate plurimi homines circumstantium na-
tionum in eam commigrarunt: ex Italia Vetulonienses , Siculesii,
20
Romani, Pisani, Genuenses; ex Graecia Athenienses, Locren-
ses, et alii plures; ex Thracia Scythae, nunc Thraces dicti;
ex Asia Trojani, Lydii , Phryges , Milesii,Cares, et Phocaeen-
ses: ex ejus insulis Lesbii, Rhodii, et Cyprii: ex Syria Phoe-
nices: ex Africa Aegiptii, Cartaginenses, et Libyes: ex Hispa-
nia Andalusii , Navarrenses, Valentini, Aragonenses, et Catha-
lani ; ex Narbonensi provincia Galli: ex Corsica Cyrnaei. Nec
non et opportunissima est bellis; hinc fuit veluti arx eorum ,
qui Mediterraneum mare hucusque obtinuere , ad defendendum ,
oppugnandumve propinquas regiones ; atque semper eam po-
tentissimi quique sibi vindicare omnibus viribus atque opi-
bus studuerunt, Tyrrheni in primis et Graeci, Carlhaginenses
et Romani; mox Vandali, Gothi,Longobardi, Saraceni; tandem
Pisani, Genuenses et Aragonenses, qui , ut de aliis sileam,
innumeras pugnas ingentesque clades pro ea edidere , ut in li-
bris historiarum scripsimus.
Est haec insula natiwalis, ut scribit Baldus ( in rubr. 1F.
de rerum dwis.),et nulli adjacet, ut contra Bartholum in tra-
ctatu de Insulis alias demonstravi ( L. II. Varior. c. 6.),
habetque multas adjacentes insulas, de quibus nunc dicendum.
IV. Insulae Sardiniae adjacentes.
Insulae Sardiniam circumjacentes , quae, veluti ejus partes,
majorem insignioremque reddunt, sunt plures; nam
In Aquilonari latere hoc ordine
adjacent sequentes
Herculis insula, a Ptolomaeo, Plinio, et Martiano Capella,
memorata, nomen sumpsit ab antiquiore Hercule Thebano,qui
inSardiniam, ut alias scripsi, venit. Illud deinde, adveniente in
insulam Aenea , ut refert Pausanias, amisit, nomenque novum
Aenaria ab eo accepit, unde litera S interposita corrupta
Asenariae appellatio, qua hodie dignoscitur. Jacet contra pro-
montorium Gorditanum, nunc dictum del Falcone ad M. P.
IV. longa magis, quam lata, atque ad Aquilonem procurrens.
21
Patct in circuitu M. P. XXX. habetquc solum montuosum ct
sylvcslre, cui Campus-Pctrus , et aliae junguntur planities
culturao satis idoneae. Est aliquot irrigua fontibus, et vena-
tionc, aucupio, et piscatione valde nobilis. Sylvae abundant
apris cervis et muphlonibus, plurimis avium generibus , et
maxime perdicibus, ct generosis falconibus, quos Petrus Ara-
goniae Rcx maximo habebat in pretio. Mare circumfiuum
habet pisccs omnis generis, testudines mirae magnitudinis, et
coraliorum copiam uberrimam. Indc Sassarenses, sub quorum
ditione, ex ejusdem Pelri Regis conccssione , exislit, multa
coria , carnes , pisces , ac coraiia in urbem quotannis conge-
runt, quando tuti a piratis illuc accedere possunt. Damis et
leporibus, quibus tellus sardoa abundat, haec caret; vulpes,
et Iupos non gignit, nec ullum maleficum animal. Plura olim
in ea fuere oppida et castella ; quae postea , ingruentibus bel-
lis, tantum cepere detrimenti , ut antiquae habitationis nihil
hodie supersit, nisi sacellum S. Andreae dicatum , turris et
moenia Castellatii semiruta , et satis exiguae reliquiae Villac-
regalis et nonnullorum oppidorum. Populo deserta a piratis
solum frequentatur, quum plures habeat ad orienlem statio-
nes , seu portus, quos appellant, Spalmatoris, S. Mariae Ter-
cenalis, Scombri, Trabuccati , et Olivae.
Alia, quae insula Herculis a Plinio et a Martiano eadem ratio-
ne nuncupatur, fuit a Ptolomaeo Diabatcs appellata a duobus,
iisdemque angustis fretis, quibus a Sardinia et Aenaria diri-
milur; quae tamen Plana nunc dicitur ab ejus planitio
vepribus et dumetis vestita. Distat a Gorditano promontorio
M. P. pelago tam exiguae profunditatis interfuso, ut ex multorum
sententia coeno et lapidum mole Sardiniae possit conjungi.
Ad Aenariam angustius quidem, secl profundius est mare. Habet
portum Paleam, et turrim a Sassarensibus summa iiupensa, ct
multis inifis praeliis cum Saracenis , anno 1528. conditam.
Platamonis scopulus subaquaneus Sursae oppido obiicitur.
Canis-mali scopulus jacet contra speculam Aquilonis.
Njmphaea insula parva, a Pto!omaeo memorata, contra Fri-
sani sinum posita, parvum efficit portum.
llva, insula parva,ex eodem Ptolomaeo, juxta Castrum-Ge-
nuense eminet.
22
Fossae insula, ex Plinio (L. III. c. 7.),et Martiano (L. VI.
de Sardinia) , hodie iasula-rubra dicta, non procul a Capite
Musmonariae sedet rupibus rubro colore perfusis.
Phintonus , ut a Ptolomaeo , vel Phintonis , ut a Plinio ,
vel Pintojius , ut a Mai tiano appellatur , insula est in freto
Galiico Sardiniac adjacens contra promontorium Errebantium ,
Testcm ex figura vu!go dictum.
Cuniculariae septem parvae insulae, ex Plinio et Marliano ,
Sardiniae adjacent ; quarum duae Porrita et Capizzola vulgo
dictae contra Portum-Pullum ; tres , quae Spargia , Assiria, et
major reliquis a S. Maria Magdalena appellantur, contra Pun-
tam-Sardam; reliquae, quibus nomen Porcaria, et a S. Slephano,
tOutra Schifi peninsulam jacent ; quae cum multis scopulis
portum efficiunt tutissimum , et cujusvis classis capacem.
Iti Orientali latere Sardiniae
adjacent infrascriptae insulae.
Mortorii insulae nobiles victoria Genuensium et clade Saracc-
norum , quorum ossa grandi cjuiuIo congesta in ea cernuntur,
jacet contra Marinellam cum insulis Tartargia et Altara, mul-
tisque scopulis.
Flgheris insula, parva et fastigiosa contra portum Figheris
ad promontorium Rotargii sita.
Hertnaea insula a Ptoiomaeo, Buccina a Damaso, hodie vulgo
Tabularia dicta , S. Pontiani Pontificis exilio et morte clara ,
referente eodem Damaso, non procul a portu Terrae-novae
eminet immani dorso , et oblonga jacet , patens in circuitu M.
P. XII., aspera , elatisque montibus adeo fasligiosa , ut adna-
viganlibus ex Italia prima omnium sit conspicua. ln qua sunt
aliquot commodae stationes.
Salzdis, seu Moldra insula forma quasi rotunda sita est
prope Tabulariam, hac minor quidem, sed amoenior , septem
habens valleculas , arbores malorum-aureorum , sacella , alias-
_X{ue antiquae habitationis reliquias. Quam circumstant multi
«eopuii , quos enumerare brevitatis causa supersedeo.
23
Posdtae insula , in qua oppitlum Gurgurais Gaileliinensis
Episcopatus interiit.
Aquilanac insulae tres , seu verius petrae dicendac, contra
caput Cominum et Noracem Aquilae jacent.
Agugliastrae insula parva contra templum S. Mariae Na-
varrensi dicatum adnavigantibus praebet slationem.
Chirrae insula parva non procul a Capite-ferrato posita
contra Castrum Chirrae.
In Meridionali Sardiniae latere
sunt infrascriptae insulae.
Heras-lutra, ex Plinio et Martiano Capella, quae lutris abun-
dare dicitur, nunc Serpentaria appeilata, contra promonlorium
Columbarium cum tribus parvis scopulis jacet circumscripta M.
P. IV. Cui sunt vicinae aliae tres insulae Serpentariap etiam
dictae, scilicet insula S. Stephani, cujus ora percurritur M. P.
insula Piscatelli D. , insula Petrae-ligalae CCC.
Collbdae insula, Delli-cavoli vulgo dicta, contra Caput-Car-
bonariae cum duabus parvis insulis, Coltellatiis dictis , adjacet
contenta intra M. P. V., in qua plures stabulantur cuniculi ,
et valida sedet arx.
Galata insula parva , ex Martiano, adjacet Caralitano pro-
montorio, et Petra-ligata vulgo dicitur.
Ficaria insula a Plinio , Ptolomaeo, et Martiano , in stagno
piscoso Caralitauo M. P. ab ostio jacet, vinetis , viridariis , et
agro frumenli culturae idoneo , insignis ; in qua cuniculorum
maxima copia. Eam circumcurrit linea V. M. P.
Suta scopulus coutra ostium fluminis Pulae.
Balarides parvae insulae, ex Plinio et Martiano* contra Caput
Pulae et Coltellatium jacentes, Coltellatiae nunc appellantur , in
quarum majore, dimetienda, M. P. , est templum D. Michaeli
s.acrum.
Judaei scopulus non procul a salinis Chiae , in cujus circuitu
sunt P. CCC.
Torella insula parva contra Malfatanum , sylvosa et scopu-
losa. Comprehenditur P. D.
24
Ruhra insula, circumeunda M. P. IV., distans a Sardiniae
M. coulra lingulam Franciris agri , tres habet stationes cum
puteo aquae dulcis, et portum cum Sardinia facit Bythiam
a Ptolomaeo appellatum. Memoratur haec insula ab Hieronymo
Zurita.
Tegularis insula parva contra Chersonesum , vulgo Caput
Tegulare dictum.
Tauri et Faccae insulae parvae, contra portum Sulcitanum
cum aiio parvo scopulo sitae.
Plumhea seu Moljhbdes a Ptolomaeo , Enbsis a Plinio ,
vulgo nunc insula S. Antiochi dicta, habet in circuitu M. P.
XXX., adeo proxima litlori, et agro provinciae Salcitanae, cui
per pontem lapideum jungilur , ut pede sicco trajici possit.
Solum habet pabulis cuitui ae et venationibus idoneum , ve-
nisque plumbi et argenti juolihdenis dictis insigne , et puteos
aquae dulcis. Stagnum , et mare , quo circumlavatur , piscibus
abundat, et hoc thynnorum captura est nobile. Denique cernuntur
habitationis monumenta praeclarissima , nec non priscae stru-
cturae templum S. Antiocho ibi sepulto sacrum, antiquae ar-
cis turres , et moenia semidiruta , ponsque ingentibus saxis
extructus , et parvae casae. Silet nunc haec insula deserta ,
piratis, qui illam frequenter adeunt, praebens slationes Milis ,
Salis , Fulminis, Mercurii , et sinum Caudae-equi omnium ca-
pacissimum. Est in ea montis Sarbi specula , quae esset turri
munienda.
Francorum insula parva illi adjacens, insulam S. Petri pro-
spicit, tota fere plana , in qua turris speculatoria constructa
prodesset.
Hieraconnesus , hoc est accipitrum insula, ex Ptolomaeo, nunc
S. Petri appellata ab ejus templo in ea constructo , habet in
ambitu M. P. XXII. et cum propinqua insula S. Petri et Sar-
diniae latere portum efficit , qao classis innumerabilis posset
contineri. Solum habet montuosum et asperum , pinis sylve-
stribus abundans, mare pisculentum , in quo etiam thynnorum
piscatio est copiosa : fuitque olitn habitata , ut sacellum in ea
conditum , et alia antiqua monumenta docent ; sed nunc tan-
lum capris , porcis sylvestribus , atque cuniculis mirae magni-
tudinis afflait ; ejusque portus ingens Spaltnatoris dictus est
25
•atis in tempestatibus tutus , ct a piratis frequentatus. Prope
hanc insulam sunt Sardiniam versus
Planaria insula circuitus M. P.
Marium insula , quac potius dicatur scopulus.
Ad latus Occidentale
sunt infrascriptae insulae.
In primis novem sequentes brevissimi circumgressus;
Duae insulae parvae contra portum Canelle*.
Tres insulae parvae contra Conesam.
Alia contra Caput-Dadi.
Alia contra Caput-Neapolis ;
Duae ad Coput-Fraschae.
Feniur-muliebre , insula, quam circummetiaris M. P. IV T ., a^
spera et deserta, contra Corrigam turrem in litore Arborensi,
stationem piratis praebet.
Malum-ventris insula circuitus M. P. VIII. contra Caput*
magnum amoenior, et commodam praebens piratis stationem.
Porrus, scopulo 9 quam insulae propior , juxta CapiU-albura
contra salinas Orislagni.
Columbariae quatuor parvae insulae contra Fiscellam.
Bosae insula circuilus D. P. ad ostium Themi fluvii, turrem
habet salis munitam , et tulam praebet navibus stationem.
Insula-Marrargii , seu scopulus potius , juxta Hermaeum
promonlorinm, vulgo Marrargium dictum.
Insula-Rubra, seu potius scopulus, contra speculam Montem-
Mandronem diciam.
Insula parva , seu potius scopulus , contra PoIIerim.
JWagdalenae-insula , cujus circuilio paucioribus , quam M.
P. perficiatur, nomen habuit a fano S. Mariae Magdalenae di-
cato. Abest ab urbe Algario P. M. D.
Forada,vu\§o Foraddda a foramine, quod habet maximum
contra stationem Serelli et Malae-quietis, dicta, non procul a S.
Therami-promontorio aspera surgit.
Planaria , dicta etiam Cala-longa, circuitus M. P. II., quae
videatur Sardiniae cohaerere, et optimam habet stationem,
Porri scopulus contra Monfem-Porrum.
4
26
Fcmoris-muliebris scopulus contra Navls statione.
Insulae parvulae, seu scopuli, juxta Caput-album non procul
a Gorditano promontorio , unde auspicati sumus.
De insulis adjacentibus dictum satis, nunc de totius insulae
magnitudine dicamus.
V. De insulae Sardiniae magnitudine ,
et circuitu.
Est haec insula magnitudine praeclara , ut Pausanias et
Leonicus; quin eam inter omnes maximam testantur Victor
Uticensis , et antiquus Bias philosophus Prienensis , ut refert
Herodolus. Equidem major est Crela, Euhoea, Cypro, Cyrno ,
et Lesbo , aliisque multis , et par magnitudine Siciliae , tesle
Diodoro Siculo ( L. VI. ). Atque , ut refert Strabo , litoralis
Sardiniae ora continet in circuitu M. Stadiorum IV. hoc est
DM. P. , vel ut scribit Plinius DLXVM. P. Nempe.
Ab Oriente patet . . . M. P. CLXXXVIII.
Ab Occidcnte .... CLXXV.
A Meridie LXXVIL
A Septentrione .... CXXV.
Vel ut tradit Ptolomaeus patet in cir-
cuitu . . . DCXXXVH. M. P. nempe
Ab Oriente .
...
CCXXXVIL
Ab Occidente
• . .
CLXXXIIL
A Meridie .
■. .
CXX . . .
A Septentrione
_ .
C
Ouorum milliaria non congruunt cum
nostris: nam mihi certum est totam
illius litoralem
oram in circuitu
continere .
. •
M.
P. DCLXIII
Septentrionalis lateris descriptio et
mensura litoris ... M. P. CXXXIV.
A promontorio Gorditano, ubi est specula
Montis-Falconis valida turri munienda ,
ad Casaracii stagnum piscosum Passus 6000. M. P. VI.
ad turrim Salinarum Sassaris » 500. P. D.
ad stagnum-pulidum .
ad osiium stagni Pili
ad ostium Fluminis-sancti.
ad statior.em Corbarae-magnae .
ad stalioncm Corbarac - parvae ,
intcr quas turris spcculatoria
vaklc prodesset
ad stationem Pertusi
ad Januarii stagnum
ad ostium Fluminis-turritani
ad turrem Portus,ubi jacet urbs
Turris Libjsonis a PlinioctPto-
lomaeo memorata , et est tutis-
simusportus, et trirerniumcapax
ad Balagais rupem, unde corpora
ss. mm. Gavini , Propti , et
Januarii projecta in mare fue-
runt ; atque ubi turri exaedi-
ficata ficri possent excubiae
ad Scandellum, aliasque qua-
tuor stationes
ad speculam Aquac-currentis
ad stagnum piscosum Platamonis
ad ostium Silis fluminis Sursani ,
ubi interiit Tibala a Ptolo-
maeo et Antonino Pio in Iti-
nerario memorata
ad ostium fluminis Petrae-foci .
ad montem Aquilonis, vulgo di-
ctum Di-tramontana, ubi es-
set construenda turris specula-
toria super proximis stationibus
ad ostium Balnci fluminis .
ad Frisani fluvii ostium , ubi
ruinae excisae urbis Frisani
conspiciuntur
ad Castrum Aragonense , olim
Genuensc dicimn .
27
Passus 5000. M. P. III.
1800. P. MDCCC.
2600. P. ll.MDC.
» 1000. M. P.
n
500. P.
&.
»
500. P.
D.
»
500. P.
D
»
2000. M. P.
11
500.
P
D
1000. M. P.
2000. M. P.
1000. M. P.
7000. M. P. VII.
5000. M. P. Ili.
2000. M. P. II.
4500. P. IIII.M.D.
500. P. CCC
500. P. D.
*8
ad stationem Augustinam .
ad rupem Montis-Foeni , speculam
propinquarum stationum Bitar-
giae, et Scalae-fratris turri mu-
niendum ....
«d ostium fluminis Cocinae, ubi
templum S. Petri et exiguae
ruinae Juliolae, urbis antiquae
a Ptolomaeo memoratae , su-
persunt ....
ad Caput-Musmonariae sub insu-
la-rubra, ubi satis prodesset
turris speculatoria ad hanc ,
et propinquam stationem Ser-
raniae .....
ad ostium fluminis Vineolae, Ur-
bis antiquae memoratae ab
Antonino ....
ad Portum-Sardum juxta stagnum
Austa dictum
ad promontorium-rubrum , ubi est
turris speculatoria antiqua
ad Vallaltae stationem
ad promontorium , Errebantium
a Ptolomaeo dictum , vulgo
La Testa, ubi interiit Plubium,
urbs anliqua ab eodem memo-
rata , extanlque monumenta
non spernenda, ad portum S.
Reparatae , duasque proximas
stationes, ubi prodesset turris
«peculatoria, si construeretur .
ad portum et ostium fluminis Low
gbnis-sardi oppidi illic prostra-
ti , ubi puteus aquae dulcis est,
et prodesset turris speculaloria
ad stationem Capitis-Falconis ,
portum absconditum dictam .
Passu« 1000. M. P.
5000. M. P.
3000. M. P.
7000. M. P.
7000. M. P.
» 4000.
2C0O.
M. P.
M. P.
III.
III.
VII.
»
15000. M. P.
XV.
»
2000. M. P.
II.
»
2000. M. P.
II,
»
4000. M. P.
IV.
VII.
IV.
II.
29
ad Marmoratam stationem .
ail Portum-puteum, cujus anli-
qua monumenta adhuc cer-
nuntur .....
ad peninsulam, caput Sanctae Ma-
riae dictam, pcnes quam sunt
sta^na Caflredae et Barisonis,
turrisque speculatoria desidera-
tur . .
ad ostium fluminis-magni Isclae
dicti .....
ad promontorium Equorum
ad Portum-Pulli, tutissimum et
multarum triremium capacem,
et ostium fluvii quem dicunt
jilthram Cathalanorum
ad Caput-Sardum
ad portum medii Schifi dictiim .
ad caput Ursi , promonlorium
Arcti a Ptolomaeo appellatum
ad porlum Salinarum, cui nomen
a parvis salinis ibi existentibus
ad portum et ostium fluminis Ar-
zaghenae, in cujus monle, qui
dicitur Pelrosus, turris esset
construenda ....
ad Arenae-albae stationem
ad Inteslini-Ursi stationem
ad stationem Portum-Cervorum
vulgo dictum juxta speculam
Muri-albati , quae turri esset
munienda ....
ad promontoriumMolae,Columba-
rium a Ptolomaeo appellatum,
ubi est finis lateris septentrio-
nalis , quod licet adnavigante*
opportunis, ut vidimus, statio-
nibus accipiat; tamen praeva-
Passus iOOO. M. P.
7000. RI. P. VII,
3000. M. P.
III.
2000. M. P. II.
1500. P. M.CCC.
2000. M.
P.
H,
3500.
2000. M.
P.
II
4000. M.
P.
IV
2000. M.
P.
II,
6000. M.
P.
VI
5000. M.
P.
111
3000. M.
P.
III,
2000. M. P.
II.
30
lidi et incerti vcntorum flatus
ex proximis montium jugis ir-
rucntcs , parum tutos et pcri-
cuii plenos faeiunt accessus , ut
refert Pausanias. (L. X.), unde
Claudianus (De Bello Gildon.)
. . . Qua respicit Arcton Immi-
tis, scopulosa, procax, subitis-
que sonora Fluctibus ; insanos
infamat navita montes . . Passus 2000. M. P. IL
Lateris Summa Pass. 134000. M. P.CXXXIV.
Orientalis lateris descriptio, et
mensura litoris ... P. CXCVII. M. DCCC.
A promontorio Molae in Columbario
ad portum Molae
ad promontorium Claudum
ad Littarream stationem .
ad Vulpis statiotsem .
ad Isclam Rubram dictam.
ad portum Congianum tutissi-
mum et capacem .
ad Portus-rotundi stationem
ad portum Marinellae
ad stationem Portus-Fenugiarii
ad portum Venturae.
ad Rutargium promontorium, pe-
ninsulam venatione insigncm
Caput-Figheris dictam, ubi est
portus hujus nominis et esset
constituenda turris speculatoria » 7000. M. P. VII.
ad ostium portus Olbiani . . » 12000. M. P. XII.
ad Olbiam , quae postea Phausa-
nia , tandcm Tcrranova est
. Passus
2000.
M. P.
II.
»
5000.
M. P.
V.
»
2000.
M. P.
IL
»
2000.
M. P.
II.
»
2000.
M. P.
II.
»
3000.
M. P.
III.
»
2000.
M. P.
II.
»
5000.
M. P.
III.
»
2000.
M. P.
II.
. »
1000.
M. P.
dicta, ubi cst lurris speeula-
toria non procul a portu . Passus
ad ostium fluminis Pratojani . »
ad portum Vitclli ...»
ad caput Cerasi , ubi turris spc-
culaloria essct construcnda - »
ad portus Istani slalioncm . »
ad portum s. Pauli , stalioncm
tutissimam, et multarum na-
vium capacem ...»
ad portus Grcgorii stationem . »
ad Coacaddi peninsulam, seu pro-
montorium, in quo turris spe-
culatoria esset construenda . »
ad portum Ciabattinum . . »
ad portum, seu ostium stagni Of-
fide, oppidi nunc prostrati . »
ad ostium lluminis Baddiuni , pro-
pe antiquam urbem Feroniam
a Ptolomaeo memoratam, quae
jacet ......
ad stationem portus-occulti . »
ad caput Noracis , seu Musmo-
nariae, ubi turris speculatoria
valde prodesset . . . »
ad stationem parvam S. Annac . »
ad speculam promontorii-longi »
ad oppidum Posatae, ubi est
flumen Ccdrisemna aPtolomaeo
memoratum, et insignis arx
rupibus praecisis ...»
ad oslium fluminis Siniscolae . »
ad portum S. Luciae . . »
ad caput Cominum , ubi turris
speculatoria esset construenda »
ad promontorium Noracis Aquilaui »
ad stationcm Juniperi . . »
ad promontorium-nicrrum . . »
31
3000. M. P. Hl.
2590. P.II.M. 1>.
4000. M. P. IV.
5000. M. P. V.
2500. P.II.M. D.
2000. M. P.
2000. M. P.
4500. P.IV.M.D.
2000. M. P. II.
1500.
P. I. M.D.
2000. M. P.
2000. M. P.
1500. P.
2000. M. P.
1000. M. P.
M. D.
II.
4000. M. P. IV.
1500. P. M. D.
1000. M. P.
6500. P.VI.M.D.
300. P. CCC.
2000. M. P. II.
/000. M. P. VII.
3£
ad ostium fluminis Uriseu
ad stationem Osallae
ad stationem Lunae .
ad portum Sisinis
ad speculam et promontorium
Capitis-Monti-Sancti, quod ab
oriente naviganiibus primus
omnium se praebet conspicien-
dum .....
ad turrem S. Mariae Navarresae
ad oslium slagni et fluminis Tor-
tolini, ubi est portus seu sta-
tio Agugliastri
ad turrem speculatoriam prcmon-
torii Arbatassi
ad caput, seu proniontorium-ni-
grum Sabillonis
ad caput Ferreum, et speculam .
ad ostium flumims CJiirrae pro-
pe castrum ejusdem nominis.
ad promuntorium-rubrum.
ad ostium fluminis Dosae, Soe-
pri a Plolomaeo dicli , quod tri-
bus constat ostiis .
ad promontorium Salir.arum, ubi
esset condenda turris specula-
toria .....
ad Portum Sypicium, a Ptolo-
maeo memoratum juxta piscu-
lentum Sarrabi stagnum
ad Caput-ferratum, ubi esset val-
de utilis turris speculatoria, si
conderetur ....
ad vicum Susalei a Ptolomaco
memoratum , soloque jamdiu
prostratum ....
ad caput Porlus-Piras, ubi esset
turris speculatoria condenda ,
Passus 5000.
6000.
» 2500.
1500.
M. P. V.
M. P. VI.
P. II. M. D.
P. M. D.
J>
6000.
M. P.
VI.
»
7000.
M. P.
VII.
»
3500.
P.III.M. D.
»
1500.
P.
M.D.
»
8000.
M. P.
VIII.
»
13000.
M. P.
XIII.
»
14000.
M. P.
XIV.
»
3000.
M. P.
Iil.
»
4000.
M. P.
IV.
»
5000.
M. P.
V.
»
2000.
M. P.
II.
»
4000.
M. P.
IV.
»
5000.
M. P.
, V.
33
et non procul sedct excclsus
uions Seplem-fratrum, qui ad-
navigantibus ex Sicilia primus
omniurn fit conspicuus . . Passus 6000. M. P. VI.
Hic est finis orientalis lateris,
quod licet pracdictos portus
stationesque pracbeat; tamen
inconstantes rapidacque vento-
rum procellae, a montium ver-
ticibus saepius in mare devo-
lutae, periculosos et ancipites
faciunt accessus , ut testatum
reliquid Pausanias L. X.
Summa Lateris orientalis Pass. 197800.M.P.CXCVIIDCCC.
Meridionalis lateris descriptio,
et mensura litoris . . P. CXXXIX. M. CCL.
A capite Portus Piras, ubi est
optima statio
ad caput Serpentarium , seu Co-
lumbarium, ubi esset construen-
da turris speculatoria ad sta-
tionem Columbariam . . Passus 2500. P. II. M. D.
ad caput Carbonarium , ubi est
turris speculatoria portus Junci » 5000. M. P. V.
ad turrem speculatoriam statio-
nis Catharinae ...» 1000. M. P.
ad turrem speculatoriam Arcem
veterern dictam ...» 1000. M. P.
ad ostium fluminis Carbonariae » 2000. M. P. II.
ad caput Bovis , ubi est turris
speculatoria . . . . » 5000. M. P. III.
ad caput Vaccae , seu montem
Foeniculi, ubi est turris specu-
latoria » 4000. M. P. IV.
5
m
ad ostium fluminls Vergereti . Passus
ad turrem speculatoriam Guar-
diae, seu stationem Reginae . »
ad turrem speculatoriam Nura-
giannae dictam ...»
ad turrem speculatoriam litoris
ejusdem Foguiu fluminis S.
Andreae, seu Pedis-altaris di-
ctum ......
ad turrem speculatoriam Carcan-
gioli appellatam ...»
ad turrem speculatoriam oppidi
Quarti, seu ostii fluminis, dictam »
ad caput S. EHae, ubi est pri-
ma turris speculatoria , S. Eliae
dicta ......
ad turrem speculatoriam statio-
nis-muscarum in eodem capite. »
ad Caralim , ad quam est portus,
seu sinus cujusvis classis capa-
cissimus et satis profundus, a
Capite S. Eliae ad Caput Pulae.
ad oslium stagni Caralitani, seu
illius cymbam
ad ostium anliquum ipsius sta-
gni, nunc coeno et lapidum
mole clausum, ubi excisi pon-
tis adhuc vesligia cernuntur.
ad turrem speculatoriam su Loi,
seu S. Magdalenae dictam, ubi
litus Proseches a Ptolomaeo
memoratum incipit
ad ostium fluminis su Loi
ad Tempadoris stationem .
ad turrem speculatoriam loci flu-
minis-vini, seu Antigoris dictam
ad stationem Portus-calcis .
ad stationem Sarrocae
5000. M. P. III.
1500. P. M. D.
2500. P. II. M. D.
5000. M. P. III.
2200. P.II.M.CC.
2200. P.II.M.CC.
2200. P. II.M.CC.
400. P. CCCC.
»
3000. M. P.
III.
»
1000. M. P.
»
5000. M. P.
V.
»
»
»
2500. P. II.
1000. M. P.
1000. M. P.
M.D
»
»
»
2000. M. P.
1000. M. P.
500. P.
ir,
D
35
ad Porlus-morboni stationem . Passus
ad promontoi ium Cunicularium a
Ptolomaco appellatum , ubi est
tpeculatoria turris Savorrae, et
dcsinit litus Proscches . . »
od speculam Columbi . . »
ad caput Pctrae-salis . . »
acl oslium fluminis Pulae in lito-
re Forcatissi magnam aquae
optimae copiam in mare vol-
ventis contra non procul posi-
tam insulam S. Macarii, inter
quae est portus plurimis et
maximis navigiis ...»
ad stationem S. Victoriae , anti-
quum portum Norae ad orien-
lem . . . »
ad caput Pulae, aliter Coltella-
tiura , tibi super rupibus prae-
cisis turris speculatoria natura
loci satis tuta construi posset,
et jacet urbs antiqua Norae ,
cujus theatrum, moenia, aquae-
ductus, et plurima edificia se-
midiruta conspiciuntur . . »
ad stationem occidentalem Norae ,
ubi parvum stagnum, et o-
stium Rierae fluminis decur-
rentis juxta Castrum anliquum
Pulae ......
ad stationes Astiae, velPetrae-foci,
ubi turris speculatoria construi
posset ......
ad ostium fluminis Chiae . { »
ad Chiae speculam magistram
turre muniendam ...»
ad Cannarum stationes duas tur-
ri speculatoria excubandas . »
500.
P
2000. M. P.
1500.
1000. M. P.
500.
P.
I>.
1000. M. P.
500. P.
D
2000. M. P.
B
u.
M. D.
D.
2500.
4500.
P. II. M D
P.IV.M.D
250.
P.
CCL.
2000.
M.
P.
II.
5000.
M.
P.
V.
5000.
M.
P.
III.
2000.
M.
P.
II.
36
ad caput Spartiventi. . . Passus 1000. M. P.
ad portum Malfatani, portum
Herculis a Ptolomaeo dictum
multarum triremium capacem,
cui ad sagittae jactum vicina
est specuia Canis-nigri . . »
ad Piccinini stationem . . »
ad Budelli stationem . . »
ad portum Bithiam a Ptolomaeo
appellatum, inter insulam Ru-
bram et Sardiniam existentem ,
quarumcumque navium et tri-
remium capacem , in quo lin-
gula est, quae duas efficit sfa-
tiones , piratis satis commodas,
nisi arce ibi condita propel-
Jantur » 1500. P. M. D.
ad caput Tegulare, a Ptolomaeo
Chcrsonesum dictum, quod in-
star peninsulae jacet duas hinc
inde piratis praebens stationes. » 3000. M. P. III.
ad caput Plumbeum , et illius sta-
tionem, turre speculatoria pro-
tegendam »
ad Pini stationem, ita vulgo di-
ctam a pinetis, quibus ea
plaga a capite Plumbeo ad Su-
culiam stationem scatet . . »
ad Suculiae stationem, ubi turris
speculatoriasatisesselcommoda »
ad flumen Palmae, et portum Sul-
citanum , a Pio!omaeo Debo-
ten appellatum, inler Sardi-
niam et insulam S. Antiochi
apertum, cujusvis classis ca-
pacissimum »
ad pontem insulae S. Antiochi,
quae Plumbea aut Moljbodes
5000. M. P.
V.
6000. M. P.
VI.
6000. M. P.
VI.
4000. M. P. IV.
37
a Ptolomaeo, Enosis a Plinio
et Martiano cst nominata . Passus 4000. M. P. IV.
ad portum Corongii Ajini multa-
rum navium capaccm et tutis-
simum , si in propinqua rupe
turris cxtruerctur ...» 5000. M. P. V.
ad Algliae fluviolum , ubi Pupuli
urbcm inlcrisse nonnulli re-
ferunt » 1000. M. P.
ad portum Canelles , a Zurita me-
moralum, ejusque stationem
Scusi dictam , quibus propin-
qua erat urbs Metalla ab An-
tonino Pio relata, in quarum
ora effossa arena aquae dul-
ces scaturiunt ...» 8000. M. P. VIII.
ad Connesae sinum , portum
Villae Ecclesiarum juxta pro-
pinquam speculam montis S.
Johannis, qui primus omnium
adnavigantibus ab Hispania ap-
paret » 10000. M. P. X.
ad promontorium Pachiam a
Ptolomaeo, Monterai, seu Ca-
put Dati vu]go appellatum,
ubi cst specula et finis lateris
meridionalis; quod planiori
solo et ratibus clemens est, ut
cecinit Claudianus de Bello
Gildonico . . . . » 5000. M. P. V.
Summa lateris . Pass. 159250.
38
Qccidentalis lateris descriptio
et mensura litoins . . Passus CXCH. M. CCCC.
A Pacliia promontorio
ad caput Magistri ...» 2000. M. P. II.
ad slalionem domesticam . . » 2000. M- P. II.
ad oslium fluminis-majoris seu
portum Neapolis a Zurita me-
moratum in IV. lapide a tem-
plo S. Nicolai prostratae urbis
Neapolis existens . . . » 2000 M. P. II.
ad Caput Neapolis, seu specu-
Jam a Sardis Montem Arae,
a Naviganlibus montem Plum-
beum dictum, quibus in hac
ora primus omnium apparet,
ubi a Ptolomaeo Sardo-patoris
Fanum colloc^lur. . . » 2000. M. P. II.
ad Osaeam urbem a Ptolomaeo
memoratam non procul a spe-
cula Sarbazai excisam . . » 15000. M. P. XV.
ad caput Fraschae ...» 8000. M. P. VIII.
ad ostium Marcellini stagni, ubi
est turris speculatoria, et por-
tus capacissimus ...» 6000. M. P. VI.
ad ostium slagni Sassi .. . » 12000. M. P. XII.
ad ostium stagni S. Justae . » 4000. M. P. IV.
ad ostium fluminis Oristagni
Thorsi a Ptolomaeo dicti, et
per pontem magnum iliius ur-
bis delabentis ...» 2000. M. P. II.
ad turrem satis munitam sinus
Arborensis ....
ad stagnum Marepontis
ad stagnum Mistrae
ad promontorium S. Marci , ubi
interiit antiqua urbs Tharra a
Ptolomaeo memorala, et tan-
»
1000.
M.
P.
»
1000.
M.
P.
»
1000.
M.
P.
39
ium supercst icmplum D. Jo-
lianni sacrum cnm aliis non
paucis ruinis, et turre specula-
toria, hac nostra actatecondita. Passus 5000. M. F. V.
ad turrcm anliquam Corrigiae
nunc aliquanlulum destructam . » 4500. P. IV. M.D.
ad turrem speculatoriam Capitis-
magni , scu Salinarum . . » 12000. M. P. XII.
ad stationem Capilis-albi, quae
est juxta salinas Oristagni ,
ubi est lurris speculatoria . » 5000. M. P. III.
ad stationem Embarcatorii con-
tra stagnum Maris-vermae . » 5000. M. P. III.
ad stationem Putei, ubi est tur-
ris speculatoria . . . » 4000. M. P. IV.
ad Archittum, portum Coracoden.
a Ptolomaeo dictum> cui vi-
cina jacet prostrata urbs an-
tiqua Corni a Livio, Ptolo-
maeo , et Antonino memorata. » 200. P. CC.
ad turrem speculatoriam s. Catha-
rinae juxta Pittinuris prostra-
tum oppidum: ibi sub excisa
spelunca est navigiorum opti-
ma statio » 1000. M. P.
ad stationem fluminis-vitae . » 2500. P. II. M.D.
ad promontorium Nigrum, ubi
est turris speculatoria . . » 1500. P. M. D.
ad ostium fluminis Foghedolia,
ubi est turris speculatoria. . »
ad Isclae rubrae turrem specu-
latoriam, ubi sunt duae parvae
stationes ' . * . »
ad caput Columbarium . . »
ad ostium Fisuli seu Fiscellae
Fluminis »
ad ostium fluminis Bosae Tliemi
a Ptolomaeo nuncupati , olim
2000.
M.
P.
11,
2000.
M.
P.
II.
2000.
M.
P.
1..
4000.
M.
P.
IV.
40
trircmmm capacissimi , nunc
mole lapidum praeclusi, ha-
bens ex adverso insulam cum
turre, quae tutam praebet na-
vibus stationem
ad linguam-argentinam , ubi est
turris speculatoria vicinarum
stationum sciiicet Mauri , Cara-
portiti, Codulerae, Roconesae
ad promontorium Hermeum a
Ptolomaeo appellatum, quod
Marrargium vulgo appellant,
primumque conspiciunt ad na-
vigantes a Balearibus
Est in hoc promonlorio lurris
speculatoria stationum Monget-
tae, Foeniculi, Postae, Mar-
rargii, S. Mariae Speluncae,
Managhi , et Bovis.
ad speculam Montis-mandronis .
ad speculam Diaboli
ad porlum PoIIeris , ubi est tur-
ris speculatoria stationis illius,
et Hominis-mortui .
ad stationem Calae-bonae , il-
liusque fluvii oslium
ad Algarii urbem
ad stagnum pisculentum, in cujus
ostio est insignis fons aque
dulcis .....
ad turrem Capitis-triremis, Alga-
riensis sinus et navium in eo
existentium tutelam
ad turrem speculatoriam Capitis
Lilii, ubi est ostium portus
Comiiis. ....
Portus Comitis , Nlmphaeus a
Ptolomaeo appellatus tutissimus
1500. P. M. D.
5000. M. P.
5000. M. P. V.
5000. M. P, V.
5000. M. P. Y.
4000. M. P. IV.
4000. M. P. IV.
4000. M. P. IV.
3700. P.IIIMDCC.
5000. M. P.
2500. P. II. M. D.
41
est, et cujusvis magnae classi*
capacissimus , in longitudine
M. P. VI. , in lalitudine quan-
doque M. P. III. Ibi sunt sta-
tiones Massae, S. Ambenis ,
Fratris, Tamaricis, et Portus-
pavonis cum arce illi propin-
qua,nuper condita, et duobus
fontibus Dragonaria, et Stam-
parogia, aquas dulces perenni-
ter et copiose propinantibus.
A capite Lilii
ad promontorium S, Therami,
Caput-Venationis etiam dictum,
ubi est specus cum sacello illi
Divo dicato, et stationes Ge-
nuensium, et Mortuorum . Passus 5000. M. P. III
ad turrem Pinnarum , seu magi-
stram , quae speculatoria est . »
ad speculam Leonum . . »
ad turrem sinus Porticioli. . »
ad fontem Bantini-Salis ex rupe
litoris scaturientem . . »
ad Gaginae turrem speculaloriam
stalionis Vini, et aliarum , »
ad stationem Montis-Girati, ubiest
arx Sassarensium coralia in eo
mari piscantium , et non procul
turris antiqua speculatoria . * 5000. M. P. III.
ad Argentariae promontorium ,
ubi erant argenti fodinae, tur-
risque speculatoria valde pro-
desset . . . . ' . 5000. M. P. III.
ad stationem S. Nicolai . . » 1000. M. P.
ad stationcm Palmae . » 1000. M. P.
ad promontorium Nigrum, ubi
est insignis lapidicina Petrae-
nigrae I . . . . » 5500. P.HLM.D.
5000.
M. P.
III.
2000.
M. P.
II.
5000.
M. P.
III.
2000.
M. P.
II.
2000.
M. P.
IL
42
ad ostium flumiais , piratarum
stationem .
Passus 2500.
P.Il.
M. D.
ad Montem-porri . . ,
»
5000.
M.
P.
V,
ad Femur-muliebre .
»
5000.
M.
P.
III
ad promontorium Falconis, olim
Gorditanum appellalum, ubi
est finis occidentalis Jateris,
et principium septentrionalis,
unde auspicati sumus
»
6000.
M.
P.
VI
Summa lateris
Pass.
192400.
Dc longitudine et latitudine Sardiniae.
Palet haec insula latior a septentrionibus ad meridiem ,
hoc est ab Errebantio prornontorio regionis Gallurae, lesta
vulgo appellalo ad Chersonesum regionis Caralitanae, Caput
legulare nuncupatam. Nam eo tractu procurrit ex Pausaniae
senlentia ( L. X.) CXX. super M. Stadiis, idest M. P. CXL. :
ex Strabonis mensura CCXX.; sed ex Paulli Orosii (L. 1 c. 2.),
et Ptolomaei descriptione , quam sequor , in M. P. CCXXX.
protenditur.
Est autem angustior ab ortu in occasum,qua excurrit CDL.
Stadiis, vel LVI. M. CCL. P. , ut inquit Pausanias; vel XCVIII.
ut vult Strabo; vel CLXXX. , ut scriptum reliquit Orosius. Quae
mensurarum diversitas est a locorum diversitate, unde dimen-
siones variae sunt inslitutae; quandoquidem ea pars, quae Cor-
sicam respicit , et Caput Logudori atque Galluram conlinet ,
aliquanto spatiosior est, ut inquit Pomponius Mela ( L. II. ),
quum a promontorio Argentario lateris occidentalis ad promont.
Cominum lateris orientahs sit distantia M. P. CLXXX. ab Orosio
relata; ea vero pars, quae meridiem respicit, et regionem Ca-
ralilanam continet , angustior contrahitur in M. P. XCVIII. ex
Strabonis mensura ; quae valet a prompntorio Pachiae ad Ca-
4*
put-Ferratum Sed omnium angustissima est pars i ..ulae media,
quae Arborcnsem rcgionem complectitur ; cnm a!) ostio Thorsi,
vel Thyrsi, ad Uriseis portum intersint, ex dicta Pausaniae sen-
tentia , LVI. M. CCL. P. Atque ita eorum senlentiae concordari
possunt.
De natura , et bonitate soli.
Ka pars Sardiniae, quae a Gallura ad Sarrabum usque spe-
ctat Corsicam et Italiam, aspera est, ut inquit Strabo ( L. de
situ Orbis ) , et in montes consurgit invios , extremisque oils
contiguos, ut auctor est Pausanias, quem sequitur Leonicus.
Interius etiam in media ferme insulae regione a Monteferro
ad Pcsatam , montes sunt alii alios continenler excipientes ; ta-
men mitiores et humiliores, quos L. Florus, Jnsanos, Ptolo-
maeus Maenomenos appellavit, quod est insalubres: id enim
Maenomenon, teste Plinio , ( L. XXI. c. 45. ) signilicat. Nam
inter eos turbidus, et omnino pestilens, intercluditur aer, Pau-
sania et Leonico referentibus ; quod tamen hodie verum non
esse suo loco demonstrabitur. Praeter hos alii in Capite Lo-
gudori circumspersi sunt montes; sed plerique amoeni, et
ascensu faciliores sunt, humanisque necessitalibus uliliores;
sed inler omnes praealti conspiciuntur montes Arcti, Arcis ,
Argentarii, Argenti , Benetutlis, Bomttae , Caralitanus, Colum-
barius, Conesae, Cornu-bovis, Cunicularius , Doliae, Erreban-
tius, Ferratus, s. Gavini, Gorditanus, Guspinenses, Hermaeus,
Jarae, Javensis, s. Johannis, S. Leonardi, Leonis, Limbarae,
Marganais, Marrargius, S. Michaelis , Olianensis, 0!ilae, Oru-
nensis , Osuli , Pachiae, S. Patris, Pattadae, Pelai , Posatae ,
Sarrabi, Sassi, Tonarae Tufudesi, et Vineae de Manza. Quae
vero pars Afrieam Hispaniamque prospicit planior est. Nam ab
Urbe Caralis ad Aristanim et Bosam usque effusissiuios M. P.
C. habet campos, vulgo Campitanos dictos, Unde Claudianus
cecinit quae pars vicinior Afris Plana solo.
Preterea in regione Logudori, et aliis partibus insulae, sunt
multa campestria loca; sed insigniores planities sunt Aristanis ,
seu Arboreae, Bosae, Caralis, Cieris-regalis, Cocinae, Gociani,
44
Campi-Javemtog, e t Isclarurn Lazzari, Melae, Martia, Nurrae,
Agugliastri, Oskeris, Othieris, Pratojani, Saltus-majoris, Sar-
cidani, Uriseis: estque ubique optimum solum, ut inquit Pom-
ponius Mela, et terra pulla, pinguis et feracissima, ut mox dicetur.
De fertilitate insulae sardoae, et mirabili
frugum feracitate.
Tradit Aristoteles (L. de admirabil.) Sardiniam fertilissimam
esse, et omnium rerum copiosissimam; eamque omnium fru-
ctuum genere excellere testantur Polybius (L. I. histor.) et
Leonicus ( L. I. c. 1.) Strabo quoque asserit (L. V.) agrum
Iiabere rebus omnibus felicem, et praecipue tritico, quo a-
bundare insulam Appianus Alex. asserit (L. II. belli civilis),
et Claudianus dum cecinit, ( De Bello Gildonico) Insula, Sar-
diriiam leteres dixere coloni — Dives ager frugum. Item Si-
lius Italicus ( L. XII.) Cetera propensae Cereris nutritafavore,
et Horatius Flaccus (L. I. Carm. Od. 51.) Quid dedicatum
poscit Apollinem — Vates? quid orat de palcra novum —
Fundens liquorem? Non opimas — Sardiniae segetes fera-
Cis. Lucanus tandem de Sardinia atque Sicilia sic cecinit ( L.
III. ) Utraque frugiferis est insula nobilis aivis — Nec plus
hesperiam longinquis messibus ullae -— Nec Romana magis
complerunt horrea terrae. — Ubere vix glebae superat ces-
santibus austris — Cum medium nubes Borea cogente sub
axem — Effusis magnum Ljbiae tulit imbribus annum.
Tanta frugum foecunditas provenit in Sardinia et Sicilia ,
ut referunt Astrologi, et qui eos sequuntur Geographi, cx bo-
nitate soli, ex eoque etiarn, quod subjacet , ut dixi , IV. Cli-
mati, quod caeli clementia sex reliquis antecellit. Hinc fi ugibus
«emper abundat, plurimumque subsidii in bello Carthaginiensi-
bus et Romanis Sardinia semper dedit, ut refert Polybius. Nam,
ut cetera omittam, eam vim frumenti transmiserunt Sardi an^
no A. C. N. 204. ut cum horrea, quae Romae habebantur,
eam recipere non possent, nova fuerint aedificata, et comple-
ta ; et sequenti biennio Sardiniae commeatus tantam annona«
45
vilitatcm effecerant, ut mercator pro Tcctura nautis frumenium
reliquerit..! ! quod T. Livius ( L. XXIX. et XXX.) refert. Et
Plutarchus in vita Pompeii tradit Sardiniam saepe annonae an-
gustiam levasse; propterea annonae pignus a L. Floro ( L. IV.
c. 2. ) fuit appellata.
Hac etiam tempestaste a mercatoribus multae quotannis na-
ves tritico oneratae in Hispaniam et Italiam deducuntur, et
commeatus regiis classibus suppeditantur. Quod si Sardi magis
agriculturae intenti essent, majorique induslria arva colerent,
eorumque labores vili et injusta annali frugum licitatione , et
exactione, non depascerentur in dies; et qui Fassalii dicuntur,
seu potius Vexati, a Baronibus inexplebili siti, atque inexhau-
sta avaritia non expilarentur, sed regiis privilegiis in agrico-
latione ipsa foverentur: tantam tritici, aliarumque rerum af-
fluentiam sibi in sua compararent terra, ut Sardinia ipsa in
foecunditate nemini cederet. Fit ex hoc sardonico tritico
similago candidissima, et glcbuli laudatissimi. Abundat etiam
hordeo: siliginis autem, farris, secalis, irionis, robi, panici ,
milii , zeae , oryzae , et sesamae , sementibus nulla cura ; lina
fiunt affatim ; at cannabis parvus est usus. Fabae , ciceris ,
lentis, et phaseolorum multa affluentia; sed lupini ad agros
opimandos, aliave legumina, ad alimentorum usum, non seruntur.
Hortensia cujusque generis et olera coluntur: inter quae prae-
sertim laudantur caepae ascaloniae, et quae in Sassaritanis
vallibus veniunt capitatae, ac melopepones, qui sunt gratissimi
optimique saporis.
De Arhoribus,
Quamvis Cartaginlenses jusserint olim omnes arbores victui
idoneas ex insula extirpari, ut testatum reliquit Aristot^les ( Lib.
de Admirab.),e\ refert Volaterranus; nihilominus hodie Sardi-
nia ubique habet viridaria nemorosa malorum aureorum, li-
monum non unius modi, et citrorum, arboribus instructa, et
multorum diversorumque fructuum speciebus referta: in quibus
praecipua sunt, mala cotonea, persica, armeniaca, punica, et
vernacula latina dicta, quae quum et sapore et odore italicis
46
appianis et camosis hispalensibus non cedant , magnitudine
excellant. Multae etiam, et quacque multiplex, pirorum spe-
cies proferuntur; sed praecipuae sunt camosina et . . . Lauda-
tur prunus, et (icus muitiplex, nux juglans, avellana, amygdala,
mesphilum, sorbus, et morus frequentissima, praesertim in agro
Sassarensi. Hic a paucis retro annis coeperunt bombyces enu-
triri, qui miro, et fere incxplicabili opere sericum vellus con-
fecerunt probatissimum ; ingentemque facerent copiam, si serici
artiiicii magistri plures adessent.
Sunt praeterca vineta multa per insulam, et vites triferae,
quas ob id, ut refert Plinius (L. XVI. c. 50.) insanas dixe-
runt, quae scilicet ter in anuo florent, sed primas tantum ma-
turant uvas. Vinorum optimorum magna colligitur copia albi
et nigri coloris, quae ab odore et sapore valde commendan-
tur, et multorum annorum vetustatem integerrima ferunt.
Oleum terra non ferebat ob incolarum incuriam; qui ex Li-
guria, et Balearibus emebant; aut utebantur animalium pingue-
dine , et lentisci oleo ad concinnandas lampades, quum olei
oliviai abundantissima esse potuisset. Siquidem proiert passim
in sylvis oleastros, ex quorum baccis Oiianenses magnam olei
copiam exprimunt. A paucis abhinc annis coeperunt sardi
plantare oleas, quae satis feliciter cultoris compensaverunt
laborem, ut propterea in dies plura fiant oliveta praesertim
in Capite Logudori.
Castaneae, ut iriquit Plinius ( L. XV. c. 25.) Sardibus pro-
venere; quas habet optimas Sardinia, praesertim in montibus
Gallurae, Gerreis, et Arilzi.
Provenit etiam sponte in multis locis insulae sylvestris pi-
rus, prunus, malus, et cerasus : extantque plura opaca ne-
mora, et sylvae proceris arboribus ad domorum tigna, uten-
silia, et ad navium fabricam, in quibus frequentissima oc-
currit pinus, cupressus, juniperus, sabina, laurus, fraxinus ,
nlmus, taxus, larix, salix, abies, populus, arbutus, fagus. At
quercus, ilex, suber, cerrus, adeo nemorosae proveniunt, praeser-
tim in vastissimis sylvis Gallurae; ut glandibus innumerabiles
porcorLim greges quotannis saginentur.
Palma domestica rara in aliquibus viridariis cernitur; quae
tamen fructum non profert, sed sterilis consenescit. At sylve-
stris seu humilis ehamaaphimi a Theophraslo ( L H c 8 )
appellata copiosissima venit in «gris Algariensi, Nurraho,' SuV-
sano, et Sulcitano, cubiti alliu.dinem vix excedens ; cuiu. par*
tenernma, cum medulla radid proxima, ori gratissima, in secun-
ds ed.tur mensis; ram, praebent satis ad fiscornm, sportarum,
dhanTr' I SCOf>a, ' Um C " S " m: * l0Tum febr,ca et commercio
d.tantur Sursam, ct Sennorenses. Lenlisco et mvrlo tota fere
rudtiir 1 ' " re<l0let *"**' ** *"*"**£ inS
r[nLn°h, P TT n( ' Ut . mensibl,s M «", et Junio, speciosis
et tulgentibus flonbus vest.t, colles procul aurei videantur et
jucundum speclaculum praebeant viatoribus ,aeamur '
De Herbis.
te^rTerttZr 1 "^™ ^A ^^
uis l *L~f~&» dictam: et Pe^™/ ^
inventnm fmsse ,n Sardinia refert Textor i„ OfficL "v^bo
Srssn m lai,dai ? et ceteris crat ' fe " wosc^dc r t
III. c. 90. q... refert caulem emittere tenuem et rracilentum
focmculo s,mdem,comam habere statim a terra fo«S
£22 S lteo ' radice ni6ra > c,assa - firma > s-^io ■
«uccosa, ,llud ex oleo et rosaceo illitum prodesse letfiamicis
phreneticis, vertiginosis, comitialibus, lonL capitis loloWh • '
resoluUs .schiadicis, convulsis, in uniCersuli omn I us £ ornm
vt„s prodcsse ex oleo et aceto illitum; ex olfactu recreare 11 Te
strangnlatus; aurmm doloribus convenienter ex r re ~
~ov e otw^
s me exovo assrnm; susp.rns, torminibus, et inflalionihus subve-
n ue; ventrem lemter emollire; potum facere ad vessicac cr„cia,r S
et rennm d.stensiones , difficiles partus mire adjuvare X»
apenre; rad.cem ad eadem u.ilem esse, sed i nefficachs e i.«
fridS f :; inara sordida u,cera ^ SSS* !
48
xime cupiat, ipsius peucedani iconem, ut tanto viro satisface-
rem , et publice utilitati consulerem, hic ad vivum delineatura
edere volui ; quod omnibus Sardiniae seplasiariis est notissimum ,
et in monte Uruselli , aliisque Sardiniae locis passim invenitur.
Praeterea abundat Sardinia croco optimo, sinapi erratico,
et absinthio maritimo, a Latinis Sardonico vocato, ut testa-
tur Volaterranus ( L. XXVI. Comment. cap. Hortensia), quod
prodest stomacho, pecudes valde saginat, et efficit, ut apes
ejus flore pastae mel amarum in Sardinia, teste Dioscoride (L.
II. c. 75. ) gignant ; quum alias ex thymo , ceterisque flori-
bus , mella praedulcia et probatissima ibidem conficiant : est
enim absinthium vehementer amarum; unde Virgilius cecinit
Bucol. Ecgl. 7. Itnmo ego sardois videar tibi amarior her-
bis. Nascitur in Sardinia et Chrytmum , foeniculum marinum
dictum, praesertim in scopulis , et rupibus litoris turritani.
Proveniunt asparagi dulces, et gustui grati , cappares praestan-
tissimae; tuberaque numerosa a rusticis effodiuntur candidae
et pullae pulpae; radixque glycirhizae, et rubia radiee inficien-
dis lingendisque lanis aptissima. Isatis sylvestris passim repe-
ritur: sativam a fullonibus et infectoribus lanarum expetitam
coeperunt Sassarenses magno cnra proventu colere. Kali planta
in terris litoralibus insula abundat, cujus cinere utuntur fabri
vilrarii ad vitrum conficiendum.
Dz Sardoa herba, et risus Sardonici adagio.
Stirpium lethalium expers est Sardinia ; et omnibus vene-
T^ & '€**»• nat ' s et noxus herbis caret , teste Pausania in Phocaicis ( L.
<W ^♦^^w»*^*^'*^* )» uno dumtaxat Melisophillo, quod Hyginus Apiasti um ap-
y/rS, ZZ* &'r~y c^jrpellavit , leste Plinio ( L. X. c. 11.); Dioscorides ( L. H.
/**uJ^y*JW/^««Afc. 171.) Raniinculam \ Salluslius , Servius ( In comment. ad
*JL& % **&^&*+J~y\rg. Ecgl. 7.) et Solinus Polyhist. (c. 9.) Sardoam her-
fr'„'mstrtm<**J»A.tf~£^bam', Graeci, ut refert Plinius ( L. XXVI. c. 15.) Batra-
fv*t~"- ^b/^T 'jW** chion; Latini herbam Strumeam; et Mauritani Apium-risum ,
^/ w^.^tyXrJ^'<M teste Matlhiolo ad Dioscor. ( L. VI. c 14.), et herbam risus
fr^f^~*^*^HCa&\fo referente ( L. XXIX. c 15. ) Constat coriandri foliis
^/f/^A^«^^-*^3tioribus, subalbidis, pinguibus, lanuginosis, pluribus foliorum
<-+-<tfi*4* '+&**** r^~'~ /y
49
incisuris , accrrimo ftustu , florc lutco , interdum pUrpureo ,
caule gracili, alliore cubito, radice alba, exigua et amara multis
capillamentis, hellebori modo j fibrata, ut Plinius ( L. XXV. G»J*rC+~i C ft>- /Ur£~
13.) et Dioscorides ( L. 11. c. 171.) referunt. Nascitur circa -y£**^«.'V ^W^^y
fontes , riguosquc illorum tractus ; ipsis tamen aquis veneni /*^«~y y***** t-i^y
naturam non communicat, ut scribunt Solinus c|0., Pausanias V y \, t
L. X. et alii. Folia , flores , et caules recentes , illitu exutce- *?. f^^J^ '
rant , et crustas non sine dolore gignunt ; Iepras excoriant ; m j J**^
ungiics leprosos divellunt; stigmata discutiunt; acrochordonas ,
ct myrmecia detrahunt ; quin et alopecias juvant , pauco tem-
pore admota; nam si diutius inhaereant, non modo ipsa cutis
excoriatur , sed et in crustam uritur. Ejus radix arefacta ster-
nutationibus est remedium; dentium dolores juvat; ipsos tamen
frangit. Calida et sicca valde est cum radix , tum universa
herba, ut scriptum reliquere Galenus L. VII. Simpl. Medic,
Plinius dicto superius loco , et Dioscorides. Eam comedentes
pcrpetuo risu emoriuntur , ut auctor est Pausanias ( L. X. ).
Namque hujusmodi herba ( ex Solino c. 9.) nervos vescentibus
contrhait , rictuque ila diducit ora , ut qui mortem oppetunt,
veluti ridentium facie intereant ; quod et Sallustius ( L. VI.
c. 14. ) testatur , qui hujus venenatae herbae meminit. Addit
Dioscorides hanc herbam adimere mentem vescentibus, et qua-
dam ncrvorum distensione labia in rictum contrahere, ut risus
speciem miseri praebeant. Idque hac noslra aetate morte duo-
rum Nulvensium , qui eam comederunt , comprobalum fuit.
Quare Plinius (L. XX.c. 11.), inconfessa damnatione, esse vc-
nenatam in Sardinia tradit ; et Slrabo ( De situ orbis ) refert
ex hac ipsa herba venenum ab hispanis confici , quod , ur-
gente fato> citra dolorem perimat edentem. Propterea herbam
sceleralam eam Apuleius dixit , si ejus tamen est cle Plaruis
Commentarium. 9 & /
Eius curatlonem tradit Dioscorides ( L. VI. c. 14.) dlcendo jf** li , *. *
quod post vomitum pecuhariter convenit aqua mulsa , et lac / J
liberalius; fitque postea irrigatio, pcrunctioque a pinguibus me- t^y^ f Zl^"*y> *[
dicamentis totum corpus calefacientibus ; atque in calidam a_ ^ZV\Z c Pio
quam oleumque infirmi descendant. Sed tunc multum perfri-
care , et inungere, et in svmma curam omncm quae ccnvi;!-
sioni nervorum adhibetur , exequi opoitet. Aptius ( L. XIII. )
7
50
praefert castorum in pulverem contritum aut per se , aut e
dulcis vini potu ; et inquit adjuvari infirmos vino dulci , poten-
tique , adeo large epoto , ut inde ebrii facti diutius dormiant ;
item melissophilii succo ex aceto sumpto ; is enim , ut idem
ait, Sardonicae herbae verum est et singulare antidotum. Mat-
thiolus item tradit balnea , et laconica prodesse , si parentur
medicamentorum decoctis , quibus insit vis excalefaciens , et
quae propria virtute nervos tum roborent, tum juvent; cujus-
modi sunt Stoccas, Hyssopum, Salvia, Ruta, Vettonica, Cha-
maepithys , Amaracus , Origanon , Calamintha , Pulegium , Di-
ctamnus , Anthemis , Saturcia , Acoron syriacum, etcelticum,
Asarum, Rosmarinus, et id genus alia. Ad haec praestat inun-
gere occipitium , cervicem, etuniversamspinalemmedullam, su-
sino oleo , aut e castoreo , aut e terrestribus lumbricis , aut
ex Costo, aut ex Hyperico, aut Vulpino, aut unguento Agrip-
pino , aut denique aliis his similibus.
Ex hujusmodi herba adagium de Sardonici risus omine in-
fausto , ut inquit Pausanias , et Dioscorides , in vuigus mana-
vit ; quo uti possumus in eum , qui , ut ait Virgilius « Spem
* vulta simulat , premit allum corde dolorem » id est hila-
ritatera praesefert aspectu, ridet, et simulat; intrinsecus autem
tristi afficitur dolore. Quod inter graecos primus usurpavit
Homerus, ut idera refert Pausanias; inter latinos C. Gracchus,
si vera refert Sabellicus ( L. VI.): eoque scite usus est Cicero
( L. VII. Epist. ad fam. 25. ad Gallum ) ita scribens « Ri-
« deamus risum sardonicum » et ab omnibus hodie celebra-
tur, teste Polidoro Virgilio (L. XII. Adasior. ) et Coelio Rho-
digino ( L. XX. c 19. )
De Animalibus.
Nullus in Sardinia reperitur lupus, ursus, aut ieo, ut refert
Pausanias; nullumque gignitur animal nox>um praeter vulpem,
quae illius est magnitudinis , cujus invenitur in Italia , occidit-
que arietem , caprum , et tenellum vitulum. Sed insula fei-e
ubique abundat apris , cervis , damis , et alio quodam ani-
mali , quod Pausanias dicto L. X. capram , Plinius ( in L.
51
XXVllI. c. 42. 2») ophion, quod definit animal cervo minus ,
et pilo dcmum 8imile ; ubi ex graecorum opinione putat Sar-
diuiam ij tantum ferre solitam , et suo tempore interisse ; in
L* VIII. c. 49. Musmoneni vocaverat, iterum ophion vocaturus
sub finem L. XXX. c. 42. Musmonem etiam vocavit Strabo
L. de situ orbis ; vulgus muflonem vocitat. Habet corium et
pilos cervinos, non caprinos, ut quidam asseruere, et cornua
instar arietis, non longa , sed retro circum aures reflexa , ma-
gnitudinem retinens mediocris cervi ; quod solum herbis ve-
scitur , habitatque in montibus superioribus cursu praeditum
velocissimo. Ejus carnes bonae sunt ad vescendum. Hoc ani>-
mal in Corsica , Hispania , et Germania reperiri . quidam asse-
runt , quum tamen certum sit esse Sardiniae peculiare , nec
alibi inveniri. Ex hoc genere e ovibus alia animalis species
generatur, quod veteres, teste Plinio (L. VIII. c. 75. %), voca-
verunt Umbrum. Affluit insula cuniculis, leporibus, herinaceis,
viverris, et martibus, quorum pelles summo habentur in pre-
tio: atque ita venatione est nobilis. Multi rustici ex sola vivunt
venatione , praesertim qui in montibus habitant. Habent enim
sardos et corsos canes , qui molossis , teste Volaterrano , non
cedunt , et fortissimos equos , quorum copia tanta est, ut vili
emantur pretio ; et quamvis non sint sic proceri , ut hispanici
et italici ; robore tamen et agilitate non sunt illis deteriores,
animumque habent generosum et audacem , gressumque irre-
quietum. Sunt praeterea in Sardinia muli et asini breves qui-
dcm ; at utiles , et labores maximos perferentes : boves etiam
albi , gilvi, rubri, et nigri coloris, agriculturae et laboribus ido-
nei , qui mites adeo sunt , ut etiam clitellati ferant maxima
onera: oves quoque innumerae hirti, tamen velleris; et milleni
greges porcorum , atque caprarum. Quare Sardinia abundat
carnibus, et mercatores multa ex ea coria in Hispaniam et
Italiam abducunt , sicut et miram lanarum et casei copiam.
Praestat etiam Sardinia aucupio perdicum, coturnicum, tur-
turtim , sturnorum , merularum , palumborum , et aliarum a-
vium ; fitque ingens captura turdorum in Caralitano praeser-
tim agro.
Extant aquilae , vultures , et accipitrum varia genera in de-
liciis regum, teste Zurita , habitorum, gallina, grus, et aqua-
52
ticae aves multarlim specierum , praesertim quam dicunt Jlam-
mengam , a flammeb colore , quae alibi , ut creditur , non
reperitur, et quae a Plinio ( L. XXX. c. 5_. 1.) Gromphena
appellatur , avis hujus insulae peculiaris , grui similis , quam
\ ignotam etiam sardis existimat!!
Praeterea a Dioscoride (t. 11. c. 9.) laudantur Sardonicae
cochleae , ubi etiam quae pomatiae , idest operculares appel-
Jantur. *
Tradunt insuper Pausanias (X. c. 9.) et Solinus Polyhist.
in Sardinia serpentem nullum infensum et veneniferum gigni;
et refert Thomas Facellus ( De rebus siculis L. I. c. 1. in
fine ) serpentem dirum Africae animal Sardoa lerra necari ;
^-«wirrmton*/ \*+»u C*. } in( ^ e Silius Italicus cecinit; Serpentum tellus pura, ac viduata
trvc**}) i^tJru^r,' kmL: r' n *L y. veneno. Nihilominus Sardoi cavent a vipera , quae venenata
</vt>~ ffiitfksM-mr*. est etiam in Sardinia: ceteri serpentes innoxii sunt.
" ' Sed quod aliis locis serpens, hoc , Solino teste, Sardis be-
7« «**•*» Wf /u.y'+cf fe . stiola , quam Solpungam quidam, alii Solifugam aut Solfu-
*/?'crCa^> — £i'/*nJu^ gam, et plerique Solipungam nominant, ut recte animadvertit
y^«^A*y c^2^ ^^Hermolaus Barbarus L. 111- qui hunc Lucani versum citat
v' y^»'-%a'«^^ « Qui calcare tuas metuat Solipuga latebras ». Aftert insuper
Jrtpjispz* i* 4 " 4^^T>locum Plinii ( L. XXIX. c. 29. ) ubi habet « Solipugas Cicero
nJh2l&£*' fety^p^^f* 4 *'* appellat , Solfugas Boetica ». et Fest. Pompejum , qui
t*L/ Atfai**** ^Av^r» scripsit « Solipunga , genus bestiolae , quod fit acrius , conci-
'Wv W^«' "^- ^'^' « tatiusque fervore solis , unde nomen traxit». Atque expe-
's*»6y *^" u * l ^ i 1a' rurt% ~ rientia nunc nobis constat, quod nonnocet, nec apparet, nisi
QtL^f***'**^- /*2/ «^•"aestivo tempore. Solfuga, inquit Solinus, ita est dicta, quod
*** ***TJ r * a% *^*' , '**f»^ solem fugiat. Qualis autem sit ista bestiola dubitant scriptores.
6a*6*v* , Zr 6 o? '*p > '**^arn Soiinus ( c. 9.) dixit esse animal perexiguum, siraiieque
^T^^^fy '!#/* *"*araneis forma: Plinius putat formicarum genus venenatum. Sed
^. Cth^Sifyf t**""^ a d concordiam reducuntur ex eo , quod earumdem duplex sit
fc/w*' «^ <** 4- rV *£' in Sardinia species : una formicae similis , quae arbores an-
*Wt-^ /^y^yi *^** n nosas frequentat ; altera similis araneae ; ambae tamen ejus-
c*4- fW y*'^ tjf^*^*^**' T^dem coloris subrubei, duabus fasciis nigris maculalae. Has non
Hy ,M ik*^r^^^" 0vit Ita, * a > teste PUnio (L. VIII. c. 43.), sed regio citra
tt^,w aM**J<*£f*j y^ Cynamulgos Aethiopas, quae a scorpionibus et Solipugis gente
I*t*" r *£yC- »S*2nLfi su ^ ,ata > jacuit^qeserta. Habcnt viin nocendi maximam ; sed
]/*&*.. ffcmx »"j* *yj ""conlra earum venenum fontes calidi et salubrcs Sardiniae, teste
fpvj ^'^J^Jf ^Solino, prosuut. Earum plures vidi, a quibus recle cavent rustici.
'^rC/\aM^fJL /****** h 9^***y
M
53 ,0
Dc mclallis , ct aliis fossilibus , lapidibus, ' "V™*' *"~f
(jcmmis ctc.
***^~
Est Sardinia tota raetallifcra. Aurum namque liaberi in
regione Loci-aurci vulgo creditur; quod tamen cerlo non scio.
At argeuti ditissimam esse testantur Solinus (JLi«H~. Polyhist. c - f*
c./d. ) et Architcmius , qui cecinil « India cborc , argento
Sardinia , Altica melle ». Idque plane constat cx quorundam
fluviorum ramcnlis, montibus, et locis eo nomine insignitis, et
ex multis antiquis argentariis fodinis, praescrtim arborensibus,
quarum mcminit Augustinus Justinianus ( L. 11. histor. gen. ) ,
et Villecclesianis , in quibus ingens eflbssio olim tiebat a Pi-
sanis , et specus plures excavati in hunc usque dicm cernun-
tur ; fiei etque eliam hodie , si fossorum copia et praesidum
cura adcsset. Ferunt et inveniri ferrum in rnoniibus Kelemules,
regionis Capitis-Aquarum , et in regione Osuli : aUrichalcum
in agro Bosano , moiybdaeum lapidem in solo Viliecclesiano ,
et in insula S. Antiochi, proptcrea Moljbodcs , a Plolomaeo ap-
pellata. Chrysites , argyritis , et lapis spumae candidae niten-
tisque , quem aiii slibiura , alii alabastrum , alii carbasum
appellant ; pyrites , marchisita , minium , hydrargirium , chry-
socolla , pigmcnla sil et coerulcum , sandaracha cum arsenico
facile haberi possent in his argenti melallis, ubi, teste Plinio,
reperiuntur. Alumen quoque in Sardinia reperitur ; salnilrum
in Caralitano et Sassarilano agro; ochra fossilis aureo colore
in plumbi fodinis, et, ut ferunt, in Algariensi et Cossaynis a-
gro; terra Lemnia in Villecciesiano, quae a quibusdam sepla-
siariis cum bolo armenio , nec perperam eadem est exiuima-
ta, ad Porticiolum, et passim crcta sarda, cujus usus in dea!-
bandis vestibus a Plinio commendatur ( L. XXXV. c. 57.)
( XVIII. ) nam Sarda , inquit , quae affertur de Sardinia , can-
didis tantum assumitur, inutilis versicoloribus, et est vilissima
omnium Cimoliae generum. Atque in abhjtione hic ordo: pri-
mum abluitur vestis sarda, deinde sulphure suffitur, mOx des-
quamatur cimolia, quae est coloris veri: rubrica item fabrilis,
et lerra cretica vehementer alba ; gypsum , quod de Japide
coquitur , argilla, ca!x , arena etiam aiba , ac figulis expetita.
ftt n f'l rythr-t 'rn^J ^f-rfe^i
31
Lapidieinae plures sunt in Sardinia , nigrae in lilore Nnrra-
no ; lapidis rubri inagro Bosano , et ad montem Castri-Au-
riensis ; viridis apud Fortrajanum, et albi ad instar marmoris
in Sassarensi, et Caralitano agro. Silex etiam, et cos aquaria ,
Japis molaris , olcarius , et frumentarius caeditur , ophitesque
granitum a sculptoribus dictus, in Testa regionis Gallurae ;
cyaneus lapis in agro Villecclesiano gignilur ; sarda gemma ,
in Sardibus primum , ut refert Piinius ( L. XXXVIIL c. 51.)
reperta , in Sardinia abundat , et optimae notae dignoseitur ,
atque alia mellei coloris in agro Caralitano, quae annulo ar-
genteo digito alligata ad emicraniae dolorem multum prodest.
Plures tandcm lapides speciem crystalli , adamantis, et berilli
habentes, passim inveniuntur; et coraliorum magna copia quo-
tannis e proximo mari extrahitur , ut mox dicemus.
Dc Aquis et Animalibus aquaticis.
Sardinia non terrae tantum , verum etiam aquarum com-
modis maxime praestat , maria in primis>habet pisculentissima,
in quibus capiuntur morenae nobiles , Siculis non inferiores ,
auratae , sermones , et mulli , qui sunt in honore mensarum ;
conger eliam , polypus , sepia , loligo , mugil , cephalus , che-
lones , salpa , acus et alii vulgares pisces , ubique aiTluunt.
Thynnorum etiam, et xiphiarum, fit copiosa captura , pracsertim
in Sulcitano freto; unde ingentiori copia extraherentur, si tutus
a piratarum insidiis esset accessus. Arietes quoque marini , circa
sardoum et cyrnaeum mare, oberrantes visuntur , ut inquit
Aelianus ( L. XV. c. 2. ) ; mas frontem alba vitla regum mo-
do redimitus aspicitur; foemina vero cirros ex imo collo pen-
dentei habet, et ad modum gallinacei quasdam barbae ap-
pendiculas possidet; cui est tanta ambitio, ut hos alteri
pulchriores possidenti eripiat rapacissima bellua , quae in ho-
mines et navigia involat spiritu gravi et vehementi , quo sane
instrumento ad praedas utitur ceterorum piscium , praesertim
vitulorum mari/iorum , quos proflatu haud aliter, quam jaculo
expugnat , ut etiam refert Volaterranus L. XXV. Capitur et
jocusta praegrandis , cancer , pagrus , et echneis ; gignuntur-
S5
quc ostreac , eonchae , cammari , mitulus , cl pinnae , mu-
riccsquc nobiles , et purpurae , quas adcsse in Sardinia te-
statur Lazarus Baysius, ct conslat ex proverbio graeco Bam-
ma sardiiiiacon.
Kst ex Sardiniae mari coralium probalissimum , nigrum et
rubrum, quod antiphalen vocant. TNascitur sub aquis, ubi cum
radice ad petras ramosus berbascit ; extractum vero durescit
in lapidem pretiosum. Cujus ingens copia est in freto Bosano,
Algariensi, ct Sassarensi ad Montem-Giratum , et Asinariam. Sin-
gulis annis de mense Aprilis, Maii, Junii, Julii, et Augusti ,
mari non exagitato a tempestatibus, avellitur relibus a nume-
rosa cymbarum multitudine, non parvo sardorum quaestu, qui
per omnem Europam celebri mercimonio coralia difFundunt.
Extrahitur etiam inter Sardiniam et Corsicam, et in Caralitano
sinu ad Carbonariam , aliisque in locis ; attamen nec pluri-
mum , nec satis rubens et ramosum.
De Fontibus.
Emicant aquae bei.igne in Sardinia , passim in plurimis
locis , alibi calidae , alibi frigidae , alibi tepidae. Effervescunt
enim ad Fortrajanum, oppidum regionis Partis-Barieati; in agro
Sardarano, regionis Montis-regalis ; ad Aquas-calidas regionis
Partis-Hippis ; ad radices montis Castri Auriensis in i egione
Cocinae , et in valle Comitatus Gociani non procul a Benetulti ,
ubi ferunt centum prope csse fontes hujusmodi calidos et sa-
lubres , qui teste Julio Solino in Polyhist. c./©. medelas af-
ferunt , et solidant ossa fracta , aut abolent a soifugis inser-
tum venenum , aut etiam ocularias dissipant aegritudines : in-
colae tamen illis parum utuntur, quo faclum esl, ut antiquae
thermae ibi conditae conciderint. Sunt, ut ipse fabulatur So-
linus, iidem fontes qui oculis medentur, et coarguendis valent
furibus : nam quisquis sacramento raptum negat , et lumina
illis aquis madefacit , si non pejeret , cernit clarius ; si perfi-
dia abnuit , detegitur facinus coecitate , et captus oculis ad- ^
missum tenebris fatetur : unde Aemius . i n DioniG ^anogyr. iKtittnruxuin Mi'pnt4JH
« Sardinia postquam pelago circum/lua tellus — Fontibus fifsrrtaeji
.^Vuy^^-A. <p*^ArJ%w«^ * QJV^^W^ A^r* // St'£y ^a//W JU StWltW *. M't J&F+JKmS** ** ^
vm*> StU4l*+e> /+*!** , //W *^»t*A*'«**r <*£*// </fintJy t '^*H^r * *JUr**Y *J- *tvU*'a*Ji t'**)sft W4**S tt^mJ t'^
C'u% *Ly~f +*4+*i< S«U***&J *Jl**y tK $vfsJkftr^ ,*^A'c-y »«-* £//*v~/* ,
Ji.
'r
5S
« e liquidis praebet miracula mundo — Quod sanant aegro*
• tos, pandunt damnantque nefando — Perjuros furto , quos
JrjSstSU** *(vt" Jk ■ laclo lumine coecat — Amnis . . . etc. » Sed hujusmodi
vi/fc*. «/< /wl- *r*J fontium in Sardinia nulla nunc extat notitia , licet plurimos
»^QmJtJ{*JS^o iwc^wmilw > permirae naturae, fontes reperiri tradat Plinius (L..XX*
^^^U^^Wj^^O^.-it,); in Sicilia Hermolaus ( In Castigatione Plinii); juxta.
SvV .K.««^t;^'P/rfS^Thianam Philostratus iii^ec. vol. Vitae Apollonii, et tnJSthi*-
«wJL^,*«^|f"^ ,oc,orils Sicul. (L.JJJL.-^) Aquam autem medicam esse
^wX/&"'Jr>'^ ,n 0l» anae a g r0 regionis Agugliastri , et in anlro D. Luxorio
'jj*^ ^mtfvrr rfiig .^^* 1 regioiMs Montis-Leonis , ejus die festo stillantem multi
\j£?^ Vidi etiam ifi varias formas aquam lapidescere in
U* ,',uI~S^~~^ antro Domus-novae regionis Sigerri , et totam in-
^JUi^JtUji^ tJiiufL sulam fontibus quamplurimis aquae dulcis abundare , et infra-
^._t^7^-^'^- scl ''P ta flumina habere praecipua.
TV — tm *,ftf*?'P tm ' Dc Fluviis.
t<r*S ^«wc« Cfr •* *J+**\c*m f
l^iJ&S^^&mfamfi*- Turritanum flumen notissimum, a Ptolomaeo praetermissum,
<V/ y ^««*<^«^J^*e*«^ritur ex duobus fontibus parum ab oppido Villae-nova Monti-
eL» <2?» v^« itr'dLa,**a» sancli semotis, et regionem Meiloci prius, mox Curatoriam de Co-
^}^iu-**^lt**ul%*'*TO* percurrens, nomen Tamaricis et Petrae-Albae, sibi mutuat.
-,v*^v <**•«/> oMfnj- *?«**/ Jtirim oppidum ad sinistram, Usinim ad dextram relinquit, pon-
^jZE^fi^^^v^ii-teraque S. Georgii praeterfluens , Sassarensem agrum , neglecto
^&Tf^y^h^t^- -ro^priori nomine , percurrit , et per Fluminariae regionem multis
^^.cA^^V-^O^ft-ambagibus labitur, et juxta urbem Turrium, ubi est pons ma-
*±> fcMM^^S^fL^4^^\\mm ad fauces piscosus , pelago se exonerat.
^Sj /e^^A^-Mp* «***- Influunt in illud ; flumen ex septem fontibus Tiesiensis , et
****** ZtJ^tL/j^- 1/-*~) Bessudensis agri , quod ex regione Capilis-aquarum , et agro Tic-
V^/^^a^^«^>^si8 inter Banarin, etltirin, in Curatoriam de-Coros dilapsum, in
tA^V^i^V/a^^^.fljmenTamaricis, non procul ab Ecclesia S. Maria de Cea, ia-
<J)e^^+ZUJ f ) u/vM «^funditur.
&fAA^'ijU)f/v<<rj'»~)'*- Flumen aliud, quod ex fontibus hinc Bangii (oppidi excisi),
y^^t^r^Xj d**~~?o\i\\\nc Paludis ( alterius oppidi prostrati), et aquis Jussaei agri
j^.^A^^^^-^y^Mn Curat. de Coros auctum , per loca deserta , et flexuOsa in
^«♦H^^Vlaevam Tamaricis ad pontem S. Georgii funditur.
l& t p,A~ftLty Mascaris , qui ex agro oppidi Salvennori in regione Plo-
tJj i^JL <~tf~l Yacae prcfluen» ad dexteran Bedam , ad laevam Saccargiam
'ZK&
ce**o*r*<x _
Kif $t+**;+M <%Afh'Jt+t*Jh, lW2«iJ%**'<iri*4y* StnJxJu* -c» t'Jj (**-» +4*
'W/^
r -hyf*»t6*r*& {"±xm»4 fV- '$ * Sfl 4*+'*- ****£+*! tJ+H* s ff «A^V^m. ^JriJiA
57
et Codrongianum , et non multo post Cargieghen et Muros re-
linquit , mukisque fontibus et fluviolo ex agro Florinensi au-
ctuin per Campum Mclac impiger excurrit , pontem cognomi-
nem subintrat , pluresque deinde valles longo tractu periu-
strans ad pontem S. Georgii in Tamaricum se effundit.
Bunnaris , qui ex monlibus agri Osulensis oriundus per Sas-
sarcuscm regionem molas plures fruinentarias circumvolvens
excurrit , et ad pontem Scalae-Cocbleae Mascari additur.
Flumen Octavae , ex fonte Aquae-clarae Vallis S. Martini
prope Sassarim oriens, juxta banc urbem labens crescit a fluen-
tissimo Urusellis fonte, et, molas frumentarias multas convol-
vens, insignia viridaria irrigat, et hortensia copiosissima nutrii,
omnium toto Sardiniae regno laudatissima. Inde Eristolam per-
transiens non procul ab Octava (oppido exciso ) alio augetur
fluvio , qui ex Barcae fontibus in agro Sassaritano ad Caprc-
lum decurrit ; unde rivulo Achetae agri Osulensis auctior fa-
ctus in Loculentum et Oridlam dilabitur molas frumentarias
circumagens , et viridaria irrigans , usque ad Octavam , unde
cuiii alio confluens flumen Turritanum petit.
Fiuviolus , qui oriens ex fontibus Vallis et Monasterii S. Mi-
chaelis de Plaiano in stagnum Platamonis decurrit.
Sila , seu flumen Vallis-Coeo , quod III. ab Osulo lapide
Plovacam versus oritur, et vaSlem-Presbyteri decurrens augetur
alio fluvio ; qui ex fontibus agri Nulvensis prosiliens, mox
suscipit incrementum aquis montium S. Michaelis De Eris et
Cuiiis , et in Romandiae regkmem tendit , ubi in mare volvi-
tur IV. a Sursa lapide.
Flumen Pelrafcci , aliter Vallis Ispredighae , quod oritur m
so!o Nulvensi, et Mannonis nomine per agrum Osulersem ser-
pit , et monle Eris ad sinistram , agro Cerici ad dexlram rc^
lictis in sylvosam valtem Bois labitur , multisque fontibus
auctum inter Tramontani, et Piosmarini montes mare ingreditur.
Flumen Bagni oritur in reglone Cerici non procul a norace
Corvi , unde in mare dcscendit.
Flumen Frisani ex agro Nulvensi, et regione Cerici per ,va-
stissimam Vallem-Inferni delabens , Abbatiam Cerici ad sini-
stram , et Castrum Aragonensej relinquit , juxlrf cpod mari ex- l<w $c^/~t^
Vianvitiii» I I
hauritur.
8
99 ***- p-T
58
Thermus , seu flumen Cocinae, multorum iluviorum capax,
oriiur ex jugibus fontibus regionis Montis-acuti VII. ab Othieri
lapide , et Butulis oppidum , pontesque Othieris , et Castrae
transcurrens inter regiones Anglonis et Gallurae , relicto ad
sinislram Perfyga oppido, progreditur ad castrum Auriense , ad
cujus radices aquis thermalibus scaturientibus ebullit; hinc Coci-
nae regionem transit, et si imbribus excrescat more Niii su-
perfunditur, armenta et pecora in mare juxta S. Petri templum
deferens.
Influunt in ipsum : fluvius , qui oritur in regione Capitis-
aquarum I. ab Javae lapide ex abundantissimo fonte juxta an-
liquum pontem tribus fornicibus constructum , et statim per
Campum-Javensem lento et placido tramite incedit. Inde in
Toralbensem agrum, et regionem Oppiae excurrit, ubi non
procul a Todorachis oppido alio augetur fluviolo , qui Malis
dicitur , et oritur in radicibus montis Pelai ex duobus fonti-
bus. Huic ad pontcm Othieris progredienti additur
Fluvius, qui oritur ex fonte Populi ad radices Montis-saneti ,
et decurrens inter Ardaram et Plovacam, non procul a Bisar-
ehii civitate recipit fluviolum , qui ex Pentuma ad radices
ejusdem Montis-sancti exortus per agrum Tolae et Bisarchien-
sem properat ad pontem Othieris.
Flumen, quod inter oppida Oskeris et Berchillae in regione
Montis-acuti ex ulriusque montibus decurrit , et ad Balasei
montem flumine Coriano augelur , et cum eo IV. a Castro
Montis-acuti lap. in Thermum labitur.
Flumen aliud ex monte Ledda et Magolla decurrit per re-
gionem Anglonis inter oppida Martis et Nulvis, et non longe a
Perfyga antequam Thermo infundatur , recipit.
Flumen aliud ortum ex Sancti Leonardi rupibus Sasso vulgo
dictis.
Fluvius Silani ex valle cognomine in agro Nulvensi ortus
regionem Anglonis juxta Ecclesiam S. Petri ab Imaginibus al-
luit , et I. a Perfyga lapide , Thermo accedit.
Flumen Vineolae oritur ex montibus Agii, et multis fontibus
auctum in mare devolvitur.
Fluvius Vallis Galerae, ortus ex fontibus ad B. Virgiais Bo-
nae-viae, mare petit ad Longonem sardum.
59
Flumcn tsclac oritur iu Curatoria dc Geminis cx fluviolis
deeurrentibus iuter oppida Templi , Nuches , et Galaniani , ct
transactis montibus in planiliem pervcnit, et in mare infcrtur.
Flumcn Allurae Calhalanorum ex fonlibus Monlis-Cani , ct
Surrai ad porlum Pulli dcscendit.
Fiumen aliud oritur ex Limbarae monte excelso et excur-
rens inter oppida Templi et Nuches ad Arsaquenam , ubi in
marc se efiundit.
Flumen Sialae ex loco regionis oppidi Monlis, vulgo Qua-
ranta-bbes dicto, ad Castrum Pedresum fluit, ubi alio augetur
fluvio S. Simeonis dicto , qui ex Limbara per vailem Trahis
descendit ad Sialam ; unde simul dilabuntur in flumen Praii-
Oggiani, quod ex montibus Alahae et Orgaris et Orruaventurae
defluens ad oppida excisa Orfilis et Lorrai , planitiem Pra*i-
Oggiani pelit , ac in mare labitur non longe ab ostio porluy
Terraenovae.
Fluvius Baddiunis oritur ex fontibus Montis-nigelli , et H.
lapide a stagno Offudeae in mare labitur.
Cedrisemna IV. a Bithi-magno lap. ortum ex Valle Rihae
fluit per regionem Encontratae de Bilhi non procul ab oppido
Gorafais et Onanini , et in lvgione Baroniae de Posata aiio
augetur fluvio , qui ex montibus ipsius Bithis-magni oriundus,
juxta oppidum Lodehe argenteas voivens arenas, inde cum eo-
dem per M. P. X. uno alveo fluit ad radicem usque montis
Gastri-Fabae, nunc Posatae dicti, ubi mare irgreditur.
Flumen Siniscolae provenit II. ab Onanino lap. et non pro-
cul a Siniscolae oppido in regione Posatae in mare labitur.
Fiumen Cedrinum a Ptolomaeo nuncupatum originem ducit
ex montibus Orgosuli regionis Enconlratae de Nugoro , et II.
a Mamojata lap. augetur rivulo aquarum ex duobus fontibus
agri Mamojatensis regionis Barbariae Ollolais ; inde regionem
Nugori tranegreditur ad Uriseis regionem , ubi non procul a
Sarpei oppido incrementum suscipit alio flumine , quod ex
moniibus Nugori et Ormnis emanat, unoque alveo mare petunt
Galtellini et Uriseis oppidis ad dexteram, Sarpei et Onifai ad
sinistram relictis. In quod influit aliud.
Flumen orium ab ostio vasti antri i-jgionis Olianae ex mi-
rabiii fonte, qui eam -vim aquarum evomit, ut statim amnem
C\
60
faciat decurrentem ad majorem alveum non procul a Sarpei
oppido.
Flurnen aliud oritur ex fontibus montis Alussarae , et prope
castrum Chirrae mare ingreditur.
Bosa, a Ptolomaeo Soeprus dictus oritur ex montibus Cornu-
bovis et Januae-Argenti, ex ea parte, qua regionem Aguglia-
siri speciant, et fluit in regione Barbariae Belvini juxta oppidum
Cadonis. Inde decurrens inler regionem Barbariae Sehuis ( in
qua relinquit ad sinistram oppida Sadalis et Sterzilis), et regio-
nem Curatoriae Seurgus , in qua Tulum, Nurrim, et Orrolim
ad dexteram, Scalaplanum vero ad sinistram relinquit, pro-
perat ad regioneui Encontratoe Gerreis juxta oppida Bailai, et
Villae-saltus , ubi recipit fluvium ex montibus Foghesi , seu Pe-
Irae-foci, cum quo in regionem Enconiratae Sarrabi prope S.
Viti et Muraverae oppida labens , tribus magnis ostiis IV. M.
P. ab invicem distantibus in mare se exonerat. Influunt iu Dosam.
Flumcn , quod oritur ex montibus Barbariae Seuli, qua A-
gugliastri regio patet , et VIII. ab ortu lap. juxta Ussassain,
ejusdem regionis oppidnm fluit : deinde ad XL. lap. eum Dosa
jungitur.
Flumen aliud ex ejusdem regionis montibus ad Gennasein
( oppidum excisum Barbariae Seuli), et non procul a Seulo,
Sadali, et Sterzili oppidis , ejusdem regionis, labitur, Dosam
post XXV. lapidem ingrediens.
Flumen Carbonariae oritur ex moniibus proximis, et I. ab
Arce vetere Cap. mari recipitur.
flumen Chiaremeae ex montibus Ollae defluit juxta oppidum
excisum Cbiaremeae, et ad Vegeretum mari illabitur.
Flumen Ouarti ex montihus Ollae per regionem Campiiani
Caralis non procul a Mara-Calagonis , et Quarto decurrit , et
niare ingreditur.
Flumen Caralis oritur ex Badepiscopi agro. Decurrit per rc-
gionem Gerreis juxta oppidum Sisinis , et per regionem Cura-
toriae Treceniae juxta oppidum Arigis, ubi incremenlum suscipit
ab alio flumine, quod oritur et ex Gcnamella agro oppidi S.
61
Ba:»ilii, et ex regicne Gerrcis, quocum viam regiam petens , iti
regionem Doliae volvitur. Atque hic rccipit Orrolis iluvium ex
fonlibus agri cognominis, ct inontium Piani-Fargeris: undc ver-
tus oppidum Ussanae decurrit , ubi augctur Bonarhac fluvio,
qui ex montibus OHae oriens per regionern Curatoriac Scurgus
et Trecentae non procul a Donigailac oppido defluit; mox Sa-
maUaim trangrcssus sub Ussanae oppidum superiori conjungitur;
atque uno alveo juxta Monasterium labuntur in regioucm Cu-
raloriae-Decimi non procul ab oppido S. Speralr, et pontem
magnum XIII. fornicum inter Decimum-magnum et Decimum-
Puieum praetereunies, in stagnum maximuin Caralis non pro-
cul ab oppido Asseminis se devolvunt. Influit in hcc.
Flumcn quod oritur in Sarcitano ex fonte Vitae, et in regio-
nem Partis-V r alcniiae inter Isilim et Nuragum dcfluit non pro-
cul ab oppidis Gesturis, Baruminis, Plalearum, et Marae-Arba-
reis , inde per regionem Curatoriae Nuraminis excurrens juxta
oppidum Furteis pontem antiquum subtermcat, Nuragique ad
dextcram, Samassi ad sinistram relietis regionem Partis-Ippis,
pontemque Villesorris ingreditur , et flumen superius petit. In-
fluit in hoc.
Flumen Lenis, quod ex monlibus Villae-Cidri regionis Cura-
toriae Ippis juxta oppida Samassis, Serrentis, et Serrae-magnae
decurrit, et fluvium superiorem dextrorsunv ingreditur.
Badarena oritur ex montibus oppidi Domus-novae regionis
Sigerri in vastissimi antri ostio, ubi fons maximus tantam a-
quarum evomit copiam, ut statim amnem efficiat, qui in re-
gloncm Decimi juxta Siliquam defluens Utam ad dexteram
relinquit, et in Stagrtum Caralilanurn ditatbitur. Huic additur
Fiuaien Sigerri ortum ex agro Capitis,-aquamm regioon Si~
gerri, et decurrens inter Villam-massargiam, et Viilecciesiam ad
Siliquam in Curatoriam Decimi pervetftt, et per eam incedit
juxta Castrum Jojosae-guardiac, et S. Johannis templum; inde
Utae oppidum ad sinistram reliquens in superioris alveo reoipitnr.
Fiuvius Cioffae , vel Anciofia dictus oritur ex montibus Ca-
pitis-terrae , et non proeul a turrc Su-Loi mare pelii.
Flumen Norae oritur ex Monte sancto divi Miehaelis et ex
Monte Petrae-sterritae in Curatoria ddgnomJne , unde per
angustas longasque valles inter excelsos inoutes deourrens
62
eastrum et oppidura iulae relinquens aci dexterara in mar«
se effundh.
Fiumen Rierae oritur ex Monte-sancto , et castrum et oppidum
VvAae ad sinistram relinquens , stagnum petit.
Fjumen, quod cHcunt Foghe-salis, oritur ad radices Montis-
sancli , et non procul a statione Ostiae mare ingreditur.
Flumen Chiae oritur ex montibus Domus-de-Maria , et juxta
oppidum excisum Chiae mare petit.
Flumen Teuladae oritur ex Monte S. Marci, cui sub oppido
exciso Teuladae adjungitur fluvius , qui provenit a Curatoria
Sulcis; paullo post mare ingrediuntur.
Fiumen Paimae critur ex fontibus Nugis, Perdagii, et San-
tadis, quorum aquae ad Trataliam uno alveo recipiuntur , et
nomen sumunt iluminis Palmae, obliterata antiqua appellatione
Debotes, quae legitur apud Ptolomaeum, et in sinum Sulci-
tanum dcvolvitur.
Flumen Aighae diclum oritur ex et per re-
gionem Sigerri excurrens juxta portum Corongii mare ingredituF.
Flumen-majus , vulgo Jlumini majori oritur ex
et IV. lapide a templo S. Nicolai prostratae urbis Neapolis de-
currens inare ingrediiur.
Flumen-magnum juxta Bonorchilem proveniens ex montibus
ad Iaevam oppidi Uris versus S. Petrum
Terralbensem decurrens mare ingreditur.
Flumen aliud oritur ex montibus Guspinis et regionis Mon-
tis-regalis, et inter oppida Gonnos et Fanadigae decurrens versus
Papilionem deilectit , et mare petit.
Fluvias Sacev a Ptolomaeo appeilatus oritur ex fonte Oradeilis
et versus Caput-Fraschac decurrens mare petit.
Fiumen Morgongioris originem ducit in regione Partis-Mon-
tium ex rupibus Morgongioris oppidi, et per eam regionem
defluens, oppida Pompi, MasuIIas, et Mogori, ad dexleram de-
serit, ad sinistram non procul a Sersela recipit fluvium, qui
ex Parte-Useliis ortus oppidum Gonnos Trarnatzae interluit,
simulque uno alveo juxta Urim decurrunt, et in stagnum Saxi,
seu Marcellini exonerantur.
Flumen aliud ex montibus Arcis procedens regionem Cam-
pitani Simagis juxta oppidum Palmae decurrit, etsubingressuro
S. Justae pontem stagnum influit.
63
Flumen Oristagni Thyrsus a Ptolomaeo, Thorsus a Pausania
et Leonico, sumit inilium cx fontibus Buddusonis , agri Encon-
tratae Montis-Acuti , et excurrit rcgionem Gociani , Benetuttim
ad sinistram, castrum Gociani et alia montana oppida ad dex-
teram relinquens : inde vallem inter montes Maenomenos re-
gionis Macumelis, et fines regionis Doris scindens, Bolothanam
ad dexteram , Ottanam ad sinistram reliuquit. Mox in Partis-Cie-
ris regionem labitur juxta Zuuris et Tadasunis oppida; unde
iu partem-Baricati juxta Fortrajanum et Villam-novam Truschelli
defluit, ex qua in Campitanum progrediens, Oleastrum, S. Hie-
rum , Simagim et Sillinum ad sinislram , Cerfallinum, Solo-
russam et alia oppida ad dexteram relinquit. Tandem duobus
alveis, quorum primo urbem Oristagni lambit, et ad stagnum
deiiuit, altero et majore Pentem-magnura subtermeat, et in mare
altero a Turre-magna lapide se exonerat ,
Affluunt inThyrsum; Nordolis, qui ex cognomine saltu Oranis
agros Univeris et Oitanae excurrit, et multis auctus aquis de-
mum XX. ab origine lapide non procul a Seduli oppido in
Thyrsi alveum sinistrorsum se effundit.
Flumen aliud oritur ex montibus Barbariae Ollolais , ex in
regionem Partis-Baricati excurrens juxta Neonellis , Ullae , et
Busachis oppida, ad laevam Thyrso jungitur.
Massaris oritur ex montibus Cornubovis non procul a D£~
suli oppido regionis Maodrelisais , ipsamque, et Belvinum, Mea-
nam et Atzaram ad Samugheum usque decurrit , Sarcida-
num inde petens in partem-Valentiam inter Laconum et Gen-
nonim supra Buinam et Mogorellam profluit. Postea Partem
Baricati ingressus Allaim et Fortrajanum alluit, ubi pons exci-
sus antiquae et sumptuosae slructurae cernitur, et in Thyrsum
sinistrorsum delabitur IV. sub Busachi lap.
Flumen aliud proveniens ex agro Curatoriae Austis dilabitur
in regionem Mandrelisais inter Ortueris , Sorgoni , et Sammu-
ghei oppida , et II. a Sammugheo lap. Massaris flumen in-
gredilur.
Flumen Petrae-fittae oritur ex Orgdsuli agro a fontibus Ca-
dehvizos, Sorbolais, et Cornu-bovis , et in Barbariam Ollo-
lais decurrens Fonnim et Lodinem ad dexteram, Desulum re-
giouis Mandrelisais ad sinistram relinquit. Inde GCwana flumin*
64
ex monlibus Fonnis oriundo X. ab ipsis montibus iap. incre-
mentum suscipit, et intcr Gavois, Ovoddae, Tetis, et Olzais
oppida excurrit in regionem Curatoriae Austis, ubi II. a Teti
lap. asio augetur fluvio Badelasi dicto , qui ex montibus De-
suii et Fonnis protkiens inter Thianae et Austis oppida ince-
dit, et in Parlem Baricati ruit, ubi non procul a Fortrajano
jungitur Massari, et sinml in Thyrsum ex laeva parte iniluunt
■IV. a Busicbi lap.
Flumen aliud oritur ex Ghirgini in agro Mogorellae et re-
gione Partis-Valentiae , et in Campitanum arboreense progres-
sum , juxta oppida VilSae urbanae et Siae-magnae decurrit et
Tbyrsa ad iaevam miscetur.
Conftuiint in Thyrsum ad oram dexteram
Fiumen, quod procedit ab agris Bolothanae et Silani , et
non procul a Seduli oppido Thyrsum ad dexteram ingreditur.
Flumen aliud ortum ex fonte ad radices excelsi montis S.
Patris, non procul a Bortigalis oppido, Agruni Seduli ingredi-
tur atque Thyrso ad dexteram miscetur IV. . lapide a Busachi.
Fiumen aliud ortum ex Septem-fontibus S. Leonardi regio-
nis Montis-ferri , quod defluit in regionem Partis Cieris inter
pauli-Latini et Aquae-sanctae oppida, et non proeui a Guilar-
tia aliud flumen recipit, quocum ad dexteram Tbyrsum ingre-
ditur.
Flumen Tramatiae originem habet in montibus S. Luxorii
regionis Montis-ferri , conflatis ex eorum aquis duobus fluviis
Badolia et Badesia regionem Campitani de Milis sejunctim ex-
currentibus usque ad S. Hierum, post quod coatra Ceileianum
uno alveo recepti tendunt in stagnum Marepontis.
Flumen Vitae ex vicinis Maenomenis montibus oriens plani-
liem juxta Noracem decurrit, mareque petit.
Flumen Badiiitae ex montibus Scani oppidi regionis Montis-
ferri scatens per Planariam Bosae discurrit, et ad Foghedoliae
sinum in mare se ofFundifc.
Flumen Fisulae, seu Fiscellae ex ejusdem oppidi Scani agro
progrediens versus Tresnuraghen , ad scopulos Columbarios
niari illabitur.
Fiuvius Bosae, Themus a Ptolomaeo nominatus, originem
ducit ex fontibus Vallis Archiverii regionis Capitis-aquarum ,
65
ex quibus primum cxilis ct macer, sed paullo post multis a-
quis auolus pontem Bdinum pelit. Rclictis dcinde ad dexleram
Puteo-majore ct Patria, ad sinistram oppidis Planariae ad pon-
tem Sannam decurrit, et prius antiquum tcmplum calhedrale
S. Petri , urbemque excisam antiquac Bosac ex parte laeva ,
deinde ex dextera Bosam novam lambit , et ad II. M. P. na-
vigabile , mari illabitur. Influit in hoc.
Flumen Campi-Bovini ex monte Cuco regionis Villae-novae
emergens ad radices Montis-Leonis non procul a Romana de-
fluit iu pontem Patriae , parvosque amnes recipiens in flumen
Bosae se effundit.
Fluvius Pollinis ex Barreleris loco per vallem Azetratae de-
currit in mare.
Fluvius Calae-bonae ex valle Salondrae oriens ad Calambo-
nam devolvitur in mare.
Flumen Montis-furcati oritur ex radicibus monlis Cuilis re-
gionis Villaenovae Montis Leonis , et per agrum Algariensem
excurrens fluvio Surighelli ex valle Rubra augetur, et pontem
Serrae non procul ab Algario subtermeat, stagnumque pisco-
sum ingreditur. Influit in hoc.
Flumen Ungiae ex valle Boylis oriens , ct fontibus Myrti ,
Inferni, et Rupis auctum propc Algarium pontcm cognomincm
ingreditur , et cum superiori ad stagnum procedit.
Fluvius Cantarelli ex fontibus Abbatiae oricns , et per pon-
tem Spillitae, non procul ab Ulmeti oppido, lentus et exilis ad
'' aedes S. Gavini decurrens multis augetur fontibus et stagnum
petit.
Fluvius S. Michaelis ex diversis fonlibus Nurrae oriens agrum
Algariensem inter Montem-petrosum excurrit et S. Michaelis
oppidum excisum ; deinde a stagno ebibitur.
Fluvius ex fontibus Falconis ct Sojanae ( prostrati oppidi )
proveniens mare non procul a promontorio Nigro ingreditur.
Fluvius Sanctus ex Oleastrello per Artiminum et Esse , oppi-
dum desertum , dccurrens juxta oppidum excisum Sancti , a
quo nomen snmpsit, labitur, ejusque fontibus auctus mare in-
greditur VII. a Turritano flumine lap. , unde auspicati sumus.
Quae omnia flumina transvadari praesertim aestivo tem-
pore plurimis in locis possunt, habcntque anguHlas et salares;
66
ex quibus quaedam et mugiles, et auratas, aliosque pisces flu-
\iales abunde suppcditant.
De Stagnis et Salinis.
Habet et pisculentissima stagna Sardiniae insule , ut inquit
Solin. Polyhist. ( L. V. c. 9.) et quidem multa. Sed praeci-
pua sunt infrascripta , nempe
Stagna , Algariense , Baracis , Januarii , et Scarinzae rcgionis
Nurrae ;
Platamonis regionis Romandiae :
Villae-majoris , Terrae-novae , et Offud£ae regionis
Gallurae :
Uriseis , quae Aquae Lesitanae a Ptolomaeo appcl-
lantur :
Tortolini in regione Agugliastri :
Sarrabi in regione cognomine :
Caralis ; duo ad orientem Urbis , unum , quod om-
nium maximum , ad occidentem ;
Palmae in regione Sulcitana ;
Sabazi in regione Montis-regalis , quae Aquae Nca-
politanae a Ptolomaeo dicuntur ;
Saxi et Marcellini in Terralbensi agro :
Paludis-Fici , Paludis-majoris , et S. Justae in regio-
ne Campitani Simagis, quae Aquae Hjpsitanac a
Ptolomaeo dictae sunt :
Marepontis , et Mistras in regione Campitani de Mi-
lis: ex quibus fit ingens captura piscium et anguillarum prae-
pinguium , quarum magna pars per totam Sardiniam defertur
et absumitur ; plurima vero muriatica , et in doliis asservata
celebri quaestu in Italiam et Hispaniam mittitur.
Salinas habet magnas non uno tantum , sed pluribus in locis
regionis Caralitanae, Turritanae , Arboi?ensis , et Gallurensis.
Ouare sal vili venumdatur pretio , et quibusdam ex privilegio
gratis datur , quantum illis satis sit ; et multa navigia oneran-
lur, et in ltaliam mittuntur. Sunt majores salinae prope Ca-
ralim , quae caudidiorem salem gignunt ; at magis valet ad
67
condimcntum , qui cxtrahitur cx Sassaritanis; in quihus paratur
hoo modo. Ingrcdiuntur liibcrno tcmporc aquac maris in hiijus-
modi stagna , quac salinac vocantur, ubi postea acstivo tem-
porc ob solis fcrvorcm coagulantur in solidissimum sal , nnde
hoc mcnsibus Julio ct Augusto vel totum cxtrahitur , vel cjus
pars , quando vel totum cxtrahcre non sit nccesse , vel sta-
gnum non sit exsiccatum: nam aliquando et quibusdam in sa-
linis in oris tantum aquae in salem exarcscunt. Saepe ex Al-
garicnsibus ct Tcrranovanis nihil extrahitur.
Putei aquac salsae Sassari et aliis multis Sardjniae locis
sunt, ex quibus muries haberi posset: puteis vero aquae dulcis
ct cisternis nonnisi Carali et quibusdam aliis in caslellis super
locis montanis utuntur. Quare Solinus Polyhist. (Ioco cit.) non
rcctc dixit Sardiniam opem plurimam de imbrido coclo ha-
bere , hiberaasque pluvias in aestivam penuriam reservari ,
quum in tota insula , magna sit , ut vidimus , aquarum copia
tam fontium , quam fluminum , et stagnorum, ex quorum multis
Intemperies , quae vulgo dicitur , aeris , ut nunc dicemus , cas-
satur.
De aeris intemperie.
Sardinia inquit Pomponius Mela ( L. VIII. c. 5.) soli, quam
caeli , melioris , atque ut foecunda ita pcne pestilens. Quare
M. Cicero Q. Fratrem monet quamquam hjems esset , memi-
nisse cum debere in Sardinia esse ; et alibi ad M. Fabium
Gallum ( ep. 24. L. 1. epist. ad famil. ) scribit « Tigellium
« sua patria pestilentiorem » : Cornelius Nepos ( L. de Viris
Illustr. c. 65. ) inquit C. Gracchum pestilentis Sardiniae quae-
sturam sortitum: et Val. Martialis Sardiniam Tiburi, tamquafm
saluberrimo loco pestilentissimum opponit, dicens « Nuilo fata
« loco possis excludere; quum mors Venerit, in medio Ti-
« bure Sardinia est » : Florus etiam ( L. II. c. 6.): tandem
Livius ( L. IV. ) et Claudianus Sardi-
niae montes Insanos appellant, quos Ptolomaens Macnbmenos,
quod idem sonat, teste Plinio ( L. XII. c. 15.), appellavit. Scd
multt intclligunt pestilentem Sardiniam a Cicerone, et ab aliis
68
esse dictam proptcr Solpungam, et Sardoniam herbam, ut re-
fert Coelius Rhodiginus ( XII. c. 16. ) Et certum est insulam
raro peste laborare , nec ubique locorum morbosam esse , ut
testatur Strabo ( L. I. Geogr. ). Nam montes omnes, omnique
tempore salubres sunt , quidquid dicant Florus , Livius , et
Ptolomaeus ; et planities non omnes sunt infestae , sed illae ,
et quidem numero exiguae , quae nimis foecundae , palustres
sunt , aut salem habent concretum ; quae tamen nonnisi aesli-
vo tempore , ut Strabo ( L. V. ) , et experientia docet. Nam
menseJulii, increbrescente splis ardore, consurgunt ibi vapores
crassi aerem corrumpentes , teterque odor gignitur , qui deli-
catis et inassuetis perniciosus est. Aliis autem, qui a pueritia
sunt assueti illi aeri , quique labori vacant , atque soliti sunt
aestivis etiam solibus terram peragrare, non nocet ullo modo ;
immo in illis locis et robusti vivunt, et grandaevi senescunt ,
ut in regionibus, ubi saluberrimo aere homines fruuntur. Hujus-
modi vapores et infectus aer non ventis, sed imbribus, pellun-
tur mense Octobris vel Novembris; nam praegravis auster ibi
ilare solet; ut inquit Pausanias ( L. X.) et cecinit Silius Ita-
licus « palliclaque intus — Arva coquit nimium Cancro fuman-
« tibus austris ». Boreae vero salutares et refrigerantes aesta-
tis tempore flatus montium arcentur objectu , quos ad illud
latus altissimos insulam habere, et Pausaniae compertum ( L.
X. ) , et Claudiano , qui haec cecinit « . . . . Quae ( pars ) re-
« spicit Arcton — Immitis , scopulosa , procax , subitisquc
« sonora — Fluctibus : insanos infamat navita montes. -—
« Iiinc hominum pecudumque lues ; hinc pestifer aer —
« Saevit , et exclusis regnant aquilonibus austri » • Corsicae
quoque insula quae M. P. IX. dumtaxat a Sardinia distat, ex-
cclsis se undique montibus altollens Favonio et Aquiloni ob-
tenditur , quominus eorum in hanc terram flatus pervadant ,
ut idcm Pausanias refert. Quare nobiles et laboribus insueti ,
quique luxui corporis vacare solent , et saluti consulere , se
domi , fervente aestate , continent , et nunquam nisi hiberno
vernoque tempore ex civitate ad sua castra et oppida egre-
diuntur, terramque circumeunt: qucmadmodum et illi qui Ro-
mae degunt non audent aestatc urbc cgredi ; et Neapolim pe-
tere , ne in morbum incidant. Quod si aestatis tempore co-
69
guntur transirc pcr Sardiniam fugiunt hujusmodi loca infesta,
ct quaerunt montana , ubi aer salubrior , ut dixi ; alquc ita
tliu vivunl , fitque populosa insula , ut mox dicenuis.
De incolarum frequentia.
De natura et moribus sardorum.
Sardi natura sua sunt ingeniosi, atque, ex senlentia Arislo-
telis , melancbolici , litterisque dediti ; unde viros plures scien-
lia iliustres Sardinia tulit, quos in bistoriis retuli ; multique in
dies, et in Italia et in Hispania, medicinae et Juris prudenliae
student, Sassari vero et Carali Grammaticac , Rbetoricae ,
Philosopbiac , et Tbeologiae cum doclissimis viris sardis has
artes et scientias publice profitentibus. Quare Sardinia doctis-
simos habet Theologos , et Verbi Dei praecones, Philosophos ,
Medicos, et Jurisperitio insigneS; qindquid alii rerum Sardoa-
rum nescii impcritorum scriptis aut verbis, in contrarium te-
mere blatercnt.
Mililia praesertim sunt insignes, et erga Reges fide incorru-
pta , ut latissimo historiarum testimonio , usuque quotidiano ,
cognoscimus. Sunt robusti , optimi equites , et venationibus
assueti. Ulebantur olim pelta et pugione, musmonumque pelli-
bus, tboracis modo^ se muniebant, ut rcfert Strabo ( L. V. ).
Maxime vero utuntur balistis, sclopetis, et occulto laqueo,quo
bostem , medio certamine , minus ad tales insidias cautum , su-
bito jactu implicitum perimunt : et quando piratae turcae aut
afri ad haec litora appellunt praedam abacturi , facile a sar-
dis capiuntur , vel in fugam vcrtuntur. Labori etiam sunt dc-
diti ; atque ita olim plectebantur ignavi otioque dediti, ut te-
statur Alexander Sardus ( c. 22. L. I. De moribus genltum)
ct Aelianus ( L. IV. c. 1. Variar liistor. ) ; ct parenles
10
scnio confecli , tamquam ii qui otiose vitam degerent fuslibm
lelhalitcr caedebantur a filiis, et contumulabantur: turpe siqui-
dcm putabant multo scnio confectos inutiliter superesse, ut
refcrt ctiam Coelius Rhodiginus L. XXX. c. 26. Agriculturae
tamcn fuerunt montani populi parum dediti , qui olim in pla-
niticm populabundi saepe descendebant, ut diriperent quae
suo labore et industria campestres sibi paraverant, Strabone
referente; at hodie incusatur aliqua et horumce colonorum
negligentia, qui, ob soli foecunditatem et copiam frugum, pa-
rum accurate colunt et segniter serunt. Desideratur ideo in
rusticis major industria , et superiorum favor. Rei pccuariae
sunt deditissimi: quare fit ut vili prctio emantur carnes, sicut
et triticum; omnesque pane triticeo et carnibus vescantur,
rusticis quibusdam et pastoribus demplis, qui, ut antiqui Ilien-
ses, Jolaenses, et Balari consueverant, sola vivunt aqua et
carne pecorum et armentorum, quorum sunt voracissimi: ali-
qui enim reperiuntur, qui uno prandio vel coena medium
arietem, vel porcum dimidiatum, dcglutiant; quum tamen gens
reliqua frugalitalem hispanorum aemulentur.
Panno vilissimo Foresi vulgo dicto vestitur magna pars ser-
vorum, et eorum qui in villis et oppidis habitant. Illorum foe-
minae in vestituvalde honestae sunt, omnem excludcntes pom-
pam. At urbani viri et foemine , divitiis abundantcs, abutuntur
vestibus in magnam supcrbiam. Olim sardi vestiebantur capra-
rum pellibus, veterum graecorum more, ut inquit Alexander
Sardus ( L. I. c. 19. De morib. gent.): nam et Hcrcules, a
quo originem duxerunt, pelle vestiebatur. Illis tamen utebantur,
hyeme villis introrsum conversis, aestate vero aversis, ut in-
quit Nymphodorus, quem refert Volaterranus, eamque, thni-
cam sardonicam, nominat Coelius (L. XVI. c. 10.), et sar-
dorum mastrucam vocat Cicero, et D. Hyeronimus (L. adv.
Lucif. ); unde sardi mastrucati dicti sunt a Cicerone, et pel-
liti a Sabellico post Livinm ( L. XXIII. et XXIX.) qui alibi
refert anno A. C. N. CCIV. fuisse a Sardis romano exercitui
data XII. M. tunicarum , et M. CC. togae.
Sardinia habebat etiam focminas Bitras vocatas, quas nar-
rat Solinus Polyhist. (L. VI. c. 4.) gcminas in oculis pupil-
las habere et in visu perimere, si forte quempiam iratae
71
aspiccrcnt: fanaticas ctiam ct maleficas, plurcsquc praeficas in
fwuoris luctu advoeari scu conduci solitas, quac cantu ct fu-
nebri carmine defunctorum lauilcs non sine miseralione rcfe-
rcbant, ct modum plangendi ceteris foeminis circumstantibus
dabant. Ilae ad crebras regressiones simul respondentes allo
cum gemitu comas et ora lacerabant, capita et pectora suis
pcrculiebant palmis. Ita olim fcre ubique; nunc Praesulum et
lnquisilorum hacreticae pravitatis zelo punitae hujusmodi arlem
cxcrcere formidant. Parentalia, quae olim apud Norenses sar-
dos, teste Ciccrone in Orat. pro Scauro , fiebant, adhuc
ticri multis in locis videmus.
Cetcrum Sardi sunt sui commodi, quam pubblici amantio-
rcs, et in prospcris conterrancorum successibus saepe conta-
bescunt; advenas autem amant, et humaniter excipiunt. Coloris
sunt albi et rubicundi ad aquilonem; subfusci ad mcridiem.
Loquuntur lingua propria Sardoa cum rhilmice, tum soluta o-
ralione, presertim in Capite Logudori , ubi purior, copiosior
et splendidior est: Et quum Hispani plures, Tarraconenses,
Cathalani, et Itali migraverint in eam, et commerciorum causa
quotidie adventent; hinc loquuntur etiam variis linguis hispa-
nicis, et italica, quibus omnibus solent concionatores loqui a-
pud unum eumdemque populum , seu auditorium. Caralilani et
Algarienses communiter majorum suorum lingua cathalana utun-
tur; alii genuinam retinent sardorum linguam , quae in oratione
domijiica hujusmodi est.
Pater noster , qui es in caelis , sanctificetur nomcn
Babu nostru , qui istas insos Kelos , santificadu-siat su nomen
tuum ; adveniat regnum tuum; fiat voluntas tua
tuu ; bengiat a nois su regnu tuu ; fettasi sa voluntade tua
sicut in caelo et in terra. Panem nostrum quotidiawim
comente in Kelu et in terra. Su pane nostru de ogni die
da nobis hodie ; et dimitte nobis debita nostra ,
da no lu hoe ; et perdona nos sos debitos nostros,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris ; ct ne
gasi comcnte nois perdonanius sos debitores nostros; et non
72
nos inducas m tentationcm sed libera nos a malo.
nos lasses ruere in tentatione ma libera nos dae male.
De dignitatibus et Magistratibus sardorum.
Multae sunt in Sardinia dignitates, multique magistratus. Sed
dignitates omnium supremae fuerunt olim quatuor regum,
nempe Turritani, Gallurensis, Arboreensis, Caralitani, qui Ju-
clices dicebantur, et quatuor praeerant regnis, in quae tota
Sardinia erat divisa. Nunc unus est Rex Aragoniae et Sardi-
niae, unusque Prorex, qui in ea omnem fere Regis babet
auctoritatem, et solus bispanus hunc Magistratum gerere solet,
cui a Rege unus Assessor J. U. D. , quem Regentem appellant,
et quatuor alii Consiliarii, J. U. D. , assignantur ,quorum con-
silio omnia disponit, appellaturque ejus tribunal Iiegia Au-
dienlia. Olim hoc magistratu juxta privilegium regni nullus
poterat fungi , nisi per triennium; deinde alius succedebat in
ejus locum: nunc autem in eo officio multis temporibus quis
persistit, ut Regi placet; eoque absente, vel mortuo, remanet
Pracses eamdem habens potestatem. Hi residere solent partim
Carali, partim Sassari ; nisi aliud imminenlis belli periculum
suadeat; quapropter Carali pro majore anni parle eos residere
Africa, et vicinus Turca, hac lempestate coegit; sicut et olim
Barbaracinorum metus Praesidem romanum in montibus rcsi-
dere fecit. L. 2 ff. In Sardinia Cod. de ojjicio Praef. Prae-
tor. Africae.
Quum Sardinia a Regibus Aragoniae in duas sit divisa par-
tes, nempe in Capul Sassaris, et Caput Caralis, suum unaquae-
que habet gubernatorem; nec refert hispanus , an sardus fit.
Praesenle Prorege nullam, absente omnem aucloritatem hic in
suo Capite habet. Sed licet provocare ab eo ad Proregem.
Committit Rex hoc gubernationis officium cui velit, quique ido-
neus ad id gercndum videatur.
Est et alius in civitatibus Magistratus Regius, qui ab incolis
Vicarius Regius appellatur , et praesente etiam Prorege , vel
Gubernatore , sua non privatur jurisdictione, cum in causis ca-
pitalibus et poenis infligendis, tum in aliis controversiis. Fun-
^3
[runtur offlcio Carali ct Alfjario pcr umim annmr», Sassari vero
pe* bicnnium; idque et propter insolenliam quorumdam , qui
liuic praefuerunt oflieio; nec non ut reliqui civcs eodem potiri
queant. Nam olim ad quinquennium, poslca ad tricnnium, haeo
auctoritas rctinebatur. Concedit Rcx hanc functioncm unis civi-
tatibus; liabcntque sinfjnli , qui huic officio pracsunt , Assesso-
rem J. U. pcritum; sub quibus sunt ceteri magistratus minO-
res, quos brevitatis causa missos facio.
Sunt praeterea in Sardinia Archiepiscopatus tres , Turritanus
seu Sassaritanus, Caralitanus, et Arboreensis; et Episcopatus
scxdecim. Ilorum octo sunt Archiepiscopatui Turritano snftVa-
(janei, nempe Ottanen. seu Aloarien. , Emporicn., Bosanen.,
qui suos habent Episcopos; Plovacen.,et Sorrcn. Turritano u-
niti; Castrcn. et Bisarchien. Algariensi additi; Phausianen. nunc
Civitaten. dictus, Emporiensi conjunclus. Ouatuor sufTra^aneos
habet Archicpiscopatus Caralitanus, sibique unitos Sukhanen.
Suellen. Dolien. et Galtellinen. Tres tandem sunt Archiepisco-
patui Arborcensi suffraganei, nempc S. Juslae ilii unitus,
Usellen., qui Episcopura habct, et Terralben. Uscllensi unilus.
Miriensls Episcopatus temporibus D. Gregorii erat inSardinia,
ut ex illius ep. ad Petrum Notarium in Sardinia constat; qui
hodie suppressus cst, et nullum habct Episcopum, nec digni-
tates, aut Canonicos, cum tamcn in aliis sint plures dignitates,
Canonici , Plebani , Rcctorcs.
Ab ipsis Episcopis ct Archiepiscopls appcllatur ad Judicem
Gravaminum, et Appellationum, qui anno 1460. fuit a Pio
II. crcatus.
Sunt quoque in Sardinia Inquisitores Gcneralcs contra hac-
reticos, apostatas, et maleficos juxta canonicas sanctiones,
morcs, et inslructiones Siipremi Inquisitoris Hispaniarum, quem
illi Superiorcm agnoscunt; eorumque vigilantia , prudenlia, ju^-
stitia factum, ut fides catholica pura inviolataque jampridem
apud sardos sit custodita, et gens a cunctis haeresibus quie-
verit libera.
Habent praeterea Sardi Bullae Cruciatae Commissarium,
Abbates, Priorcs, et aliorum Ordinum rcgularium Provincialcs,
quos ctiam brevitati consulens recenserc supcrsedco.
Fuit etiam dfgiiltas Principatus in Sardinia, tcstc Nauclcro
10
74
in Chorogr. (vol. III.) et Abbate Vespergiensi , Pigna (L. I. e
seq. ) et Panvinio ( L. XII. et XIII. hist. de Regno Jtalico).
tt nunc habet etiam Marchionatum Oristagni , et Comitatus Go-
ciani, Chirrae , Villessorris , Laconis, et Seduli, qui suos re-
tinent Comites ; Galtellini etiam, Montis-Leonis , et montis-re-
galis, qui habere desierunt. Vicecomitatum habet unum, scili-
cet Salluris, et quamplures barones, equites, et milites, qui
sua habent privilegia et constitutiones, Capitula, brachii mili-
taris dictas in generali conventu Sardorum quolibet decennio
congregari solito, editas, quibus, et aliis legibus lingua sarda
in uno volumine Carta de logu vulgo appellato a Judicibus
Arboreae compilatis de consilio proborum hominum, judicatur
in omnibus causisrerum, et rusticarum personarum, in suis re-
gionibus, civitatibus, castris, villis. At in aliquibus urbibus u-
iuntur jure communi.
Sunt in civitatibus quinque consules, qui sorte quotannis ex
singularum hominibus eliguntur, et per civitatem officii insi-
gna portant, habentque reip. administrationem, in qua nec
Rex Aragoniae, nec Prorex se intromittit, s,ed soli remp. ad-
niinistrant, ejusque redditus dispensant, et debent distribuere
pro sua prudentia, utentes civium consilio, etpublicam cuncti
respicientes utilitatem. Habent etiam in quibusdam casibus le-
ges condendi potestatem, possuntque poenas statuere, multa-
que habent privilegia et immunitates, quas olim obtinuerunt
a Regibus Aragoniae. At hodie , quando non solliciti sunt de
rep. , sed magis privatum considerant commodum, ut ubique
fere fieri solet, omnia ruunt in pejus. Urbes autem quae hujus-
modi consules habent sunt Algaria , Bosa, Caralis , Emporia,
Sassaris, et Viila Ecclesiae; non autem aliae Sardiniae regio-
nes, civitates, castella, et oppida, dc quibus, eorumque situ
in sequenti Libix> dicemus.
IN
SARDINIAE CHOROGRAPHIAM
LIRER II.
EX RECENSIONE V. ANGIUS.
De Turritana Urbe et DioecesL
lOardiniae insula , in quatuor dividitur partes , Turritananl ,
Arboreen9em , Caralitanam , et Gallurensem , ut seripsit Chri-
stophorus Landinus in Comm. ad cantic. Inferni Dantis Ali-
ghierii , Sigonius ( L. VIII. hist. de regno Italiae), et Vola-
terranus ( L. V. cap. Res Pisanorum ).
Turritana, omnium maxima, nomen sumpsit a Turrium urbe
amplissima; et a felici illius soli amoenitate et fertilitate Loci-
Aurei , vulgo Logudoro , cognomen est consecuta.
Fuit prius Judicatus ; mox regnum; et primam insulae par-
tem continet, quae ad Circium et Favonium vergit, eoque la-
tere mari abluitur et flumine Cocinae, Maenomenisque monti-
bus terminatur.
Octo complectitur Dioeceses, nempe Turritanam, Plovacen ,
Sorren. Emporien. Algarien. Bisarchien. Castren. et Bosanen.
In Turritana fuit Turrium civitas vetuGtissima et primaria in
loco quarumper edito juxta fauces fluminis Turritani, et por-
tuna , ubi insignis est turris Sassarensium praesidio , et duce
munita. Creditur a Vetuloniis Turrenis primis Sardiniae acco*
lis condita turritis aedibus; et propterea Turrium , Turrita ,
et Turrhid civilas fuit dicta. Thusci enim urbes turritis ae-
dibus condere solebant , ut inquit Marsilius ( L. I. de Origine
76
Jial. et Turren.) et Dionysius Alicarnasseus ( L. I.); deinde
Augusta civitas ah Hercule facta Turris Libysonis, teste Plin.
L. U. Natur. hist. cap. 7. et Plolomaeo L. III. Geogr. co-
gnomen est consecuta. Libyson enim civitatem Herculis au^u-
stam significat, Annio adBerosum L. VII. Antiquit., et Tarafa
De Reg. hisp. cap. Hercules, referentibus. Deducta postea ad
eam romanorum colonia , ul inquit Plin. L. III. c. 7. Onu-
phrius L. Imper. Rom. , et S^gjpnius L. III. de antiqao jure
Jtaliae , fuit multis et amplissimis aedificiis exornata, perenni
dapsilique fonte decorata, qui ex Aqua-clara Vallis S. Marlini
deducebatur XII. M. P. aquaeductu opere arcuato afFabre e-
laboralo, cujus reliquiae adhuc cernuntur. Hic residebat Prae-
ses Sardiniae , cujus magnificae aedes, fornicibus testudinatis
exaedificatae, in hunc usque diem conspiciuntur semirutae; fuit-
que postea sedes Archiepiscopi Turritani in maximo ejusdem
urbis lemplo a Comita Judice magnificentissima fabrica extru-
cto , columnis marmoreis teretibus et striatis suffulto , tegulis-
que plumbeis teclo , quod ss. mm. Gavino Romano, Protho,
et Januario, Sardis Turritanis dicatum, frequentia hominum, et
religione celeberrimum, extat adhuc integrum multisque aedi-
jficiis a Sassarensibus cinctum. Urbs vero ipsa jacet Genuensium
bello et piratarum incursionibus destructa , et a populo , qui
cum Praesule et omnibus opibus Sassarim mi[jravit deserta ,
herbis rubis et virjjultis obsita , atque hinc nulla re integra ,
et .antiquorum aedificiorum majestate fere ad nihilum diminuta,
De Urbe Sassaris.
Sassaris urbs omnium Logudori urbium maxima , et prae-
clarissima, quae etiam regalis civitas a Marco Guaxa in Chron.
nominatur , fuit XII. M. P. a Turribus interius in Joco amoe-
nissimo, et totius insulae saluberrimo, condita a Taratibus, ut
creditur, qui teste Strabone (L. V. de Situ Orbis) hic juxta
Sossinates consederunt , et propterea lingua sarda Tatari ,
T et R corrupte transpositis , etiam hodie vocatur,
Hujus prima fundamenta jacta fuerunt in Joco Funtana cle
bidda vulgo dicto ; destructaque urbe Turrium cum circum-
11
\ieiiiis oppidis, adaueta cst orientcm vcrsus 'in cam urbis for-
iiiam , qua nunc ceniitur , et a Potcstatibus ipsius cx stalulo
Urbis niocuibus ct fossa circumscpla. Quatuor palcnt porlac ;
Castelli scilicct, quae Eur;un prospicit, olirn Porla Cajntis-Urbis
dicta , Uceris ad Africum sita ; S. Antonii , olirn nuncupata S.
Blasii Circio objcela , et Uruscili, etiam Macelli appcllata, ad
Aquilonem sita , ubi est propumiaculum Maceili dictum.
Practerea anno circitcr 13$j. a Guillelmo Cervellono Pro-
Rege ct Baimundo Montpavone Gubernatore fuit insigui arce
munita, quadrangulari forma et quadrato lapide constructa eum
quatuor lurribus in angulis , et altera in j>orta , per quam ex
Castro est exitus in civitatcm , ubi sunt quatuor portae , iii
quatuor murorum ordinibus, et propugnaculuni concameralum
ailabre ab Antonio Pontio anno 1503. elaboratum. Ilabet arx
ij^sa ad pomoeria ameonos horlos , intus puteos et cisternaur ,
praeterea portamque falsam dictam, longam et flexuosam per
trium murorum vallationem , qua extra urbem datur egressio.
ln ea residebat o!im Dux rcgius cum militum praesidio , nuno
liabitatio est Inquisitorum Apostolicorum lotius Sardiniae , ct
sunt carcercs S. Officii.
Fuit tola civitas in quinque divisa Regiones , seu Parochias
a Dorgotorio Archiep. turritano anno 1288. et in illis hacc
praecijjua sunt aedificia.
Templum maximum S. Nicolai parochiale quod anno 1434.
fuit Archiepiscopalis sede Turritana decoratum, et anno 1480.
populr expensis in ampliorem formam , qua hodie cernrtur ,
redaclum , insignique lestudine et sacellis multis ornatum.
Templum S. Catharinae parochiale.
S. Sixti j^arochiale.
— S. Donati parochiale.
S. Apol-inaris parochiale.
Jesu Mariae, Coikgium PP. Societatis Jesu anno
1580. maimifice construi coeptum.
S. Mariae ad Belhlehem, olim Abbatia Cassinensium,
nunc insigne Monastcrium Franciscanorum Conventualium ex-
tra muros.
S. Petri de Sirchi, olim Abbatia Monialium Ordinis
S. Benedicti a Mariani Judicis Matre conditum , et deinde a
78
Martino V. Ecclesiae Turritanae unitum. Nunc amplissimum
cst Monasterium Franciscanorum de Observantia extra muros.
Templum S. Augustini extra muros, AguslinorumMonasterium.
— - S. Antonii extra muros, Prioratus.
S. Leonardi extra muros , Prioratus.
S de Subaleo, Prioratus Ordinis S.
Benedicti , Ecclesiae cathedrali unitum.
». S. Clarae, monasterium moniaiium Ordinis Minorum.
S. Elisabeth, monasterium monialium Ordinis . . . .
nunc desertum.
Annunciationis Beatae Mariae Virgiuis , hospitale in-
tirmorum.
S. Mariae Magdalenae , hospitale infirmorum.
S. Lazari , hospitale leprosorum extra muros.
S. Sepulchri, olim domus Canonicorum Regularium,
nunc sodalitatis , vulgo Confraternitatis Orationis, alias De la
Movtc dictae.
► S. Crucis, domus Sodalitii, vulgo Confraternitatis Gon-
falonis, seu disciplinatorum dicti. Habet et saceila, quinque
inurbe, quindecim extra muros. Habet Senaculum, domum Ci-
vitalis vocant, Domum Archiepiscopalem , et Regiam , ubi
Gubernator Logudori habitat; scholas pubiicas, balnea , licet
nunc inutilia, ubi foeminae diebus Lunae, Martis, et Mercurii;
mares reliquis diebus olim lavabantur; ludum pilae; carceres,
forum olitorium rerumque venalium, triticarium , boarium, et
piscarium; tabernam salis; panis, et mercium omnium extera-
rum , Majoriam dictam. Habet vicos amplissimos, areas et
plateas plures , puteum publicum (funtanade bidda ). Praeler
hunc sunt alii plures putei in urbe aquam salsam manantes,
ex qua muries fieri posset; extra vero in circuitu, neque ul-
tra III. M. P. numerantur quadringenti perennes fontes, dulcem
et salubrem fundentes aquam, qua laudatissima hortensia, et
nemorosa viridaria malorum aureorum, citrorum, limonum,et
aliorum omnium fructuum fertilia irrigantur, pluresque fru-
menlariae molae versantur. Inter quos primatum tenet Uru-
selli fons pubiicus juxta Macelli portam , duodecim canallbus
aquam populo largiter propinans, quae clara, tenuis, levis ,
pura et omnium saporum expers, gustuque jucunda, celeriter
79
sinc ulla venlrieuli moleslia praccordia pertransit, quaequc ae-
state frigida, hyeme autem calicla , cmanat, ncc non et igni
admota cito calefit, rcmota ocyissimc frigescit. Extat etiam
juxta Portam-Castclli ibns regius Putcalis gelidas pracbens a-
quas , acstalc jucundas : et fons publicus Conclae dictus ad
Portam-Uceris, fonsquc parvus pulealis ad Portam S. Antonii
ubercs suppeditans aquas. Ager perlate palet vini, olci, lhu
ct tritici feracissimus, ct pecore abundans , qui aucupio et
venatu multas et varias hominibus voluptates praebet. Mare
est propinquum et piscosum, optimisque refertum coraliis: ilu-
niina vero an^uillarum et trutarum foccunda.
De Sasscwis Dioecesi.
Amplissima cst hacc Dioeccsis a finibus Emporiensis ultra
flumen Sursanum Aquilonem versus incipiens , ubi est.
Romandia, marilima regio, quae solum habet alicpiantulum
arenosum et siccum , frumcnti tamen feracissimum , si assiduis
adjuvatur imbribus , palmas sylvestres profcrens , tubcra , ct
mala persica, et vina optima.
Stagnum piscosum, quod Platamonis vocant continctur in ca.
Supersunt duo oppida, Sursa et Sennaris III. a mari VI. M.
P. a Sassari distantia — Intericre. qualuor, Gennon , Uruspa,
Geritus, et Tdniga , cum antiqua urbe Tihulae a Piolomaeo
tab. 7. memorata, a laiinisque condita, qui nomen Piomandiae
sedes in ea collocando, dedere. Hinc orientem versus sequitur. . ' [\,
Osuli regio, quae ad fines Dioeceseon Emporiensis, et Plo- Q^gjPpfe
vacensis, extenditur, fluviolis irrigua, multisque aspera collibus
et montibus, inter quos sublimiores exsurgunt, Tufudesus, et
mons Osuli , ex quorum summitate magna pars Sardiniae, ejus-
que maris, circumspicitur. Extat in vertice montis Osuli Ca-
strum arte et natura satis munitum, ejusque amplissimum et
populosum suburbium VI. M. P. a Sassari, totidem a Sursa ,
distans, cujus coloni arjriculturae incumbentes pluribus, quam
sexcentis boumjugis, ipsius rcjjionis pin!>uissimos agros colunt. »
InteriereTeliqua oppida, Tonsae, Felisquentini, Gutbi, Utalis,
Sassalis, Budlis, Scalae cum Monasterio S. Mariae, prioratu
flUj.JoA"?*^* V.rwr*.
jM* fi"""
1Mlh
80
#^'/*v fa. fr-
t^lri
"/
x -*^-~-
ordinis Camaldulensium, et Villafranca $.ricis, ubi Ewcitfutf,
urbs aniiqua a Ptolomaeo memorata. Ad oram maritimam de-
inde revertenti post Romandiam se offert
Fluminariae curatoria, quae usque acl flumen Santum
protenditur, Tamarici et Octavae fluviis, a quibus venit hoc
nomen, irrigata, culturae idonea, et foecunda. In qua Cora-
cexsii Ciliciae populi suas sedes collocarunt , Ptolomaeo refe-
rente, et quatuordecim jacent excisa oppida, Septem-pal-
mi , Hertis , Lentis , Lequili , Sancti , Ardi , Querqui ,
Herlae, Domus-novae, Murussae, Taverrae, Octavae, Eri-
stolae, Nonnbis, arx et oppidum Curchense, Monasterium
Ardi, et insifjnis Abbatia S. Michaelis de Plano Ordinis Vallis-
umbrosae, olim ab Eugenio IV. Turritanae , deindc Emporiensi
Ecclesiae unita , nunc sanctae Inquisitionis Officio donata. In-
terius in agro Sassarensi interiere duo oppida, Sirchis , ubi
est Monasterium S. Petri; et Ouiterbnis, ubi periit monasle-
rium Sanctae Juliae, in quo Theodora Abbalissa claruit. Post
FJuminariam est.
NurrAj regio maritima, quae usquc ad fines Algariensis
agri excurrit, et ad boream et Occidenlem mari terminatur,
solum habens inaquosum cum paucis puteis , stagnis, et lacu-
nis; herbidum tamen, et pascuis satis idoneum, multisque tau-
rorum armentis, ovium et caprarum gregibus frequcntatum ,
glandiferis sylvis, et venatione aprorum, cervorum, damarum ,
et musmonum nobile, nec non et salinis, in quibus effusum
mare aestivis solibus totum abiit in salem. Est populo deserta ,
et jacent excisa , Tilium urbs anliqua a Ptolomaeo , et Nure
ab Antonino Pio memorata cum aliis duodecim oppidis ; Issi,
Longi , Ussi, Bibris, Sojanae, Occbae, Gilitis, Vialossi,
Esquilis, Duonuragis, Nurchis , et Bdracis telluris hiatu et
aquarum inundatione absorptae; Castrum-Essolae et Castrum-
Pisaisum in edito et ascensu difficili monte conditum, natura-
que ipsa munitum, in quo purus erumpit fons. Hinc introgre-
dienti se oflert.
Coros Curatoria, quae regio, inter Sassarensem Algariensem
et Bosanensem agrum protensa , sativos habet et feraces colles,
valleculasque pinjjues, et pascuis prata idonea , in quibus, et
fontes plurimi ex vivo saxo erumpunt, et excurrunt flumina
Jl
81
anguillis ct tnitis aflluentia', Mascaris, Pctralbac, ct Uris. Su-
persunt oppida Ultneti, Zlris, Itiris / Ossis , ct Ussinis VI.
M. P. o Sassari distanlis: at jacct solo prostrata urbs Guru-
lis-vetus a Ptolomaco dicla, ct sexdccim oppida, Coros ;
scu flnrn f { jbrjj . Canneti , Mcmstbles , Vindiguinbris , Nod-
lis, Sartis, Tissis, Bangii, Paludis, Turtdnae, Loddis , Ol-
tazoris, Turriguis , Liessis, Noracis-Loiigi, et Junchi cum
praeclara Abbatia S. Mariae de Paludibus Ordinis Cistercien-
sium, quac ab Eugenio IV. Ecclesiae Turritanae unita fuit
anno 1452. ^ ^ tM^^j *,. W .
De Civitatc , et Dioecesi Plovacae.
Post Turritanam Dioecesim sequitur interius Plovacensis,
cui Plovaca, civitas mediterranea XII. M. P. a Sassari di-
stans, nomcn dedit; quae licet parva sit, et moenibus desti-
tuta, tamen fuit episcopali sede, et templo maximo S. Petri
decorata, in quos. Hilari caput, et aliud cujusdam unius ex XH.
M. Virginibus cum spina Dominicae-Coronae , multisque san-
ctorum reliquiis asservantur.
Anno 1502. ab Alexandro VI. Ecclesiae Turritanae fuit u-
nita: nam parvos habebat reditus, parvamque Dioecesin, unica
tantum contentam regione, quae dicebatur
Figulina; in qua extant oppida Gargieghes, Muri, et Codron-
gidni, ufoi est insignis ecclesia S. Pauli , oiim prioratus ordinis Ca-
maldulensium ; et praeterea oppida Florinae, Bedae, et Salven-
nori, ubi est antiquae structurae templum a Mariano Judice con-
ditum, et Divo Michaeli sacrum, Abbatia Vallis-umbrosae inter-
vallo tantum II. M. P. a Plovaca distans, nunc a Monachis deserta ,
et semiruta. lnteriere oppida Figulinaefc Noagrae, Muselldni,
Senae, Bridis, Biguegnae, Sebbdes , Dulnbsae, et Saccdrgiae ,
ubi templum SS. Trinitatis anno 1116. a Judice Constantino
quadratis lapidibus albis et nigris fuit conditum , cum insigni
Abbatia Ordinis Camaldulensium, quae etiam nunc deserta,et
deformala jacet. Hujus regionis solum, transgresso Campo Me-
lae, collinum est et montanum, tritico et pecorc abundans ,
venatione etiam insigne, et pluribus irriguum fluviis.
ii
1/14* Grr**,, <"^
'CM*JW
,/!
f r*MSt*ui~
r«~~ t*<z> 9« <A« y
'./, ,v#**'£"*p
82
De Civitate , et Dioeccsi Sorrae.
Sorrcnsis Dioccesis post Plovacensem ad Austrum profici-
^vOScenti se offert; cui nomen indidit Sorra , civitas antiqua in
■ ».» planitie monlis Sorrani XXV. M. P. a Sassari, cpndita, et ab
Aragonensibus insigni propugnaculo , teste Zurita , munita. Haec
episcopali titulo decorata unitam habuit ab Eugenio VI. eccle-
siam Bosanensem; frustra tamen, atque absque effectu. Nam
ingruentibus bellis, civitas ipsa, et propugnaculum, adeo inte-
riere, ut nihil aliud jam supersit, nisi templum Cathedrale D.
Petro dicatum , magnis et quadratis lapidibus albis et nigris
venuste compactum, columnis fultum, et testudinatum. Quare
anno 1502. fuit ab Alexandro VI. Ecclesiae Turritanensi haec
Dioecesis unita. In qua prima post Plovacensem agrum occurrit
Meilocus, vetus Curatoria, montibus aspera, sed pabulo,
frugum ubertate, et aquarum copia, nobilis, in qua excelsus
Mons-sanclus exsurgit, ad cujus radices est oppidum Villae-
Tiovae, in vertice sacella duo S. Eliae, et S. Henoch dicata,
et plura monumenta antiqui Castelli. Consurgit et mons Pelaus
ad jactum sagittae , in cujus pendice , hinc sedent oppida
Silighi et Bannaris , inde Bunnannarum , Toralhaet Buriita-,
ubi est ingens et horridum specus, et ad altam rupem , fontem-
que ex eadem scaturientem , sacellum S. Antonii de Taylo.
lnde ad laevam est
Oppiae regio, Meiloci etiam nomine appellata, Malis flumine
irrigua, et terrae fecunditatae non infelix. Habet oppida Mo-
res, Laquesos , - Todoraquis , et Ardarae ( quae Bisarchiensis
est Dioecesis). Cetera quae fuere, Salis, Cajbla, Corcbtum,
Bltiris, Castilis, et JYiellus, omnino interiere; et cum iis in-
signe Castrum Capulae, cujus saepe meminit Zurita , in verti-
ce Montis-Pelai prostratum jacet. Huic est contermina
Costavallis regio, pascuo et sativo, solo venatuque nobilis,
ubi sunt oppida Terchiddi, Behecchi, Semestenes , et Bonor-
*vae cum oppido de Frio destructo, et Ecclesia S. Nicolai de
Trullo, olim prioratu Ordinis Camaldulensium Saccai giensi Ab-
batiae unito. Et sequitur
Capitis-Aquarum regio, aliquantulum montuosa, frugifera ta-
men et limpidis fontibus uberrima, ex quibus tria ilumina, et
83
nomcn Capitis-aquartim , origincm duxcrc. Est in ca Jave op-
pidum, ct Campus Javcnsis, noraeibus multis spectaculum via-
toribus pracbens, Cossajncs, Thibsis, Bessudes, et Kelemules.
Solo jacent prostrata Sustana, Mbgoris, lbilis, et Nurighes
olim aedibus S. Pctri, in antiquis codicibus memoratis , insigne ,
et Castrum Montis-Javae a Nicolao Auria conditum.
De Emporiae , et Castri Aragonensis
Urbe y et Dioecesi.
Emporicnsis Dioecesis, Plovacensi et Turritanae contermina ,
Aquilonem versus et in regione Anglonae sita, nomen habuit
ab Emporiae antiqua urbe, quae in planitie juxta piscosum flu-
men adeo excisa jacet , ut nihil memorabile cernatur , nisi
templum priscae structurae Divo Petro dicatum, in quo erat
posita cathedra Episcopalis. Interierunt in eadem regione op-
pida Bangii, Montis-furcati , Murleii, Odatelis, Ostiae-de-
monlibus , Baptanae y Orriae-magnae , Orriae-paivae cum Ca-
stro Bulcis, cujus tamen oppidulum restat, sicut et alia septem,
quae sunt JYulvis , Clarambntis , Martis , Lahirri , Sbdinis , In-
siiris, Perslgae, et Speluncae, quae agrum habet campestrem
et collinum natura feracem , et pascuis satis idoneum , in quo
est insignis mons Sassus, et flumina multis anguillis et trutis
ubera. Ex praefata Emporiensi Ecclesia fuit anno 1502. ab
Alexandro VI. sedes translata ad conterminae regionis mariti-
mae Ecclesiam S. Antonii, prioratum Ordinis S. Benedicti,
Castri , Genuensis olim ab Auriensium familia ( quae anno ferme
H02., ut hispani referunt auctores, illud condidit) et Arago-
nensis postea dicti ab Aragonensibus, qui anno 1448, devictis
Nicolao Auria et Genuensibus , illud dominati sunt, Est urbs
Castri Aragonensis parva, et populo infrequens, in edito pro-
montorio ad Aquilonem ex parte, qua fluctibus pulsatur, pro-
clivio sita, undique celsis rupibus moenibus et turribus uiunita,
unam tantum habens portam cum propugnaculo , et arce edi-
tissima ad meridiem , in monlis cacumine conslrueta, quae
militum praesidio, et insigni duce perpeluo custoditur, in qua
84
extat cisterna: nam terra aquarum est inops, easque extra
muros satis incommode cives, hauriunt. Est etiam in ea urbe
Monasterium Franciscanorum Conventualium , et Sodalitium
Gonfallonis. Urbs ipsa perfruitur optima coeli temperie, et
mari pisculentissimo, portumque habet cum parva turre, et
tolum a finibus Cocinae ad Romandiae terminos partim mon-
tuosum et pascuosum, partim collinum et planum, totumque
frumentarium, ubi synapis erraticus abunde provenit , et tria
excurrunt flumina. Interiit in agro suo urbs antiqua Fri-
sani, cujus vestigia et monumenta non spernenda hucusque
non procul a Castro Aragonensi cernuntur, et jacet excisum
oppidum Cerici cum insigni Abbatia Ordinis s. Benedicti , uno
incolumi templo,quod frequentia hominum sanctissime cultum,
egregiaque fabrica olim a Mariano, Judicis Turritani fratre ,
quadratis lapidibus constructum, et B. Mariae sacrum, postea
a Judicis filio Constantino, et Gonnario ejus nepote, magnifice
decoralum, inque ampliorcm formam redactum; tandem ab
Eugenio IV. anno 1445. dfciae Ecclesiae Emporiensi fuit unitum.
Post eam regionem sequitur
Coctnae regio maritima, effusissimam habens, planitiem pecua-
riam, frumentariam, Thermoque flumine multorum fluviorum ca-
pace foecundatam, in cujus ostio proslrata jacet urbs prisca
Juliola a Ptolomaco memorata nullum antiquitatis retinens monu-
mentum, nullumque urbis vestigium, praeler aedem prisca fabrica
constructam, et Divo Petro dicatam. Ceciderunt etiam oppidi
antiqua Villalbae et Coclnae , quae nomen regioni reliquit
cum Castro Auriae, turre quinquangula super edito coIIe,ubi
maxime capax cisterna cernitur, domusque destructa, ad hujus
radices aquae calidae in flumen ebulliunt. Sequitur deinde Ci-
vitalensis, Dioecesis, Emporiensi unita, quam continet Judicatus
Gallurae, in cujus descriptione postea de ea dicemus.
De Algariac, et Ottanae Civitate, et Dioecesi.
Algariae insignis civitas fuit olim oppidulum in regione
Dioecesis Turritanae, agio Nurrensi cobaerenle, et ab Aurien-
sibus, ut hispani rcferunt auctores, anno 1102. ad liltus ma-
ris intcr arenam cl scopulos conditum, ubi affluebat alga, ex
qua DOmen mutuavit. Acvi progrcssu fuit mocnibus cinctum,
ct duabus portis, quibus mari lerraque patct introitus , ornatum,
Genuensiumque praesidio satis munitum: scd anno 1554. a
Begc Petro expugnabatur, et, expulsis Algariensibus omnibus ,
Tarraconcnsium , scu Cathalanorum colonia ad illud dedu-
ta , sedc Otlancnsi ab Alcxandro VI. transiala, anno postea
1514. Johanne de Loysa Episcopo creato , fuit civitatis nomi-
nc insignilum. Atque baec civitas licet parva sit , saevaquc
pcste fuerit afflicla, tamen domibus et aedificiis pulchris est or-
nata, babet senaculum, et templum maximum, quod, vetere
destructo, magnifica nunc conslruitur fabrica; tcmplum S.
Michaclis ad Coilqjiurn PP. Societatis Jesu; tempkun S. Fran-
cisci cum insigni monastcrio Franciscanorum Conveniualium ;
lcmplum S. Mariae Pietalis, et Monasterium Franciscanorum
de Observantia extra muros; ct Sacclkim sodalilio, vulgo Con-
fraternitati , Oralionis dicto. Habct cistcrnas, puteosque piures
aquam largiler propinantcs, et propugnaculis, tormcntisque
acneis nunc a Piege Philippo niunitissima est reddita. Iliius si-
nus, et Comiiis portus magnae classis cst capax. Mare et sta-
gnum est pisculentum; ager tribus fluviis irriguuSj ^ini, tritici,
et olei ferax, pascuis idoncus, et venatione insignis, in quo
bolus armenius et ochra foditur, gypsum ct cos aquaria exci-
ditur. Ouae erant in hoc agro, oppida Vessi, Lunctfras, E-
cis, S. Marci, cum Monasterio B. Mariae, Prioratu Ordinis
S. Benedicli, Juris-patronatu nobilium stirpis Auriae, omnino
interierc. Dioccesim habet mediterraneam Sorrensi ccntermi-
nam , Ottanensem appcilatam ab Otiana civitatc non procul
a Thyrso, quam hostium incursiones populationesque adco de-
formarunt, ut nihil supersit memorabile, nisi templum S. Ni-
coiao dicatum, ubi erat scdes episcopalis ad Algariensem Ec-
clesiam Alexandri VI., et Juiii III., dipiomatibus translata. Con-
tinetur in hac Dioccesi
Incontrata Macumelis Costavaiii hacrcns, frugifera, et peco-
rosa, pcr quara Macuomcni montes protenduntur , glandifcris
sylvis, et aliorum sylvestrium arborum nemoribus ad domoruui
tigna et navium fabricam opportunis, vcstiti; flumina dccurrunt
mitylis, anguillis et trulis ubera,et cxtat oppidum Macumelis.
7"
86
Ibi Castrum Macumelis dictum jamcliu interiit, et Castro pro-
ximus videtur porticus templi parocliialis tribus fultus lapidi-
bus, quibus viae publicae milljaria erant a Romanis in Sardinia
descripta , in quorum primo haec leguntur inscripta :
I. A. LVI. TVRRE
IMP. CAESAR . VESPASIANVS . AVG.
PONTIFEX . MAXIMVS . TRIB.
POT. V. IMP. XIII. P.P. COS. V.
DESIG. VI. CENSOR . REFECIT
ET . RESTITVIT . CVRANTE
SVBRIO . DEXTRO . PROC. ET.
PRAET. . SARDINIAE.
Similes sunt aliarum inscriptiones, quas brevitati consulens
omitto. Extant et oppida Molariae, Blroris , Borticalis, Sila-
iii y Lhjs 9 Bbroris, Dualchis, Nuracucumis , et Bolbthanae ,
ubi templum est ab Anna Fara conditum, ets. Bacchidis cultui
sacratum, miraculis et sardorum frequentia clarum. Hinc sequitur
Gociani regio, Comitatus titulo a Petro Aragoniae Rege
anno 1358 , teste Zurita , decorata , quae in Maenomenis
montibus ejusdem naturae , ac regio Macumelensis , solum
habet; et convallem amplissimam , et frugiferum campum,
comprehendit, per quem duo excurrunt pisculenta flumina. Se-
dent in pendice orrentali montium Castrum Gociani, a Gon-
nario Judice Turritano conditum, locinatura, magis quam arte
munitum , ejusque suburbium , et oppida Illorais , Sporlati,
Bbttiddae, et Bortibcorist Nam cetera sunt Dioecesis Castren-
sis. Gocianum contingit
Doris curatoria, quae continet regionem Oranis. Haec pin-
gues et amoenas valles, campos frugiferos, et fluvios irriguos,
collesque vitibus et arboribus aptos habet; et armentis gregi-
busque abundat. Extant in ea Ottanae civitas memorata , et
oppida Orotellis, Sarulis, Univkris , et Oranis-magni siti ad
radices Gonnaris, excelsi montis in tria cacumina elati , e qui-
bus utrumque , sardoum et tyrrhenum fretum conspicitur ab
87
iis, qui templum 13. Mariac in co condilum frcqucntant. Dori
ost oontermina
Nugori regio, monlibus ct vallcculis frugifcris aspcra, vi-
tibus ct olcis sylvcstribus commoda, cx quibus olcum exprimilur
copiosum. ln qua (luvius excurrit argenleas volvcns arenas; et
extant oppida Nhgori 9 Lolbvcs , ct Orgdsoli , quac finem
buic Dioeecsi ponunt. Nam Lolbves Galtellinae est Dioecesis,
licct sit hujus rcgionis.
Dc Castrac Cwitate et Dioecesi.
Castrcnsis Dioccesis mediterranea, Ottanensi proxima, nomen
sumpsit ab urbc Castra , quae in rcgione Montis-acuti solo
prostrata, jacet relinens tantum priscae habilalionis et domus
episcopalis vestigia, nec non antiquae strueturae templnm a
Judice Mariano conditum D. Mariae dicalum, ubi episcopalis
est scdes ab Alexandro VI. an. 1502. Ecclesiae Ottanensi , scu
Aljjarien. unila: cujus Dioeccsis incipit a regione,quac dicitur
Anelae curatoria, quae fuit pars dicti Comitatus Gociani ,
in qua est excelsus Mons-Rasus cum monasterio Franciscano-
rum in eoconditum, aliiquc Maenomeni montes, sylvis glandi-
fcris vestiti, venalionequc aprorum et aliorum sylvestrium ani-
malium insigncs. Ad quorum pendicem, orientem contra, sedent
oppida Booni, Anelae et Bulthis; scd in planitie sub ex- pus?*^*-
celsa rupe occidentem respicit oppidum Benetuttis, in cujus ^^^^^Z^^^i^^
agro intcriit oppidum BuUeiinae, et innumeri aquarum cali- *27^' » L* fr'}
darum fonles scatent, ad valetudinem simul etvoluptatem satis ^'^fh '/£?, , sjju
idonearum, duoque flumina excurrunt, multum laudata trutis ct *A/*U*s , #9*** &*'
anguillis. A laeva partc vallls ; oppidum ciiam sedct Orunis W*-+< t #***£~t 1U**~ ->
in monte , magna copia probatissimi casei dives, qui finem ^«^«i^, /fW- ***••*/*'*
huic regioni imponit. Iluic adjacet regio $^f^V f i/it^ix*^*-'-,
Montis-aclti, Superioris dicti a montibus hiberna nive can- l/% t 4*s«*+^> / &$***'}
didis, quae culturae parum, at pabulis satis idonea, duo habct // {LC*f+s,
fiumina, ct octo oppida Nulae, Osillae, Pattdde, Bantinac,
Bidhcarae , Buddusbnis , Aiahae, et Montis, in cujus agro
est Ecciesia S. Pauii prioratus ordinis . . . . In hac regione
interiere duae Abbaiiae Aquae-iermosae, et S. Mariae de
88
Ardarello Cisterciensis Ordinis; nec non oppida Naivarae , et
Usulifeni cum Casip.is Orgueris et Olofaae, quorum ruinae
adhuc cernuntur. Huic proxima est regio
<V* r */fc' ofkof' Montis Accti B artis Og iani, montuosa, et pabulis magis,
quam culturae, apta, in qua flumen inter duo oppida Berchillae
et Osheris excurrit, jacetque excisum Ocli oppidum, et Castrusi
Cucati, cuuiCastro Montis-acuti , quod nomen regioni dedit;
et urbs memorala Castrae, unde Dioecesis appellata.
De Bisarchii Civitate et Dioecesi.
Bisarchiensis, seu Gisarclensis, parva Dioecesis mediterranea,
statim post Castrensem se ofFert, nomen a Bisarcrto sumensj
quae civitas in regione Anglonis destructa cum paucis casis
cernitur, nulla antiquorum aedificiorum majeslate servata, prac-
ter templum testudinatum, et prisco artificio ex quadratis la-
pidibus a Torcbitorio Judice turrilano constructum , columnis
fultum, et Divo Antiocho dicalum, in quo sedes erat episco-
palis. Haec Dioecesis anno 1414. babuit ab Eugenio IV uni-
tam Ecciesiam S. Nicolai de Butuie, prioratum Ordinis . . . .
poGiea anno 1502. fuit ab Alexandro VI. Dioecesi Aigariensi
adjuncta.
Habet dextrorsum in rcgione Oppiae propinquum oppidum
Ardarae , in quo saepe Judices Logudori residebant , et
Georgia, Comitae Judicis Turritani soror, ex quadratis lapidibus
albis, nigrisque insigne condidit templum B. Marlae Begiri
sacrum, tribus fornicibus muitisque columnis fultum, et muni-
tissimam arcem, Castrum Ardarae, ampiissimis acdibus, nunc
ruina deformatis, memoria tamen Aragonensium claris. Subinde
occurrit regio
Montis-acuti Inferioris, quae si a ioci conditione sic appei-
landa sit; attaraen terrae fcccunditate ct amoenitate aliis longe
est superior, babetque pecnarius grandes, et armentosissimum
campum Oibieris, fontes , et flumina multa trutis et anguillis
ubera.Tn hac Luguidokesii aPtoIomaeo memorali consederant;
et nunc extant oppida Othieris, Bidufeni , Talae , Nuchli , Bu-
lules, et Itiris: interierunt Oivbis, et . . . . ubi turris
89
parva, ot saccllum 0. Mariae sacrum iri hunc usque diem
cernitur. Sed ad oram maritimam revertamur.
De Bosa Urbc, ejusque Dioecesi.
Post Algarienscm regionem sequitur Bosana maritima Dioe-
ccsis, in qua Bosa urbs pervetusta Ptolomaeo, Plinio, et An-
tonino Pio memorata , juxta Themum fluvium II. M. P. procul
a mari interiit, nihil antiquitatis retinens praeter quaedam ae-
dificiorum vestigia rudia, inelegantia, et coacervata, templurn-
que intcgrum, veteri forma testudinatum, quadratis lapidibus a
Constantino Episcopo constructum, ut ex lapide patet haec
referente
EGO . CONSTANTINVS . DE CASTRA
EPS. . P. . AMORE . DEI . AD . HONOREM . STI.
PETRI . HANC . ECCLAM . AEDIFICARE . FECI
CDLXIII.
Veteri hac destructa urbe fuit a Marchionibus Malaspinae
anno circiter 1121. nova constructa Bosa , mari vicinior , ad
fluvii dexteram oram, et montis radicem,qua meridiem spcctat,
moeniisque cincta , Serravallis sfpe in verlice ipsius inontis
turribus et duplici murorum corona munita, in qua duae sunt
portae, una, quainurbem, altera, qua in agrum ad orientem
patet egressus. Sunt aliae tres urbis portae S. Johannis ad Se-
ptentriones, S. Justae ad orientem, et Pontis ad occidentem,
ubi Themus fluvius urbem alluit, et insanam aestivo tcmpore ,
consurgentibus crassis vaporibus, reddit. Ejus praecipua aedi-
ficia sunt Domus-regia, et episcopalis, templum maximum ca-
thedrale B. Mariae dicatum; templum D. Anlonii, monasterium
Carmelitarum extra muros; templum B. Mariae MagdaSenae, S.
Crucis sacellum , et sodalitium Confallonis. At templum S.
Mariae Garavettae, ubi erat antiqua Abbatia ordinis . . .
jacet solo prostratum. Sunt praeter haec alia et multa sacella,
quae non juvat enumerare. Ad portas autem, quas dicunt S.
12
/
90
Jobannis et s. Justae sunt publici fontes puteales , unde populus
haurit aquas : nam intra moenia nullae sunt dulces , puteis
salsam manantibus aquam. Solum habet Bosa foecundum vini,
olei , tritici et cujusque gencris arborum et fructuum feracissi-
mum, inter quos ficus sunt probatissimae; praeterea agros
sativos, camposque pascuis laetos, et sylvas glandiferas in
montium convallibus ad alendos porcos satis idoneas. Por-
tum olim habebat in Themi ostio; sed ejus aditus lapidunl mole
a Bosanis anno 1528, metu Francorum classis, praeclusus ,
nunc appulsum navium et triremium prohibet. Nihilominus in-
sula parva cum turre munita, contra jacens, tutam stationem
adnavigantibus praebet. Fit in hoc mari piscium et coraliorum
plurima captura.
Ipsius Dioecesis amplissima est, incipiens a finihus Dioecesis
Algariensis, unde exsurgunt montes excelsi, qui ad promonto-
rium Marrargium , a Plolomaeo Hermaeum diclum, non procul
a mari continenter concurrunt. Prior se cffert regio
Montis-leonis, quae licet montibus aliquantulum sitaspera;
frumenti tamen vini et pecoris exuberans est, et duobus flu-
viis abluitur, Comilatusque titulo a Petro Aragoniae et Sardi-
niae rege, anno 1383, decorabatur. In qua nunc extat Castrum
Montis-leonis in vertice montis ardui excelsi et praerupti,
ubi solum est planum , et fons perennis; quod castrum licet
unico ad meridiem et difficili ascensu tutum esset, et paucis-
simi presidii indigum; nihilominus longam post obsidionem
fuit deditione captum anno 1451. ruinisque deformatum. Ex-
tant et oppida Villae novae a piratis , anno 1582, direptae,
Romanae, Putei majoris, Marae, et Patriae, quae in latere
trium montium sedet tot antiquis ornata monumentis, et subler-
raneis cryptis magnificis, ut opinari liceat urbem antiquam
Macopsisam, a Ptolomaeo memoratam, ibi interiisse, proutex-
cisum jacet Castrum Bonvicini cum suo suburbio, et oppidum
Paulisy ubi templum est S. Laurentii , in antiquis codicibus
memoratum, et aedes prioratus S. Eustachii ordinis . . .
oppidumque Minutddes, ubi est insigne templum S. Michaelis
clmA' Jv^KOuKhi iJe Furrighesosm eisdem codicibus memoratum, et cetera op-
, * ,.,J pida Massaclae, Montis-Curtci , 6'. Vicloriae, Mocitani , et
Mincrvae ad pedem cxcelsi inonlis ejusdem nominis sitae,
*t<K~+
91
quorum ruinae, adhuc visuntur. Hinc transgresso Prali-magni
iluvio , se ollert cflusa planilies Bosae.
Planaiua , regio culturae admodum ct pascuis idonca, duo-
busquc fluviis irrigata, ubi nunc cxtant oppida Sindiae et Sd-
gamae antiqua et vencranda Arcangeli Gabrielis imagine no-
biiitatae, et oppida Tinniirae, Sunis, Mbduli , Magomadas,
et Triumnoracium. Bosae magis propinqua , huic contermina est
Montis-ferri regio, quae fontibus, et fluviis insignem ad ma-
re planitiem habet, intus vero Maenomenos montes densissimis
sylvis confertos, et pabulum uberrimum pecoribus suppeditantes
vallesque frumentarias, et colles laudatissimum vinum feren-
tes : in qua Cornensii populi , a Ptolomaeo etiam Aequilesii
dicti , consederunt, et extat Castrum Montis-ferri in edito
colle ab Ittocaro, Judicis Barisonis fratre, conditum, artc et na-
tura satis munilum, atque oppida Citralis, Sinnarioli , Scar.i,
et S. Luxwii. Interiit autem antiqua urbs Corni a Plolomaeo,
Livio, et Antonino Pio, memorata, et oppida Picinuris, et &
Leonardi cum templo, ad quod crat prioratus Ordinis militum
S. Johannis Hierosolymitani. Quibus sit finis Turritanae pro-
vinciae.
De Arborea, Oristanique Urbe , et Dioecesi.
Transactis Maenomenis montibus post Bosanensem Dioece-
sim sequitur secunda Sardiniae pars Arborea dicta, quae Ju-
dicatus titulo fuit a Pisanis, anno 1050, decorata; deinde Regni
nomen a Friderico Barbarossa, anno 1164, est consecuta: his-
que obliteratis titulis, anno 1370, Comitatus a Petro Bege ; et
anno 1410, Marchionatus Orisiani coepit a Martiao Bege A-
ragoniae nuncupari, ut rcfert Zurita; quo titulo Reges Ara-
goniae ab anno 1480, usi sunt. Sedet haec iusulae pars inter
Turritanam, et Caralitanam , in plaga occidentali , qua mari
sardoo alluitur, quatuor constans jurisdictionibus ecclesiasticis,
quas graeci Dioeceses appellant, Arborensi , S. Justae , Usel-
lensi , et Terralbensi.
In Arborensi fuit urbs antiqua Tharrae a Ptolomaeo me-
morata in - promontorio S. Marci sita, quod longissime in mare
92
excurrens cum alio promontorio Frascliae dicto amplissimum
Oristanensem sinum, cujusvis magnae classis capacissimum, ef-
iicit, et amplectitur. Haec urbs nunc proslrata jacet, vepribus
et sylvis adeo obsita, ut in ea nihil pulcrum integrumque
cerni possit, nisi fons perennis, dulces exhibens aquas, et pri-
scae structurae templum testudinatum , D. Johanni sacrum,
metropolitana sedes Episcopi Tharrensis et Arborensis , quae
in Oristani urbem est translata , anno circiter 1070, quo
Orzoccus De-Zori, Arborensis Judex, cum toto fere populo in
eam commigravit.
Urbs Orislani , vel ut habent vetusta monunaenta , Arislanis,
juxta flumen Thyrsi ifi solo campcslri posita IV. M. P. amari,
X. M. a capite S. Marci , et cincta moenibus et turribus a
Mariano Judice Arborensi , duas dumtaxat habet porlas, unam
Pontis dictam, quae ad Circium versus anno 1291. ab ipso
Mariano fuit condita; alteram , quae Porta-maris nuncupatur ,
conlra meridiem , et S. Justam , anno 1293, fuit ab eodem,
ut ex illarum inscriptionibus constat, fabricata. Atque ibi ad-
huc superest arx insignis Castrubi Oristagm vulgo dicta,
domusque amplissima Marchionis, quae licet aliquantulum rui-
nosa sit, majori tamen parte integra , et affabre elaborata
cernitur. Inter alia aedificia memorabo templum maximum,
B. Mariae sacrum, quadrato lapide insignique structura a Tor-
gotorio Archiepiscopo et Mariano Judice Arborensi anno
1228 constructum, ubi sedes est Archiepiscopalis, et antiqua,
piaque B. M. Virginis Annunciatae imago populorum frequen-
tia sanctissime culta; sacellum Saivatoris, prioratus . . . .
de Jure palronatus marchionum; templum S. Nicolai, Abbatia
ordinis .... extra Portam maris; templum S.Francisci,
monaslerium Franciscanorum Conventualium , ubi est sanctis-
sima Crucifixi imago miraculorum fama et populorum confluxu
celeberrima, quae a S. Nicodemo, ut fertur , ad vivum fuit
expressa, et caput S. Basilii Magni, auro argenloque clausum ,
graecam habens in theca inscriptionem ; templum S. M. Mag-
dalenae, monasterium Franciscanorum de observantia extra
muros; templum S. Clarae, monasterium moniaiium ordinis S.
Benedicti; templum S. Antonii, prioratus , et hospitale infir-
morum ; templum S. Vincentii , prioratus Ordinis ....
93
lcmplum S. Lazari , prioratus Ordinis .... exlra muros ;
aliaque sacella, domum Archiepiscopalem, Senatoriam, carccres,
et forum olitorium et piscarium, tabcrnam mcrcium exterarum ,
fontes duos puteales Carri, et Pubaiae, aquam largiter pro-
pinantes. Civitas est aliquantulum angusta, et propterea quinquc
illi haerent suburbiola, & Lazari, Noni, Magdalenae , Ponti-
culi, et Figulorum , ubi fiunt opera figulina. Ager pinguissimus
et frugifer est, at passim paludosus , et frequens stagnis. Ex
quibus ad mcridiem est stagnum S. Justae , Paludis-majoris ,
Pa!udis-fici, et Saxi; ad septentrionem stagnum Maris-pontis,
Mistrae, et Maritermae, in quorum aquis cycnorum multituuo
frequentare solet, et fit infinita piscium et anguillarum captura.
Hinc vero aer crassior et concretior aestivis solibus reddilur,
teterque odor gignitur delicatis peregrc proficiscentibus saepe
lethalis, et accolis ipsis aliquando perniciosus. Quare urbs
ipsa parum est populosa; habet tamen maritimam dioecesim
amplissimam, novem continens regiones, quarum prima est
Campitanus de Milis , regio campestris, S. Marci De-Sinis
etiam dicta , quae a finibus Dioecesis Bosanensis usque ad o-
stium stagni Maris-pontis occidentalibus fluclibus abluitur, et
inter Moenomenos montes, et flumen Tramatiae, usque ad fines
regionis Monlis-ferri protenditur, frugifera, et pascuis salis
idonea, ingentique sylva malorum aureorum citrorum et limo-
num etiam sponte nascentium nobilitata, florumque odore suf-
fusa. In qua interiit urbs anliqua Tharrae a Ptolomaeo ,
Thjrae in S. Ephysi historia, et aliis antiquissimis monumentis
dicta, extantque septem oppida Tramaliae, Vadi-ldti, S. Ilibri ,
Nurapoliae, Seneghes, Milis , dicta malorum aureorum sylva
insignis, et Bonarcadi , ubi est prioralus S. Zenonis, Ordinis
Iude meridiem versus sequitur aiia mari-
tima regio
Campitani-majoris dicta, quae insigni planitie usque ad
piscosum flumen Thyrsi effunditur , foecunda, et frumcnti fe-
racissima, arboribusque domesticis, et vineis vestita , in qua
sunt oppida Celleiani, Baralilis, Biblae, Noracis, Caprac ,
ubi aiiliqua cernitur Arx Maris-pomis aquis olim cincta ,
Wuraecaprae, Dounigallae , Solanae , Fenughedac , JSo/a-
cis-nigri, Massamae, Siac-majoris, Villae-iongae, Soloruoiae,
94
et Cerfallini, ubi Thyrsus fluvius optimas dat auratas. Huic
contermina regio est
Campitani-Simagis, quae a litore maris inter duo piscosa
flumina Thyrsi , et S. Justae , effunditur, tota plana, pascuis
magis, quam culturae idonea. Extant in ea urhes Oristagni,
et S. Justae, de qua, ejusque Dioecesi, suo loco dicemus, et
octo oppida Palmae, Siae-i£hjprw > ^'"°-ritrtnnr, Villae-ur-
banae, S. Hieri, Oleastri, Sillni, et Simagis, S. Coelii Sym-
/ % machi palriae: interiit urbs Hiadis, et oppidum Congii; cujus
< **" • ^«"jY* ""** agr° haeret re S io
e c^a^y'^1 ^K <^ Pars-Baricati, regio, mediterranea , quae montibus sativis
f*. iMt/Lxt, «**-^c«W^et pascuis aspera, frumenti, vini et pecoris est exuberans,
hx. X+X <l7i ■ ^uI^yJL f mvioS( l ue babet , piscatione auratarum, salarum, et anguil-
larum insignes. In ea sunt oppida Villae-novae-Trusclielli ,
JLf* ""V^Fom-Trajani, quae fuit urbs antiqua, et nunc jacet prostrata
^f^ v *•«- W****£», juxta fluvium, multis antiquis semidirutis aedificiis tum publicis
tum privatis ornata, thermis in primis , tota Sardinia celeber-
rimis, adsudandum, et varios morbos depellendum efficacibus,
ponte maximo toto lapideo, aquaeductu sumpluosae slructurae,
viaque lata maximis lapidibus strata, et anliquae slructurae
aedibus, D. Luxorio sacris, inloco, ubi pro Christi nomine fuit
decollatus, et hujusmodi inscriptio cernitur
*
* HIC . EFFVSVS . EST . SANGV . .
BEATISSIMI . MARTYRIS
LVXVRII . CELEBRATVR
NATALE . EIVS . XIIKS *
* RENOBATVS . TEMPORIBVS
HELIA EPCP.
Sunt etiam in hac regione oppida Allais Ullae, Bidonlni,-
Nuceti, Ardaidis, quod cerasis abundat, et Busachis, mona-
sterio Fratrum Dominicanorum, et Collegio Patrum Soc. J.
insignis<; Neonelis autem, et Serratilis, sunt Dioecesis S. Justae,
licet sint ejusdem regionis. Cui proxima est regio
Austis in amoenissima et pinguissima convalle, pascuisque
montibu3 conclusa, in qua duo currunt flumina, et tria extant
m
95
oppida Thctis, Thlanac, ct Ahstis parum inter «c distan-
tia. lnde occurrit
IUrbaria Mandrelisais appcllata , regio montuosa, flu-
vio Massaris, alioque innominato irrigua, quae septem habet
oppida Dcsuli, Tonarae, Sorgoni, Spasulhni, Atzdrae, Or-
tueris, et Sanmughei. Interius orientem versus est
Barbaria Belvini solum habens asperrimum, et maximis tume- *•—*»*
scens montibus, qui castaneis et juglandibus sunt referti; ubt sft* ***
lliunen Dosa deiluit cum alio flumine. In qua extant oppida h' , e/
Mednae , Gadbnis, Aritzi et Belvini. Inde meridiem vcrsus cst #£?«*» )
Pars-Valentiae solum habens amoenum inter montes Ja- n*4 y r %<,um+*yC
rae, et Asunis, vini, tritici et pecoris exuberans , multisque fjfj, #/*****» ^' ff"
irrigua aquis; in qua Valentini populi, a Ptolomaeo memorati, utfj^ £****** 4*4+"H **
Mabmilla Arhorensis, m qua regione oppida Gesturis , //'■-■-«
Bariiminis , et Villaenovae-franchae huic Dioecesi finem im- XjL
ponunt. Quare de aliis hujus regionis oppidis, ipsiusque solo,
alibi dicemus.
De S. Justac Civitate , et Dioecesi.
Secundo ab Oristano lapide antiqua Hiadis urbs, idolorum
cultui dedita, fuit mirabiliter destructa, fluctibusque siagni
absorpta, et juxta litus eondila S. Justae civitas, cui nomen
dedit S. Justa, Virgo et martyr, quae cum sanctis Virginibus,
Justina, et Enedina, miraculis clara, magna sardorum frequen-
tta colitur in templo ipsius urbis maximo, eisdem sanctis dicato,
ubi sedes erat episcopalis, quae anno'1502. fuit ab Alexandro
VI. Arborensi Ecclcsiae unita, atque ita praesule, et populo
destituta, ruinisque deformata, cernitur. Urbs ipsa absque moe-
niis unum tantum viculum, quem ipsius stagni piscatores inha-
bitant, retinet. Ejus Dioeccsis interius est, et , post regionem
Campitani de Milis , incipiens a regione , quae dicitur
Pars-cilris-regalis, quae plana csi , et jucunda, frumenti
et vini feracissima , frugiferisque arboribus foecunda, duobu#
««*•
96^
fluviis et mullis irrigata footibiisj nbi Equile regium, et qua-
tuor sunt oppida Paludis de Latino, Guilartiae , Aquae-san-
ctae , et Aditus-majoris; quibus adjacet regio dicta
Pars-Cieris-Slperioris, Canalium etiam appellata, soli bo-
nitate, et rerum abundantia, alteri non inferior, sed piscosis
fluviis nobilior. In qua extant oppida Domus-novae, Norguilli ,
Sohs , Orenae , Tadasiinis, Zuuris, et Seduli; et interius
oppida Ustedi, Urfii, Boeles , Licheris , Suei , Nordai, et
Guilcieris. Inde sequitur altera fractio regionis , quae dicitur
Pars-Baricati, in qua Serratilis et Neonblis, hujus Dioece-
sis oppida , sedent, illisque succedit
Baubaria Ollolais, ubi Cornu-bovis, et alii montes extol-
luntur, et frondent sylvae densae, et scatent fontes insignes,
ex quibus plura flumina oriuntur. Res pecuaria est in honore.
In ea sunt oppida Ollolais, Olzais, Gavbis , Mamoidtae ,
i)i/viJ«A Orcddae, Lodlnae, ct Fonnis, in cujus agro caseus fit pro-
batissimus. Fuit haec regio Ollolais cum aliis Belvini, Bithis ,
et Mandrelisais, Barbaria dicta , quia in illis habitarunt, ut
inquit Strabo, accolae barbari, qui tales natione erant; et il-
larum regionum gentes sunt Barbaricae, ut inquit Justinianus
1. 2. de off. praef. praet. Africac §. in Sardinia. Et ita Bar-
baracini appellantur a D. Grcgorio Papa, qui eos ad fidem
Christi convertit, ef in paroeciam eorum loca redegit, ut in
historiis dixi.
De Terralbae Civitate, et Dioecesi.
Post S. Justae agrum, ejusque stagnum et fluvium, sequitur
maritima Terralbensis Dioecesis, cui dat nomen urbs Terralbae,
in planitie non procul a stagno Sassi condita, quae niwic de-
serta, soloque prostrata, herbis, rubis, et virgultis obsita, ja-
cet, nullam antiquorum aedificiorum majestatem retincns, prae-
ter templum maximum quadrato lapide consfructum, etD. Petro
sacrum , in cujus fronte huju&modi inscriptio legitur
Anni Dni cum mille centum quadraginta quatuor cur-
rerent Maii die decima Episcopus Marianus haec posuit
limina.
97
Erat in ea sedcs Episcopalis, quac postca anno 1302. ftiit
ab \!exandro VI. Eoclcsiae Uscllensiunila , et habet insujnem
Diocccsim, in qua cst Abbatia de Jjbimis dicta Ordinis ....
et regio ^.
Pars-montium , quae dextrorsum versus mare a finibus Dioe-
cesis Arborcnsis usque ad regionem Montis-regalis* eftusam
liabet planilicm, frumcnti feracissimam, et pecorosam; in qua '^'«^it^ M
d< fluit Sacer fluvius a Ptolomaeo memoratus , et est insigne yunnJfr**' c/i^lhoJ */
templum S. Petri Tcrralbensis, suburbium et Castrum Uras,
oppidumque Bonbrcilis a piratis direptum depopulatumque: »^ £ fi^y*+> f**6~
intus vero sinistrorsum , ubi ea desinit planities, sunt montes
pascui, sativi colles, et amoenae valleculae, in quibus extant Jx**» o& m* &■» *».»« « -
,-oppida Mbgori, Masidlae, Siris, Simalae, Gimussi , Pom- 10 }*M*~ lu^>,jfx^>
wrr *pij Sercelae , Gonnos-tramatiae , Gonnos-Cotinae , et Mor- o^^j
gorigibris, unde nomen et originem sumpsit fluvius, qui eam ttAks /**-$***>*$ ******
decurrit rcgionem. Interiere . . . Cui succedit regio %^ «^»«V (j*r* ¥***** \
Motis-regalis , Comitatus titulo ab Alphonso Rege anno ^^ v t^ <+ktf*f*+>
1429. decoraia, in qua Neapolitae popuii a Ptolomaeo me- . /.
morati conseaerunt, irngata iluvus, elata in montes, qui ulmis, /
pinis, et aliis sunt obsiti arboribus, praesertim versus mare,
ubi olim eraU^ rfc^fc.
Judicatus Colostrais, seu Curatoria de Arbus: in qua
nunc extant oppida Arbus, Serri, et Guspinis', interiere pri-
scae urbes a Ptolomaeo memoratae Osaea, et Neapolis, ubi
templum S. Nicolao sacrum, et alia antiqua monumenta , cer-
nuntur; Sardopatoris famjm Inieriit, et insigne Castrum Her- /T4>
cuLEpaj deslructum, desertumque jacet simul cum oppidis ■ *7*'
Archiepiscopi fylanissae , et Majoris Depont, quorum ruinae " ^rrcM.4^
P^adhuc cernuntur. Interius autem planitiem habet insignem, in
qua sunt oppida Fanadighae, Gonnos , et Pavilibnis a pi-
ratis anno 1584. direpti_, oppidum S. Gavini, \n cujus agro
fit crocus optimus, et stagnura est amplissimum, Aquae Neapo-
litasae a Ptolomaeo dielae, et Sardara, in cujus solo fontes
calidi et salubres effervescunt , qui medelas contra varios mor-
bos aflerunt; verum jacet semidirutum balneum priscae stru-
cturae , et vicinum Castrum Montis-regalis in excelso et
arduo monte conditum natura Ioci mocnibus ct turribus satis
munitum, unum tantum habens aditum, qua Orienlem respicit.
13
98
De Usellis Urbe, et Dioecesi
- Ussllii civitas, Ptolom. Tab. VII. et Oauphrio Panvinio ia
fce / «•^A**»* J*'f/ h. Irnp. Rom. referentibus , fuit in Sardinia insignis Romano-
VK 1H^ % n*U* f**"- rum colonia, non in maritima occidua ora, ut existimat Ptolo-
far* fpnfi' ***"' maeus, quum nulia ibi cernantur urbis vestigia , nullumque
<y. tn -,*t.. aupersit Usellis nomen; sed intus in frugifera et irrigua regio-
ne, quae est
Pars-Usellis amoenis montibus elata pascuis et sativis, ubi
Usellis est cum maximis antiquitatis monumentis, et Usellen-
sis cathedralis ecclesia, cujus sedes postea translata est ad
oppidum Ales ejusdem regionis in ecclesiam S. Petri prisca
structura insignem, quae soSa cum Episcopi domo absque po-
pulo, et aliis aedificiis in loco campestri sita raro a Laicis ,
moleste aCanonicis, et aliis clericis longe commorantibuSj fre-
quentatur; habet tamen vicina alia ejusdem regionis oppida
Ceparae, Gonnos-nbo , Scovedi, Curckris* Fici , Pavi, Bana-
ris, et jacet in ea excisum Castrum ^arguWlis, cujus ruinae
cernuntur; illique accedit
Marmillae (UseLlensis) regio amoenissima, et soli foecun-
ditate celebris , valles et coiliculos planos ad dexteram, mon-
temque Jarae ad sinistram habens. In qua sunt oppida Selzi,
Genuris , Sinis , Baradilis , Baressae, Acenis, Ussarbllae ,
Ussarae magnae, Turris , Slddis, Paludls-Arbareac , Linae-
madrbnae, FiLlae-novae-Sitzami , Forri , Sitzhmi , Marae-
Arbareae, et Castrum Platearum. Forri oppidum in regione
Partis-montium continetur, licet sit hujus Dioecesis; qua Judi-
catus Arborensis terminatur.
De Caralitana Urbe^ et Dioecesi
Post Arboream sequitur meridiem versus tertia Sardiniae
pars Judicatus tituio olim a Pisanis, postea Regm nomine , ut
inquit Jacobus Mainoldi ( De titulis Regis Phiiippi cap. de
Rogno Sardiniae ) decorata, quae usque ad fines Gallurae
eilusa mari sardoo , africo, et tyrrheno abluitur : et quatuor con-
siat Dioecesibus , Caralitana, Sulcitana, Sueliensi, et Dohensi.
39
In Caralitana claruit urb» Caralis , quam antiquiesimam
fiiisse tradit Pomponius Mela. Fuit enim ab ArisLieo , ot in-
quit Julius Solinus, anno ante Christi adventum 1370. parva
Graecorum et Lybicorum manu, qui inibi dispersi in tugu-
riis et speluncis habitabant, condila; vcl, si , ut reiert Pau-
sanias, numero minores Arisiaeus habuit colonos, quam
quantum ad novam urbem constiluendam satis esset, et pro-
plerea nuliam in Sardinia urbem condidit, fuit a Carthagi-
ncr.sibus anno ante Christi adventum 510. constructa, ut idcm
tradit Pausanias , et consentiunt Leonicus et Claudianus, qui
eam non in vertice montis, sed ad radices juxta mare in
lcngum sitam fuisse his carminibus cecinit
Uibs Libjam contra Tjrio fundala colono
Tendiiur in longum Caralis
Eam inter digniores et celeberrimas Sardiniae urbes numc-
rat Strabo; urbem civium romanorum appellat Plinius; et
urbem urbium Sardiniae fuisse referunt Florus, et Jomandes_,
qui tradunt anno ante Christi adventum 175. a T. Sempronio
Graccho Consule ob rebellionem et conlumaciam fuisse expu-
gnatam , et, ut inquit Franciscus Berlingherius L. 111. cap. 5.
Geogr., deletam, indeque tantam captivorum mullitudinem
Romam asportatam , ut ex hoc proverbium fuerit, inquit Cor-
neiius INVpos, ceSebratum Sardi venales : quod tamen Grigi-
nem a Veiis duxisse alio in loco demonstravinius. Ea deinde
restituta et restaurala; tum vario et diuturno bello afDicta, lan-
dem Saracenorum invasionibus prorsus extincta. Ejus deinde
ruinae surrexerunt in fabricam novae urbis Caralis, quae fuit
condita in verlice ipsius monlis, ubi in subjectum petagus
prospectum habet jucundissimum, et ab oricnte praerupiis et
inaccessis munitur rupibus, a meridie, et ab occidente loco
clivcso et difficilis ascensus ; fuilque anno circker 1257. moe-
nibuset turribus cincla a Pisanis , et Castelloi-Castri appel-
lata, ut constat ex Johanne Villano Chron. ( L. IX. ) , Augustino
Justiniano in Chron. Genuen. ( L. 11. ),etex inscriptionibus \n
dictis turribus, et in frontispicio, et suggestu marmoreo, templi
maximi sculptis ; postea antiqua sede archiepiscopali caralitana
ornata nomen civitatis Caralis, quod retinet , est conseeuta,
erassiorique muro, et multis circum muniia propugnaculis, ac
100
^ ttrmentis aeneis, reddita est a Carolo V. et Phiiippo H. ad-
modum tuta, et fere inexpugnabilis; praesertim quia habet
j , granaria publica , in quibus biennii cibaria ad obsidionem
urbis, si accidat, semper reservantur, trcsque puteos publieos
S. Pancralii, S. Crucis, et Fori caseorum, largiter aquam pro»
pinanles, et in singulis aedibus pro familiae potione cisternas.
Patet introitus urbis tribus turritis portis, Porta majore, Leo-
$<'***+ f+f»*"' * tf *~", nina dicla, meridiem versus, ubi qualuor sunt ordines muro-
f V#rfWt % *+- f**** rum cum c l liatl,or portis; Porta *S. Pancratii ad Septemtrio-
; / m»,^/«« , t*' /^ p^iera , ubi est insignis turris tota fere marmorca cum specuja
£Va>^w v pro navigiis appellenlibus, et tres murorum ordines cum tribus
[*2^t^}iortis; et tandem Porta Elephantis , ubi alia nova et magna
&Z% ' 'Zv^sv^tTp^f^* iurris lota fere marmorea occidentem spectat.
rrtf 4*Yy4t> J-J(**~rm* Hujus urbis insigniora aedificia sunt
Templum maximum Arcbiepiscopale et Parochiale, S. Ceci-
.<«*f $-Af**r ]iae sacrum, a Pisanis egregie constructum, columnisque mar-
moreis fultum, ubi suggestus marmoreus affabre elaboralus
" multis sustenlalur columnis spiralibus super qualuor leonum
t fto-* S»(*fi>***irH h simulacris residentibus: templum S. Crucis nunc insigne Col-
legium Patrum Soc. Jesu; (emplum S. Luciae monasterium
monialium Ordinis S. Dominici; templum S. Eiisabeth mona-
&<t*#- c*ffr-'ty%£i*<e*A4 sterium monialium Ordinis S. Francisci; et templum Pietatis
sodalitium Confallonis'. Domus archiepiscopalis; Domus regia,
ubi Prorex habitat; Domus Senatoria, Carceres, Piscaria, et
Laniena. Haec urbs licet parva sit, tria tamen habet suburbia,
Stampacem, Lapolam, et Villam novam.
Stampax occidentem respicit priscis nudata moenibus habens
?*#<r*w< k^P **0 in praecipuis aedificiis templum parochiale S. Annae, domum
&i -jtf/... noy }&W!p ^°e. J esu > et tempJum cum cryptis S. Ephysi , ubi
est sodafttium Sanguinis Jesu Chrisli, et aedes S. Clarae mo-
'^^'^^^^'^'nialium dausarum Ordinis S. Francisci.
Lapola, vulgo Marina, ad meridiem vergit, /super ruinis pro-
^***" r\ stratae urbis Caralis condita, nunc a Rege Philippo moenibus et
lU^ij* 4rc****-i propugnaculis munita, ubi est la Palisada, quod est duplex
?t**»+iuyt4* i*"* cornu pajjs in fundo fixis efFormatum, ubi navigia includuntur,
templum dTEulaliae parochiaie; templum S. Antonii, insigne,
infirmorum hospitale ; templum S. Leonardi, ubi est sodalitium
Orationis, templum S. Augustini egregia structura hac aetate
fabricatum.
JOI
Viixanova ad oricntem in planilie absque moenibus sita lia-
bet S. Jacobi leniphim parochiale; tempiimi s. Johannis ; et
Dominieanonmi insigne monasterium.
Exlra ea suburbia est tcmplum marmoreum S. Saturnini
antlqua struclura ccleberrimum, prioratus ordinis ab
Eujjenio IV. anno 1444. ecclesiae catbedrali Caralitanae uui-
tus , ubi S. Fulgentius diu vixit; tcmplum S. Mariae Portus ,
nunc monasterium Trinitariorum ; templum Jesus amplissi-
mum monasterium Franciscanorum de Observantia ; templum
S. Augustini, ubi ossa S. Augustini diu conquieverunt, insigne
monasterium Ordinis eremitarum S. Augustini, nunc majoris
tuilionis Castri-Caraiis praetextu a Rcgiis minislris magna ex
parie dirutum; templum S. Francisci , celebre monasterium
Franciseanorum Convcnlualium; item Carmelitarum monaste-
rium, cujus lemplum magnifica nunc conslruitur fabrica, alia-
que sacella, et insignia priscae urbis Karalum monumenta,
quae brevitatis caussa praetereo, huc usque cernuntur.
In praefatis suburbiis omnes fere ineolae originem ab anti-
quis sardis duxerunt, atque ita genuinam retinent antiquorum
sardorum linguam : at in Castro Caraiis calhalana utuntur lin-
gua; nam , pulsis antiquis Sardis et Pisanis anno circiter
1329 , fuit colonia et praesidio Arajjonensium occupatum.
Omnes tamen eodem jure, eisdemque magistratibus utuntur,
hilariter vivunt omni abjecta Iristitia, ingenti luxu ac pompa,
ac frequenti conversatione diurna atque nocturna. Habent cae-
lum innoxium, mare jucundum , et portum amplissimum vario
navium genere frequentatum ; agrum aliquantulum angustum
sterilem et aquarum indigum. Vinum gignitur optimum album,
et rubrum , pomaque sapjda. Ibi stabuianlur cuniculi plurimi,
et nascitur salnilrum, quo ad bellicorum tormenlorum pulve-
rem utuntur, et ad fortissimas aquas conficiendas, quibus
aurum ab argento separalur. Ab oriente magnas habet salinas,
ubi aquae maris aeslivis soiibus in salcm abeunt candidissimum ;
stagnum piscosum , et phoenicopteris plurimis et aliis avibus
aqualicis copiosum ab Occidente, cui sunt in longitudine XII.
M. P. in latitudine III.
Amplissima est Caralitana Dioecesis , in qua est CunAToraA-
Nouae, regio maritima Sulcitanae Dioecesi confinis, tota de-
>*** f $ 4 *T
terta et sylvosa, solis feris, quibus maxime abundat, opportu-
uas praebens latebras. In ea sunt Mons-sanctus ubi sacellum
^st Divi Michaelis, et mons Separa, e quorum vertice Galita
insula nitente coelo prospicitur, et plures praeier hos pascuis
idonei: nec deest planities cujusvis generis frugum feracissima,
Bec iluvii, nec salinae. Hic considebant JNobenses populi , te-
ste Plinio L. VII., ex celeberrircis Sardiniae; et ut ir.quit So-
■linus Polyhist c. 9. fuit a Norace Ibero condita Nobae ci-
vitas, cujus meminit Ptolomaeus, Antoninus Pius, Pausanias ,
Leonicus, et M. T. Cicero in Orat. pro M. Aemiiio Scauro,
quem ab accusatione Norensium defendebat. Jacet nunc excisa
in promontorio,quod dicunt Caput-Pulae, ubi ss. mm. Ephysi
ct Politi corpora septingenlis ocloginta quinque circiter annis
conquieverunt , eorumque sacrae aedes cernunlur, et urbis
non spernendae -reliquiae , aquaeductus sumpluosus, theatrum,
moenia, balnea, et plurima aedificia semidiruta cum publica,
tum privata.
Interiit etiam in hac regione Castellum Pulae , et Saktis-
'etrae-
ac
Magdafenae, et Capitis-terrae. lnde Caralim versus sequitur
alia maritima regio, quae dicitur
Cubatobia-Decimi effusam habens planitiem pascuam et sa-
tivam, quam tres fluvii et stagnum piscosum alluit. Sunt in
/. ea oppida Decimi-magni , Utae, Siliquae , et Villae-specio-
f./t/tf* iuA/J-I. &ae . at j acent prostrata altera Uta, ^ S or Ji^ A f°JlMj^ ^"
h *^S*~^y?"' p07 ni s , Sirvis, et Ortiocedrus , CASTRUM-Jo^rWel^^ in
f%5 1 ;^V*~*nZ excelso monte, saepe in historiis memcratum, et Valebia urbs
t<^ Jt x pv*+*\ <&r>a+* ^ p t olomaeo inter mediterraneas Sardiniae extrema ad imum
h)*f<y* % ' meridiem posita: quom non procul a Decimo-magno fuisse
y. %Ju O*»- 1W t i 0C ent monumenta, quae ibi supersunt, et antiquae structurae
aedes D. INicolao, et D sacrae, et pons maximus ter-
decim fomicibus connexus. Deinde intus sequitur regio dicla
PABS-Hipris; tota fere plana, armentosa quidem,et gregum
copia frequcns, cui pabutum uberum suppeditat; habetque a-
quas stagnantes et irriguas, frigidas, et calidas , quibus infirnu
plures praesentaneum experli sunt remedium. In hac regione
est Chtrum-Sorris curn oppido cognominc, nunc dicto Villa-
Sorris , Comitatus titulo a Carolo V. Caesare anno 1557. de-
coralo, aliaque oppida, nempe Decimi-putei ', Serrae-mannae
et Villae-Xirdi malorum aureorum, citrorum, et omnium
cujusque generis fructuum copiosi. Excisa vero jacent oppida
Hippis superioris et inferioris, utriusque Pavi scilicet superio-
ris et inferioris, utriusque Fdnaris, Lenis, unde nomen flu-
vio, Ispidi, Acliensae, Doviselli , Masbnae, Issi, Paurissi, a fyunvtpm*
Mumpupusi, Mkrcae, Scari, Bdlnei , .. Sipblis inferioris et - t (/. $ /3$/£
superioris, Gurgbsi, Poli , Soghi , Palmae, et Idelspae dc *
Sturpone. Interius postea se offert regio
Curatoria-Nuraminis agrum habens sativum, pascuum et
aliquantulum montuosum, praesertim prope Furteim, ubi pro-
ximis magis excelsus surgit mons Coronae-rubrae , seu spelun-
cte rubrae, et antiquus pons lapideus super perenni fluvio.
Eitant in ea oppida Nuraminis, Villae-graecae , Furleis,
Noracis, Samassis , Serrentis , et Salluris titulo Vice-comitatus
ab Alphonso Rege anno 1436. decoratum: at desiderantur <U&x*U>j- i).J<-5* ^ ?f.
oppida alterius Nurdminis, Pramontis , Canxelli, Nurapbci , $ Ku.ta^*i
Borri, Barallae , atque Sentis, quae prostrata jacent. Inde J
ad oram revertenti proprior Carali occurrit regio maritima,
dicta
Curatoria Campitani, tota fere plana, vinetis et culturae i-
donea, duobus fluviis irrigua, et aliquot stagnis imminuta. In
ea sunt oppida Asshninis , Sexti, Septimi, Sinnais, Mcirae ,
Cellarii , quae simui cum Uta constituunt Baroniam S. Mi-
chaelis, dictam a Castro S. Michaelis, quod in ejusdem re-
gionis monte satis natura munitum, et prisca structura ela-
boratum cernitur. Praeterea sunt Mansum, et S. Avendracis
oppidum multis constans hahitaculis in rupe a Libicis olim
excisis, Paulis, Pirris, Quartucii, et Quarti, a piratis anno
1582. direpti: jacet vero prostrata urbs et Castrum Bonaeris
ab Alphonso, Jacobi Regis filio, anno 1325. conditum, multis-
que privilegiis, et agris ditatum ; ubi adhuc plurimae specus
viva rupe elfossae cernuntur, et templum parochiale B. Ma-
riae sacrum, miraculorura fama et confluxu hominum nobiiis-
simum cum insigni monasterio Fr. B. M. V. de Mercede ak
anno 1335. condito. kd haec addam C.utrum S. Igias , seu
rI04
Gyliae oppidum ejusdem nominis a Gyllo Marcbione Longo-
bardo, ut hispani refcrunt auctores, conditum , ct a suo no-
mine appellatum, maltisque praeliis clarum, ut apud Augusti-
, ~ 1 ,44 nuin, et Paulum Interianum patet; et oppida S. Vidnam, S.
1f>i»~* ***«- !? *' j lUiani , Cipulae, Scnnerlni, Sapolli, Palmae, Germacae,
7 - Sinnuris, Separae , Calagbriis, Slmbilis, Corongii, Ftumi-
nalis, S. Mariae de Paradiso, Sedauni, Carbonanae, &iu-
ris, Pitiixi, Bargargiae, S. Mariae de Claro, Salsalis, * •
Soteminis, Scanni, Sirii , Scnnenbsis, Murta-urci, Matte-ruu,
Solanae, Girsemi, Thizae, Separassi, Cusuae , Nulgis, Ma- >
soris, Fillae-novae S. Basilii. — Huic proxima est
: Sarrabi regio, partim montuosa, et nobilis ampla re pecua-
ria, partim campestris, atque frumentaria; ubi stagnum pi-
sculentum, et flumen Dosa a Ptolomaeo Soeprus appellatum.
r >u*«r«- In hac regione diutino bello et plurimis et piratarum in-
cursionibus interiere oppida Tacati , Norariae, Petreti, i d-
^yrtAcl lae-Tronae, Rastrcidi, Ormbac , Ulmi, Jgualis, Cortimiae ,
, drrii^ P Pupus, Sornwi, et Sarrabi cum illius castro in monte ; et
\*t»~<% \l«~ Ksupersunt tantum oppida Muravcrae, S. Vitu Duo reliqua
*T bujus regionis oppida Putei, et Petrafoci, sunt Dioecesis
Suellensis, de quibus suo loco dicemus.
Sulci, et Fillecclesiarum Urbs, et Dioecesis
fi* tfu+J** <<<** iV ^ Sulcitana Dioecesis inter Caralitanam et Terralbensem Sar-
** •i,^*4^i/'/- /c * Al ^doo mari subluitur. Dicta est Sulcitaoa ab urbe Sulcis, quae
P** 1, /* ' r&L**»** antiqua et celeberrima in Sardinia olim fuit, ut refert Pliinus
**f<«"^? * f ^fa^(h. III. 13. 2.), et in bello civili inter Caesarem et Pom-
^j^^f^y' fj pe j um a b hujus parte; nunc quidem pVostrata jacet, at mo-
1/ *fM"r* ****** "t* numenta observatione dignissima relinens cum antiquo Castbo
J^U-W^' "*~ *^r*SiJLCiTANO, et Cathedrali ecctesia B. M. V. dicata , quam nunc
JU ,V+*p**tf< t de Tratallas dicunt. Ejus Dioecesis duabus regionibus constat
. «^ i*- tnt****- • ^* nempe Sulcis, et Sigerro.
rj*~f'ffr!) ' Sllcls re 3 io est maritimaetCaralitanaeDioecesicontermma,
***{""*+ Jl^ *£*'. tota svlvestris et descrla , montuosaque n.mis a Capite-Piumbi
% »H t rf f** ad Canis-nigri speculam , pabulis ideo et venationibus , prae-
Uf"< ' , sertim iu. Curte Arcl^i dicta, insignis. Fluviis irrigua abundat
10!
armenlis , olcisque sylvestribus , et habct agros Palmae, Budelli, 7«****J* ^f/f^u^
et Tjggulariae cuiturae satis idoneoi. In qua ceciderunt cla-
rissimae urbis antiquae Pupcl? a Plolomaeo, ct Tkgula& ab
AntoninoPiomemoralae,CAsriuiM-PALrnAK, et oppida Piscinac,
A^T Nepos, Urathlis, Pesi, Burslri , Buidicaras, Baicannas',
letrargu, Garanatae, Subgii, Arenae, Furmentedi, Tra-
casi, Pransi, Marbae, Gibas , Puamae, Nalarcati, Pade\ ',£ ^ fjl^j^u^
rios, Tillaestrubae, Baicuchri, Coatcrrae, Bcvi, Oradidi, F.X~ 4~~ *~<<^
Socomerri, Distrai, Adbi , Mariani , et Natalbis — Huic ^u ZiV-m^
contermma est. ^^ r^f* C*f f***'
Siglrri regio, quae ad Guspinicos montes excurrit, et insa ^* 1 W "^L
aliquantulum montuosa, praesertim ad Connesam, ubi mcns *' <yhrpt ^T^ *I<
S. Johanms omnium excelsior extollitur, dives est arpenio ^r**0/ ; "
plumbo, sulphure, et gemmis , mixtumque habet aliquot in lo- J^Z U ,JL,~A*^
cis-genus quoddam terrae , ex qua fit color gilvus. Aquis, ^f^ " *^*T*
irugibus, et pascuis abundat, praesertim ad radices montium fc( J*Ub flu^t**
ubi Viliecclesiarum urbs est sita VIII. M. P. a mari distans] 3«^ \
quae anno 1322. fuit a Pisanis moenibus et turribus cincla
cum qualuor portis, nempe Porta-magistra ad meridiem versus
fccclesiam fc>. Mariae Vallis-viridis ; Porta-nova ad occidentem;
Forta &. Antonn ad aquilonem; et Pcrla-castri ad orieniem
ubi Castrum-Salvaterrae, alias & Guantini appellalum, et in
colhculo optima structura satis munitum , reddit lulam civila-
f tem. Haec habet quatuor fontes, et templum insigne S. Clarae
dicatum, ad quod sedes episcopalis Sulcitana fuit anno 1509
ab Alexandro VI. translata. Olim erat prioratus S. Luciae Or-
dims .... Decoratur praeterea templo S. Francisci, praecla-
ro *ranciscanorum Conventualium monatferio, et Coilcgio PP. >-£*W- ft(U»u>f/«~'*
Soc J. nuper condito.f Interierunt in Sigerro oppida F^ngiae, /j^ ~„ '
Sebatzi, Desi, Ursae, Museis, Marganais, Baregae , Pardi ,
Pensae, Peruccii, Seici , Serrai, Antesae, Guidandali, Ci-
sae, Barcae, Villae-novae , Macii, Corongii, Tulhi, Par-
rniam, Astiae, Flumentepidi , Sibolessi ? Sigulis, Connesae,
f^Antesumadae, Argenis , Gatlursae, GtAtmslwbae , Ardae, ^ f^
Enecladi, Sivici , et Castruh Babatuli cum nobili Castro- 'UJ+ mm'&+"~
AouAjt-juuouuj: in edito monte, eXjinjjequaaue. nmecisa. * .1/ ,«>
li
)*>
/
m
Doliae Civitas, et Dioecesis
Post Sulcitanam, et Caralilanam Dioeccsim seqnitur interins
mediterraneu Doliensis dicta a Dolia , antiqna civitate nnnc
dcstrucla , Bona-Dotia eliam, et aliqnibus Bona-V oglia, et S.
Pantaleonis appellata ab ejus calbedrali ecclesia buic Divo
dicata, Caralitanae Ecclesiae anno 1502. ab Alexandro VI.
s r /j «7 unita. In qua conlinetur
lm*i*!fZt }Plfffl Dolia, regio parlim plana et frumentaria, partim montuosa
,v ^Lrntf. ct pascua, aliquot fluviis irrigata, babet oppida Samassais ,
cS^bU^^p^^H^ Siccis, Serdiir-iae, Ussanae , et Monasterii : cetera interiere
h'x*< A t4/U*n*pL'iJf. nem P e Baraiia, Sipibla, Sidrianus, Bacchis, Strana, Bo- t Jmt
(/t4*fc JkM-f*rj*t r t r « cl dis, Turris , , Cijterna , Ergatus , Janua, Trogodbris ,
Morcalus , Donbris, Mbdulus, Parasidis, Ninnbxis , Segb-
jfitriJtu tJ*U 1\***4+£ us > NuoxiAnde sequitur regio, quae dicitur
2 Trecenta, plana, irrigua, et amoena, cujusque generis
frugum, et arborum domesticarum feracissima. In qua sunt
oppida Seleghae, Seiinis, Goi-majoris, Goi-esilae , Qrtacesi,
Senorhini, Segolais, Arixis, S> Basilii; at jacent excisa j
oppida Segarlni, Bangii, Seneghae, Alhrae , Sehbci , Sumie- J*\\
ris, Arcuassilis, Turris, Separae , Sehbgi , et Gois. Postea
interius se offert regio, quae dicitur
Curatoria-Seurgi sita in amplissima agri planitiae frugum et
• arborum domesticarum satis foecunda, aquis fluminis Dosae
irrigua. In qua sunt oppida Gergeis, Scolchae , Manda-
*if . rae, Gesici, Serris, Donnigalae , Siurgi , Orrblis , Vil-
pryjk Jdsajli lae-novae-Tuli, Scalae-planae , Nurris, Gormis, et Sassais;
interierunt vero oppida Guidisaffae, Guldilae, Cossi, Lcseis, .
Sadalis , Guini, Barexis, Sinesi, Serassi, Speciani, Sterti- * * *
lis, Serchis, Sercvlais, Usdssais, Torhhii-gentilis , Orsi ,
^ l tjH^iCU*' Mussi, et Nauli. Dexlrorsum est regio
Curatobia Gerreis vel Galillae dicta, aspera, sylveslris,
et montuosa, pascuis magis, quam culturae idonea, per quam
etiam fluraen Dosae decurrit. Continet oppida Paludis, Silii,
,. Ballai , Armungiae, Saltus , et Sisinis; at jacent excisa op-
; W&» «,«*./ pjda £atrini, Nuragis, SurVegis, Castagnani , Crari, Connb-
/*4ixAC si cum Castro-Orgoglioso ab Judice Arboreae olim desolato.
107
Sucllis Urbs, ct Diocccsis
SuelliS, quibusdam opinantibus, fuit SusaleCvilla a Ptolo-
niaco mcmorata, quae in lcmporum progressu colonorum
multitudinc aucta scde episcopali decorabatur. In qua D.
Georgius miraculis clarus quum sedisset episcopus, nunc ipsius
tcmpli maximi habetur patronus: cujus corpus ibi sepultum
dccenter populi frequentia colitur. Ea sedcs anno circiter
1418, fuit a Martino Papa V., precibus Leonorae Manrique
Comitissae de Chirra , Ecclesiac Caralitanae unita. Atque ita
civitas ipsa proprio praesule ct moeniis destituta, populo immi-
nuta sedet in regione Trecentae extra suam Dioecesim , quae
maritima est, et a finibus Caralitanae et Doliensis incipit,
ubi Scala-plana opp. Curatoriae-Seurgi , Petrafocus et Villa-
putci oppida regionis Sarrabi existunt, et sequitur maritima
regio, dicta
Judicatus Chirrae, qui titulo Comitatus a Petro Aragoniae
rege anno 1363 decorabatur, solum habet pro majore parte
asperum monlihus, et pabulis polius, quam culturae idoneum:
in quo Siculesii populi a Ptolomaeo mcmorati consederunt ,
et nunc jacent excisa urbs Lesa a Ptolomaeo memorata, Cv-
STRuai Chirrae cum suburbio multis preliis nobile, et oppida
Ulii, S. Petri, et Lentischi. Unde toia regio remanet de- * * tn<**t /'
relicta, et sylvosa. Huic confinis est mediterranea regio dicta ja** ***>*« ' L'
Barcaria-Seuli altis aspera montibus, a condensis syl-
vis aratri impatiens, hinc frumenti indiga, solaque aquarum *•'*****/***
exuberantia insignis. In qua sunt oppida Scidi , Ussassais ,
Seuis, Sterzllis , *et Sadalis : jacet solo pros'ratum Genneskis
oppidum. Ad oram revertenti se offert regio dicta
Judicatus Agugliastri , plurimis quidem aspera moniibus
glandium et castanearum feracibus; sed multis in locis plana
amoena et frugifera, malorumque aureorum, citrorum et li-
monum, aliarumque cujuslibet generis arborum et fructuum ,
mellisque oplimi copiosa. Iu qua populi Corpicenses a Ptolo-
maeo memorati consederunl; et anno 1052, filia Regis Na-
varrae condidit templum in honorem S. Mariae, quam Navar-
resam dicunt, et cum suis incoluit oppidum, quod ibi cum Ca-
V
108
stro Agugliastri, et aliis, jacet excisum. Evfant tamen adhuc
oppida v ; ginti duo; nempe Tertenlae , Jersi , Ulassais , CM-
iwjr, Gairi, Lanuseis , Locieris , Barlni, Tortolini, ubi sta-
HM-tf-j fyr+JtA gnum est pisculentum , Girasblis , Lotzorais, Ilbbni, Ellnis,
Arzanae , Strisallis, Bauneis , Trieis, Ursuleis , Manurris ,
Talanae, Oppidum Orgbsoli est regionis Curatoriae Niigori:
Oliana est Judicatus Gallurae, de quo nunc dicendum.
Zte Gallura > et de Galtellina Civitate,
et Dioecesi
A finibus Caralitanae Dioecesis statim post Alianae altissimas
rupes sequitur Gallura, quarta Sardiniae pars usque ad flu-
./f.* men Cocinae, terminum Logudori, excurrens: quae ab oriente
abluitur mari tyrrheno, ab aquilone mari, quod Plinius Ta-
^fc At'*>* w-j "phron, Antoninus Gallicum appellavit a Gallis, qui in ea re-
i/+tf *gione, teste Annio Viterbiensi, sedes collocaverant suas. Fuit
dtiy&^hL + ^ty**^^ insulae pars anno 1050 Judicatus titulo a Pisanis deco-
* (0 ku. y**** iata > et ann0 1254. Regni nomine a Friderico imperatore or-
/jJTfc/L.j nata - $ e( * ns a Petro Rege Aragoniae obliteratis titulis, Gal-
tellina regio titulo Comitatus ab eodem Rege Petro anno 1370
U decorabatur. Duabus Dioecesibus Gallura insignitur , nempe
Jb4t**4*- ti r^""**? 1 Galtellina et Civitatensi, de quibus singillatim.
De Galtellina Civitate^ et Dioecesi
Dioecesis Galtellina post Suellensem ab Olianae finibus in-
cipit, et habet Lollbven regionis Nugori, et Olianam regionis
Agugliastri, mirabili fonte ejusdem nominis notissimam, in qua
oleastrinum oleum, aulaea , tapetia , lodicesque texuntur. Cui
succedit regio, dicta
Baronia Uriseis juxta mare plana, Lesitanas aquas et
Cedrinuh fluvium, ut tradit Ptolomaeus, habens, quae aesti-
vis solibus aerem noxium reddunt: interius aspera est, et ex-
celso ftfonte-Sancto, aliisque pascuis montibus aspera.
ln hac regione est Civitas-Galtellina moeniis nudata, sed
109
non procul posito antiquo Castro Galtellino munita. Ejus
ecclesia D. Pctro sacra sedem episcopalem habuit, quae anno
1132, ab Innoccntio Papa 11. ul constat ex illius epist., Ec-
clesiae Pisanae subponebatur. Sigon. L. XI. de regno Italiae,
Sabellico L. IV., Blondo decacle 11. et Johanne Villano L.
IV. referentibus; postea anno 1496. Ecclesiae Caralitanae ab
Alexandro VI. unienda. Aliud etiam templum in ea est insigne
devotissima Crucifixi imagine, quam populi frequentes vene-
rantur. Extant alia septem oppida, nempe Torpehes, Irgolis ,
Gonifdis, Lbculis, Lullae , Durgdlis, et Urisbis , ubi est
insigne Castrum-Urisae: at jacent solo prostrata oppida Go-
libnis, Binissae , Duascodhres, Dulosorres , Muri , Scopeti ,
et Sifdibnis. Interius deinde est
Barbama-Bithis , regio montuosa, et pecorosa potius, quam
frumentaria, in qua excurrunt duo flumina, et sunt tria op-
pida nempe Bithis , Gorofdis , et Onanlni. Ad oram rever-
tenti occurrit
Baronia-Posatae ad mare plana, frugifera, et vini optimi
ferax, saccharo aptissima, fluvio et salinis nobilis; intus vero
montuosa et pascuis magis, quam culturae idonea. Hic conse-
derant Luguidonesii Phrigiae populi , a Ptolomaeo memorati,
et nunc est Castrum-Fabae multis praeliis clarum, in vertice
montis natura et multa arte munitum, et suburbium Posatae,
validis moenibus cinctum cum turribus et porta, deinde op-
pida Lodehes, Torpehes , et Siniscblae, ubi spina Coronae-
dominicae asservatur, et fons mirabilis affluit. Jacet solo pro-
strata urbs antiqua Feronia, a Ptolomaeo memorata; et oppida
Guerrenolenneri, Tammarispae, Polterlscae, Pandnae, Monti-
ndrgii, Stelldri, Guiddni, Illbis, Ossii, Hortimurdti, Corverae*
Hurulis, Locbcs , Isarlis. Deinde sequitur regio, quae dicitur
Curatoria Orfilis, tota deserta et sylvosa, pabulum uberum
suppeditans, fluvio, salina, et portu nobilis; in qua interiere
oppida Offudehes, Orfdis , et Reqiusbnis.
De CivitatCj et sua Dioecesi
Post Galtellinensem sequitur ad semptenlriones Civitatensis
Pioecesis a Civitate sic dicta, quae anno ante C. % 1340,
110
fuit in campestri loco ad oram maritimam a Galata, ut in-
quit Annius Viterbiensis, colonia Gallorum condita, a cujus
patre Olbio Olbia etiam a Ptolomaeo et Orosio dicta est; quae
anno ante Ch. Ad. 264, ut refert Jornandes, et Joannes Zo-
nara, fuit a L. Scipione expugnata, et temporum successu
deleta, atque obruta. Super hujus ruinis construcla postea
fuit Urbs Phausiana, et Episcopali sede decorata, in qua B.
Simplicius, qui saeviente Diocletiano anno Salutis 501. a Bar-
baro Sardiniae Pracside pro Christi fide lancea confossus fuit.
Post Simplicium nullo suffecto antistite sedes vacavit usque ad
annum 601, quo S. Gregorii Papae jussu Victor Episcopus
creatus paganos idola colentes ad christianam fidem conver-
tit, et sedem collocavit in templo affabre elaborato, ac D.
Simplicio dicato, qtiod integrum adhuc cernitur. Civitatensis
ecclesia prius exempta fuit, anno tamen 1198, ab Innocentio
Papa III. Archiepiseop. Pisano est supposita. Urbe demum bel lo
Pisanorum et Genuensium desolata, in eodem loco civitas Ter_
raenovae condebatur, et Episcopalis sedes Ecclesiae Emporien
ab Alexandro VI. anno 1502 unita, atqtie Turritano Archie - »
piscopo suhjecta.
Est Terrae nova civitas parva, et populo infrequens, quae
opibus exinanita, tandem a Dragulte , immani Turcarum duce
est incensa. Porttim habet Olbianum a Ptolomaeo dictum, tu-
tissimum, atque amplissimum , longitudinis VI. M. P. olim
difficilis ingressus maxime inexperlis; et propter parvos scopu-
los, et saxa quae in eo sunt, a magnis navigiis subiri non po-
test; ejus namque fauces obturatae fuerunt a Genucnsibus
jactis in profundum molibus. Agrum habet in circuitu planum
et frugiferum, antiquitalis retinens praeclara ornamenta.
In eo enim sparsim hic illic cernuntur priscae aedificiorum
columnae, episthylia, lapidesque secti et quadrati, nec non
et aquaeductus, qui ex fonte S. Mariae Capitis-aquarum, ubi
parva turris est, III. M. P.spatio, copiosas olim aquas in urbem
ducebat. Extant ctiam non procul ab ea salinae, quarum non
omncs aquae abeunt in salem, et flumen Prati-Ogiani anguil-
lis, trutis, et mytulis uberum. Habet Dioecesim amplissimam,
sed ex majori parte desertam, nam habitatur solum regio dicta
Curatoria ©e gemims, quae mediterranea est , sylvestns ,
III
montuosa, ct pascuis solum idonca multisque flhvioljs irrigua.
Jn ea cst cxcclsus mons Limbarac, ct cxlant oppida J\'uches ,
Laiiras, CalajiiJmi, Templi , Agii , ct Bortigiatae.
Rcliquuin Diocccseos, omnisque ptaga maritima squallet sine
populo: nanique interierc in ea duodeeim antiquissima oppida,
(jiiae ibi testibus Pausania et Ptolomaeo a Corsis profngis
fuerant condita, inter quac Aleria, quae anno anle Chr. Nat.
264 fuit a Cornelio Scipione, ut iuquit Jornandes expugnala,
el urbes Heraeum et Plubium a Ptolomaeo memoratac, etc.
Regio Fundimontis hahct prostrata Castrum Petresi insigni Cm*»Jm'+ ^W^e«^
fabrica cinctum super ampla planitie non procul a Terranova, *"
et Castrum Testi in edito monte, mocnibus, turribus, et na-
tura salis munitum; nec non et oppida Verri, Puzzbli, Ca-
ressi, Toresii majoris , Calaniani, Taresini , et S. Cumia-
7ii, ubi Pisana communitas equil ia habebat. Huic succedit
Regio Cantani nunc deserta, quae habebat oppida Caniani,
et Otgid/ii. Sequitur
Curatoria de Unales habens excisa oppida Arsdghenae,
A/bagnani , et Castri. Cui succedit
Curatoria-Balanianae habens excisa oppida JVu/dghcs> U-
ranni, S. Stepha/ii, Batbris, Vineae-majoris , et Tclargii.
Acceciit postea
Curatoria Montagnae, in qua jacent diruta oppida Ash-
7iis, Albargii, Aristdnis, et Loci-sancti, ubi sacrae aecles
B. M. V. et SS. Nicolao et Trano adhuc cernuntur: excisa-
que sunt eliam oppida Horti-murati , Ariagani, Lapdlighae,
JSIalassi, Agorag7ii, et insigne Castellum Longonis-sardi si-
tuin in ora maritima contra Bonifacium. Denique se offert
Curatoria de Jannas, ubi excisa jacent oppida Vineolae ,
Agugaris, Gardbsi, Lapiae, Malaelerrae, Datii , ei Saragni ;
atque insuper oppida Carsia7iae , Aagndnae, Lacostae, Azi-
mt, Crasmisadae , Corvdris, Capihbres, Acragdnis, Mcla-
xini, Conarii, Ala/igii , Barddilis, Agughedae, Deviani.
Quare praefati populi qui supersunt agrum in ea Dioecesi
habent longe lateque vacantem, fontibus et fluviis irriguum,
glandiferis sylvis , earumque magnitudine, pastione, venatione
ceteris antecellentem. Multi ex illis pastoritiam excrQent, et a-
grestem cum tota familia in montibus degunt vitam. Mille
112
greges illic, totidemque armenta per herbas pascunt, caseum-
que probatissimum faciunt, porcosque saginant, ex quibus sae-
samenta optima farcimina pernae petasonesque fiunt.
Habitant hic et alibi Sardiniae pastores dispersi per insu-
lam quandoque aperto caelo, et saepe sub arbore frondosa,
vel in parvis casis stramentis , vel suberis cortice tectis, et in
vastissimis priscorum colonorum antris, multique in Noracibus
ab Iberis Sardiniae colonis passim conditis in locis agrestibus
et montuosis, qui ad instar rotundarum turrium in angustiam
ascendentium extructi,et testudinati swnt absque luto et calce
solis lapidibus rudibus tantae magnitudinis, ut qui obeliscos
ignorant, non facile sibi persuadeant ingentes eas moles po-
tuisse hominum viribus eo comportari, et in altum tolli. Saepe
ipse summa diligentia quaesivi an illius saeculi mausolea ,
turresve fuerint: nec tamen hominum memoria, aut hominum
operibus, seu lapidum inscriptionibus, adinvenire potui. Saepe
illos adivi, et plures solo prostratos, plures adhuc integros
inveni habentes fornices amplissimas, januas vero angustissi-
mas, et inter muri mediam latitudinem gradus, per quos in
altum ascenditur; tantoque spectaculo intentus obstupui ad
magnitudinis et magnificentiae miraculum.
i^AAyn- <Wr^.-' Haec antiquissima aedificia inter miraWIia retulit Aristoteles
y*t Jm+*i«Jm> ,'*/*U<*^ in libro de Admirandis in natura c. 8rr testatus sua aetate
mAUh*>€*4~*s /^4*^fuisse in Sardinia alias vetustissimas fornices, et inusitata do-
/^'t^i^Mi^W micilia modulatis quibusdam, sed disparibus compacta nume-
tX*™~***~*+- %+jL*-io~it ris, olim a Jolao Iphiclis filio constructa, quorum tamen nulla
<k*u*+ <»n>ut.<-Lju^ J0U vestigia hac tempestale in insula reperiuntur. Sed de Sardi-
t^tZJ+~ *«£*• CU+ niae Chorographia satis.
r^mj; vU fW«r «£'* *•* -
v^uUi <&**+> 4i***«'*y <^
^fl^jUy^^'4^^' V^T,^
113
TVE LAUDIBUS
J. FRANCISCI FAR.E
ORATIO
QUAM IN TURRITANA ACADEMIA
INTER SOLEMNIA STUDIORUM AUSPICIA
die 5 Nov. anni 1833.
HABVIT
V I C T. A N G I U S S C H. P I A R. P R M F.
ET IN EODEM ARCHIGYMNASIO
P H I L. E T A A. L L. D.
l^/uanla sit laudum auctorilas, quae hic de quopiam in conspectu
vestro , PP. Sapientissimi , praedicentur , neminem existimo reruin
omnium adeo rudem et imperitum , qui ignoret. Quam ego tantam
dicere audebo, ut multo minus valeant ad gloriae claritatem, quae
alibi, et coram alio hominum genere possint celebrari. Scilicet,
omnibus persuasum in hoc scientiarum domicilio sacratissimo, atque
in comitiis veslris, quorum summa auctoritas , nulla proferri ad
honorem nomina indignorum ; mediocrium laudationem explosioni-
bus et cachinnis esse in irrisionem et contumeliam laudatoris exci-
piendam; et egregiorum dumtaxat summorumque virorum virtutes
solere verbis amplissimis honestari. Ad haec , quum nemini lateat
hisce anni academici auspiciis laudem unis dignissirnis esse ex Jege
tribuendam, ut simul et optime meritis sit praemium, et adolescen-
tibus ad aemulationem incitamentum; satis idcirco plerisque, quin
etiam laudum rationes audierint, ut de summa hominis dignita-
te judicent, si eum intelligant hic commemoratum , vel commemo-
randum. Quibus de causis habitam hisce in adjunetis laudationem,
veluti dignissimum summae virtutis testimonium, ego cum civili illa
consecratione _, qua olim Romani imperatoriae genti blandissime as-
sentantes plurimos ex suis Augustis in Divos retulerunt, et cum eo
solemnissimo ritti comparabo, quo aetate superior£ populus Gallia-
15
m
rum quamdam religionem in eos visus est constituere , qui vel
splendidissimo ingenio ad gentium eruditionem, vel mirabilibus me-
rilis in patriam floruissent.
Ex hac optime perspecta publicarum laudum praestantia cuivis
patebit quantum in laudatoris officio sit periculi. Namque si quis
audientibus capere non posse videatur, quantum in eum conferatur
honoris, laudans vel ex stultitia ridebitur, vel ex imprudentia et
iniquitate exagitabitur. Quod posterius est plerumque fonnidandum.
Quippe eura quibusdam sapientissimae et justissiraae legis violatorem
condemnantibus, erunt qui et iniquum oderint cum in summos, dignis-
simosque, qui injuria relicti sunt , tum in laudatos , quos de su-
blirai suo loco deduxisse visus sit, quum ad eos indignum evc-
xerit;. atque etiam erunt qui nihili faciant, eumque despiciant
hebetioris ingenii liominem, publicae solemnisque laudationis pre-
tium nescientera, atque male internoscentem in quo vera laudis
ratio posita sit.
Hic verum meae fortunae ipse gratulabor, quod nemini nec me-
moralam legem violasse videbor ; nec de iniquitate postulabor in
eos, vel qui ejusmodi laudationis officium exspcctant, vel (jui
fuerint eodem dignati; nec spernar, quippe qui dignitatem merito-
rum non bene noverim. Si enim mihi superioribus annis faventes
aifuistis de Azunio, Sotgia, et Vico, praedicanti ; eoruraque nemo
succensuit, qui post subsellia vestra frequentissimi consistebant;
auguror et vobis, et ceteris, qui adsunt , gratiora hodierno die
futura, quae verba collaturus sum in popularem vestrum Johanncm
Franciscum Faram , virum profccto egregium, in reliquis Sardiniae
scriptoribus nobilissimum , ac propterea verbis amplissimis omnium
consensione^ semper honestatum. Jam quanta mihi affluit rerum co-
pia ! Sed in uno tantum genere continebo orationem : atque ea
praeteriens, quae in suae privatae vitae memoria conlinentur , quae-
qua plurimas complectuntur amplioris gloriae causas in utraque ,
qua fulsit, dignitate ecclesiastica , intra sapientiam et literaturam
horainis praeclarissimi meas cogitationes coercens in id iutcndam,
ut inter plurimos Jurisconsultos, quibus patria nostra gloriatur, ne-
mini existimetur inferior: inter eos vero, qui de rebus patriae scri-
pserunt, et antiquitate, et operis praestantia, princeps habeatur.
Ex gente Fara illis adnumerata, quae gencris vetustate, nominis
nobilitate, laudum gloria, iuter Sardiniae populos maxirae splende-
bant, noster hic Johannes Franciscus in lucem prodibat, ncc multis
fortasse annis ante media tempora seculi XVI. Suum Sassaritani
ostentant popularem , suoque gloriantur, jure et merito; quum
«juantum honoris ex quopiam egregio, quem edideriut, et parend-
115
hus et gcncri ; tantumdem ct patriae vcniat. Qnin, me judicc,
majorem licet Iuiic civitati de codem superbiam siunerc , quam de
suis deceat rcliquas gcntcs, quae nostro communi nomine conlinenlur.-
proplerea quod ct prinius extitit, qui post inlelicissima tcmpora ab
excidio romani impcrii, palriae nostrae , veluti alumnae hominum
mentis sagacissimac laudem instauraverit, atque etiam in serie do-
ctissimoruin, qui a sua ad nostram actatcm florucre, ante omnes
visus sit constitissc.
Non me fugit ante Faram prodiissc Karalibus Sigismundum Ar-
querium, summi iugenii, multaeque doctrinae virum, cum in rebus
divinis, tum in utroque jure; quem omnes idcirco patriae sperabant
honoris causam , fortasse etiam utilitatis. O spes fallaces ! quod post
vulgatam , insertamque in Cosmograpbia Munsteriana (anno 1558)
brevem Sardiniae descriptionem et bistoriam , quum mox majus pro-
missum opus de rebus sardois aggrederetur , eum tristissimis fatis
insectantibus , tandem acerbo atrocissimoque funere ( proh dolor ! )
in immenso civium Toletanorum (anno 1571 )spectaculo, indignum
intus uno quoque apud se literatissimi viri exitium miserantibus,
ferro simul et igne sacro perimebatur. Hinc salvis miscrrimo raeri-
tis honoribus, primas Farae concessas iterum deccrnam , illique ae-
tate anteriori , qui tamcn paucis fructibus allalis non grandaevus
est succisus, hunc praeponam tcmpore quidem posteriorem, cui ta-
men tamdiu spiritus mansit, quamdiu, nisi omnibus numeris absol-
verit, potuit opus conficere.
Hujus pueritiam, et pueritiae proximam aetatem, primamque do-
ctrinam et eruditionem in Grammaticis et Rhetoricis praetervolans
ad illud tempus properabo, quo nondum ex ephebis egressus, quum
dies noctesque discendi cupiditate incitarclur, coeli natalisque soli
delicias posthabens, parentum, propinquorum , et amicorum blandi-
tiis minime victus , exul scientiarum amore, celebriora tunc tempo-
ris Italiae gymnasia longa peregrinatione perlustravit , et in diuturna
commoratione doctissimos quosque tum naturalis, tum civilis et
canonicae sapientiae profcssorcs audivit. Optima et amplissima mens
si vehementi et constanti studio excolatur, quid existet? JMirnbile
dictu ! quantum ipse profecerit in philosophia , cujus disciplinae
Pisis vacavit, quae urbs sapientissimorum hominum totius Italiae erat
domicilium. Naraque in aemulationis fervorc omncm animi vim exe-
rens eo pcrvenit, ut se piaetergressos illos puduerit, qui iugenio
praediti ad multiplex illud rerum genus , jam pridcm id stadium
currentes, quammaxime poterant, enitebantur, et contendebant.
Verum majorem facient admirationem progressus in lcgutn scien-
tia, ad quam illico se contulit. Pariter enim et aequaliter cum aetate
116
studio adolescente, majores vires ingenio explicante,.talem se prae-
stitit, ut quum in rebus, quas philosophia complectebatur, ceteros
aevi sui facile vicerit; in juris cognitione, profundaque intelligen-
tia eos superaverit, qui arreptam animo sapientiam diuturna medita-
tione aluerant ; iis se aequaverit, qui doctrinae laude magis florerent.
Ergo in eo, quem adhuc impuberem philosophia transcripsit in vi-
rum, in co, qui inter discipulorum subsellia humilis consistit, do-
ctorem admiramini eximium. Qui nondum magistri nomen adeptus,
et nihilominus tanta eruditione et solertia, quanta ei satis, qui in-
terpretis munere honeste fungeretur, multa et praeclara legum com-
mentaria scripsit. Majorum nostrorum negligentia plerisque amissis,
et quorumdam deletis etiam a memoria titulis, unum aut alterum
proterre licet praeter illud in Bariholum , quod ipse in sua Choro-
graphia commemorat (art. III. pag. 19). In quo facto qui pyg-
maeum cum gigante videat congredientem, minus recte rerum ratio-
nes novisse putabo , quam qui strenuum adolescentem cum viro
fortissimo colluctantem admiretur.
Sed haec praetermittens , proferam illum hac inscriptione nobilissi-
mum tractat. De essentia injautis, projcimi infantiae, et proximi pu-
bertati publici juris anno 1567 factum, non multo post Veneta illa
collectione comprehendendum (anno 1584), ubi illustriorum cum
Pon^ificii, tum Caesarei , juris consultorum commentationes con-
tinebautur. De qua quaestione adeo subtiliter et copiose disputavit,
ut quam de solertissimo ingenio ex iis, quae noverant, antecessores ,
expectationem conceperant, longe multumque superasse , et pro eo,
quod habuerat ab iisdem, plus dictus fuerit reddidisse. Quae verba
quamrruam ampla videantur, velirn tamen a nemine meritis habeantur
ampliora; veriusque existimentur legitimi et justissimi judicis sen-
tentiam referre, quam laudatoris opinionem, qui ad ea , quae sint
reprehendenda, veluti oculus inermis ad solis maculas, caecutiat ,
vel ad exiguitatem extremam, ut fere evanescant, intueatur contracta,
quae auctor peccavit; et contra , veluti per microscopion admirabi-
lissime res magnificans, perspiciat quae quidem sint probanda, mi-
nime yero laudibus efferenda. Neque enim haec ex meo conceptu
protuli, deprompta ex Camillo PJautio praeclarissimo J. U. profes-
sore atque interprete, qui civem nostrum in celeberrimo Pisarum
Athenaeo utramque sapientiam erudierat. Cujus testimonium si pos-
sit pro multis argumentis haberi , ego non adigar , ut singula ap-
prehendens singulorum momenta examinem; simulque expediar a
uifficultatibus , quas horret mei instituti ratio. Quod mihi contingit
felicissime, ne et temerarius videar de iis disputans, quae creduntur
esse sapientiae mihi reconditae; et maxime, ne tempus, cjuod breyis-
117
simum concedilur, iis dicendis desit, de quibus quin arrogans vi-
dear, unus dicere possum.
Quum vero iniclligam ad proposili vcritalcm magis dcclarandam
multum conferre, si praetermissarn de hisce causis analjsin accura-
tam, iis compcnsem , quac quamvis pauca, tamen arguant indubic
quantus vcl in ipsis initiis ille fuerit; propterca haec leviter con-
tingere juvat.
Atque occurrit copia doctrinae , et praecipue singularis ralio in
memorata quaestione pertractanda. De qua aliter disserruit noster
Jurisperitus, ac consueverunt , quibus cxcogitantibus et scriben-
tibus, eadem et serie et specie res obversantur, qua iis jam objicie-
bantur, qui ante omnes argumentum attingentes id praeocupaverunt.
Admirantur lectores ingenii divitias , et merito. Neque enim talis
fuit, qui undique collecta digerens nulla aut pauca dc suo penu
protulerit, vel satis sibi duxerit in controversiis , si liinc inde di-
sceptantium sententias referret, quarum alterutri adhaereret, quae
vel numero, vel auctoritate doctorum , poiior videretur; vel intcr
paria momenta adeo se profiteretur ambiguum , ut in neutram par-
tem penderet. Ita se gerunt pleriquc literatorum, genus inertissi-
mum, et ineptissimum , qui, quum sine mente laborent, nihil est, quo
cumulent et adaugeant humanas cognitiones ; et sua fucorum ritu
facientes quae ab aliis elaborata sunt, pro suis aliena venditant pla-
giarii, suaque ipsi putant aliena, si haec in aliam , eamque seriem
distribuant, quae non semper dicendus sit ordo, si componant eo
modo, ut nec pes ( dicerel. Horatius ), nec caput, uni formae red-
datur; scilicet nec una cogitandi ratio , nec naa eadcmque opinio
apparet ubique. Contra vero se gessisse visi sunt, qui ingenio prae-
stantcs, quum contingendis studerent, quae a communi doctorum
cognitione aberant, rnetam sunt praetergressi , ubi alii haesere ; qui-
que, qnum actuosissimi essent, maximis perfuncti laboribus, majo-
res susceperunt, et sustinuerunt, ut optime de ceteris, qui ad ea-
dem animum applicuerant, possent mereri: et contra se gessit civis
noster. Cujus laudatam disquisitionem si quem juvabit attento animo
perlegere, nae ille in eorum sublimi gradu numeroque selecto Fa-
ram suspiciet, quos D. O. M. providentia edit in mundum, ut
mentes humanas ad altiora provehant; eumque intelliget in docendi
ratione tantum a ceterorum consuetudine abhorruisse , ut commen-
taria sua non ad eam aetatem, qua docti homines minus seuten-
tiae propriac, quam aliorum auctoritati tribuentes , servum pecus
viderentur; sed ad felicius illud aevum rcfeiat, quo profligata jam a
literarum rep. indignissima magistrorum tyrannide, unaque constiluta
ratione regina, oniues scientiae humanae ad majorein mentis perfe-
118
ctionem , et status civilis felicitatcm, sese in libertatem vindicaverant.
Quum enim plurima et multiplici cxornaretur doctrina, potius ex
lectione et meditatione sua, quam ex magistrorum oratione , quae
mediocribus mentibus pabulum sit sufficiens, egregiis vero irritatio
cupiditatis ; proptcrea, occasione oblata , amplissimas scientiae divitias
sine ostentatione proferebat, et, ubi esset opinionum conflictio, me-
dium sese inferens, illico sententiam oppugnabat, quae ab ipsa re
esset aliena, novisque praesidiis veritatem tuebatur. Consueverat enim
non pro doctorum noraine , sed pro eo , quod in quaque re essefc
ponderis, hanc aestimare; atcrae, quod faciat admirabilitatem , in
aetatula ( ut ex verbis loquar lpsius Plautii ) , quae nondum vide-
retur satis consulta, ipse neglecta vetustatis auctoritate , nec magni
liabito plurimorum suffragio, plurimorum sententias refellere ausus
est; nec omnia in omnibus venerans judicium audacter adhibebat,
quaedam probabat, quaedam improbabat, adeo ut , quin in alicujus
magistri verba juraret, judicem se gereret magistrorum. Etenim in-
dignum arbitrabatur hominibus , quorum mentem rationis splendor
illustraret, quod Accursio , Bartholo, etBaldo, non secus parerent,
ac pueri paedagogis ex niraia reverentia consueverunt : liberque a-
nimus, qui veritatem propria intelligentia cognitam complecti, non
ex aliorum auctoritate absconditam venerari apud se statuisset, ad
Catonis exemplum se composuit, qui, adhuc puerulus, non prius ob-
temperasse fertur, quam nosset jussionis causam; nec ullam unquam
et ipsis scholarum principibus iidem adhibuit, nisi reddita idonea
ratione. Illis, quippe ingenio et doctrina praestantissimis, magnum
semper habebat honorem ; sed cum homines , non Deos , existimaret ,
suae prudentiae esse rebatur si animi penderet, donec dubium eva-
nesceret ad distinctam rei cognitionem , si abscondita investigaret , an
forte felicius laboraret, quam qui antea quaesiverant. Ecquis hanc
sapientissimam cogitandi rationem in adolescentulo facile crederei ?
et hunc adolescentulum censeret eo vixisse tempore, quo ars verita-
tis indagandae inepliarum erat plenissima? Illis ergo non minorem
agnoscite virum , qui quum prima aetate iisdem tenebris involve-
rentur, quae ceteros excaecabant, et in adolescentia iisdem praeju-
diciis constringerentur disciplinae perversae , quae animos hominum
a vero longe abducebat, mox suae intelligentiae et rationis virtute ,
urabris discussis , vincula ruperunt male ante captarum opinionum ,
et secum ad clarissimam rerum cognitionem assurgentibus ceteros
evexere.
Quod vero conjectura ex plurimis ingenii monumentis, et penitus
cognita animi sui propensione in legum sapientiam auguratus fuerat
Camillus Plautius, scilicet, ut cum aetas ferret, amplior meliorum
II9
fructuum foccunditas exubcraret, annc putem felici cvcntu proba-
ttttn? Si milii cttm iis rcs cssct, qui ncscircnt qttantum cum in rc-
bus civilibus, tum in litcrariis, in illis ad socictatis bumanae bo-
num, in hisce ad scienliarum incremcntum , valcat varia rcrum con-
ditio in singulorum tcmporum varietalc, jam profecto ipse me co
in loco positum intelligcrcm , unde pedem parum honeste pro-
ferre possem. Vcrum quum prudcntissimos alloquar, qui ex rerum
cxperientia cum propria , tum majorttm, didicere in certo quodam
rerum statu contingere, ut circa quaedam vim omnem suam animi
exerant, et qui quantique sint, tam in suscipiendis, quam in susti-
nendis rebus , ostendant ; hinc mihi vobis satisfacere videar, si re-
ponam nec tcmpora, nec vitae posterioris instilutum, et id genus
cetera, luisse ejusmodi, quae civem nostrum legttm scientiae totum
permiscrint, et saepe scribendi occasionem dederint. Reversus enim
Sardiniam, et io Clerum hujus Ecclesiae metropolitanae cooptatus
ad rem religiosam debuit animum convertere. Interea miserrimae
conditionis non ignarus, in qua ex fatorum malignitate ab eo tem-
pore patria versabatur , quo fnerat infeliciter ab Italia avulsa et dis-
tracta , nec animo aequo suam ignobilitatem patiens , quum in ac-
cerbissimo Arqucrii interitu, rerum sardoarum illustratorem defuisse
intelligeret, ejus sibi partes magnanimus assumpsit, et quod ab re-
ligiosarum rerum negotiis vacabat, partem temporis ipsi nobilitandae
tribuebat. Quum tamen in novo vitae instituto locus iis legibus ver-
sandis fuerit, quae canonicae et pontificiae appellantur, non mihi te-
mere ccnsendum eum et in iisdem se multum exerctiisse , et plurima,
ut tractantes solebant, ad rerum occasiones scripsisse. Alque hoc
tempus esset eorum laudandorum , et libenter laudarem , nisi infe-
lici tcmporum condilione factum esset ut jactura irreparabili hacc
legum scientia amisisset praesidia, et literatura nostra totidem orna-
menta. Vix ad nos commentationis cujusdam memoria pervenit,
quam , quum in Archipresbyteratus dignitate fulgeret , misit ad Al-
phonsum De-Lorca (anno 1588. ) Romae versantem super celeber-
rima inanique quaestione de Sardiniensi primatu inter Archiepi-
scopum Caralensem et praenominatum Archiepiscopum Turrensem ,
qui se ante omnes ausus erat principalem gerere sacrorum Sardiniae
pontificem: nec praeter hanc dissertationem aliud indicare datum ,
quam constitutiones synodieas, quae ad disciplinam ecclesiasticam ,
temporum, ut ajunt, injuria , aut hominum , ut verius loquar,
mala voluntate, labcfactatam , ab ipsius prudenlia juxta Evangelii
normam, et SS. PP. praescripta ( anno 1591 ) fuerunt positae in
Congregatione Sacerdotum Ecclesiae Bosanensis non multo post
Episcopatus auspicia, et Dioccesis visitationem.
120
At si ipslus gloria , quippe liominis lcgum sapientiae consultissimi,
nec multum videatur pcrvulgata, propterea quod in juris dumtaxat
perilorum cognitionc comprehensa dcfiniatur; nec perpelua sit fulura,
quum vetustas omnium fere anteriorum nomina aboleat, et vivacior
posteriorum splendor illorum lumina vincat, ad subtiliores recen-
tionum cogitationes quasi vilesccntibus veterum cogitatis : nihilo
minus aliae Farae supersunt honoris causae, et quidem ejusmodi, quae
semper valeant; hinc nullum unquam tempus adfulurum arbitror,
quo nomen ejus ex nostrorum literatorum memoria labatur; quin,
si faveant superi , auguror illi honorem habituros non solum qui
in Italia, sed et qui in universa per orbem literarum rep. coni-
prehenduntur. Jusenim, quod studio assiduo patriae rebus cognoscen-
dis et tractandis ad nominis immortalitatem nactus est, tamdiu vi-
gcbit, quamdiu id genus literae erunt in honore, et plurimi aesti-
mabuntur, qui cum ante omnes, diligentia admirabili, et voluntate
solidissima, tum felicissime antiquitatem gentis et recentem statum
illustraverint.
Apposite hanc multiplicem conditionem mihi retulit cogitatio, su-
per quibus tanta civi nostro laus construatur, quanta super iisdem
constructa primis eximiisque historiarum scriptoribus , etiis,qui nunc
Statistici vulgo appellantur. Profecto quem vel ipsi adolescenluli
intelligunt, quum Farae nomen auribus percipiunt ? Forte quidem
nescient quantum ipse fuerit juris peritus; sed nemo erit quin noverit
patrem et conditorem sardoae historiae.
Fallar si eurn primum intcr nostrates asseram, qui historiam
patriam concinnaverit, et gentis nostrae originem, mores, vitae ra-
tionem, et res praeclare gestas literis commendaverit? Nonne fieri
potuit ut ante lpsum opus perieiit ab alio incoeptum ? In quo
non respicio tempora remotiora. In iis enim suas historias Sardi-
niam habuisse mihi est probabilissimum , et erit ceteris credibile ,
si meminerint genus Sardorum primum ab Etruscis , qui prae re-
liquis Europae populis erant excultiores; tum suas hic posuisse sedes
Phoenices et Graecos; postea gentis imperium habuisse Carthaginen-
ses ; et tandem Romanos : unde ratiocinari licet non paucos in prae-
dictorum dominatorum temporibus Sardiniae extitisse homines litera-
tos, in iisque aliquot, qui patriae amore incensi patriae laudes
narratione rerum gestarum sint complexi. Cujus rei argumento
mihi sunt, quae protulerunt de antiquissimo Sardiniae statu, qui
ex graecis et romanis res nostras attigere : quae profecto non a-
liunde poterant, quam a sardorum monumentis hausisse. Sed vel
temporum injuria rerum veterum monumenta eripuerit Sardoni,
vel ab eo primum sint confectae historiae nostrae, nobis princeps
erit Fara nostrorum historicorum.
121
Cujm pnncjpatus gloria multo fit illusirior ct a studio , quo in-
cciulebatur, et a laboribus , quos sua constantia pcrtulit , ct a diffi-
cultatibus , quas sua virtus suporavit. Aliter enim Farac contigit , ac
plerisque, qui auctorum splendidissimo noinine exornantur , quin
lamen ulla re humanas cognitiones auxerint ; qui ab aliis tractata
retractantes, ct confundentes, libros ex libris conlJant : aliter ei quidem
contigit , cui in assidua lectione cx infinito auctorum numero pauca
essent expiscanda , tota vetustas excutienda , et in colligendis et com-
pouendis quae excerpsisset , tum adlaborandum studiosissime , cum
sibi rcrum veritatem ipse assecutus videretur. Atque haec vehemen-
ter affirmans non ab alio rem nimis amplificare dicar, quam ab eo ,
qui historiographum nostrum mininve noverit, eumque quae affabre
congessit , ex graecis , romanis , italis , gallis , germanisque scripto-
ribus, laboriose congessisse; nec iis tantummodo qui temporum , loco-
rum , hominum , rerumque gestarum memoriam literis commenda-
ruut, sed ex ipsis philosophorum commentariis , et poetarum car-
minibus. Quibus sunt quae adjungamus, alterius generis monumenta,
ii nempe Codices vernaculo idiomate exarati , qui Condaghes , aut
Condacia , ut in latinitate barbara , sunt appellati. Magna quidem
ejus in diuturnis negotiis perseverantia , nec minor animi virtus in
eorumdem difficultate. Scio mullis licuisse ut in commoda conclavis
quiete scriberent historias ; quod Farae non licuit , cui Italia et Hi-
spania, nec semel, fuit peragranda, ut tabularia scrutarelur , et scri-
ptorum libros perquireret. De quo nemini dubium erit intelligenti
paucissima Aragonensium , quorum maxime intererat posteros igno-
rare , quae Sardiniam afflixerant, fortasse nulla Pisanorum , monu-
menta apud nos remansisse, monachis primum ex tota insula, mox
civibus Pisanis a Castro Caralis omnia secum avehentibus ; et
praelerea nondum arti typographorum tantum temporis fuisse , quan-
tum satis esset veterum scriptorum codicibus ad commime commo-
dum multiplicandis . Quamquam , ut quod sentio dicam, minus ipsi
laboris in monumentorum historicorum perquisitione perferendum ,
quam in Sardiniae exploratione ad locorum, et rertim tam pracsen-
lium , quam praeteritarum , quae in iisdem continereutur descri-
ptionem ; quae proptera ct in longitudine et latitudine , et in cir-
cnitu sinuosissimo , dimetienda , atque in populosis et cultis , in inho-
spitis inciiltisque regionibus, tam in aere crassiori per planitiem nunc
humidam et lutulentam , nunc aestuosam et pulverulentam ; quani
sd) frigidiore coelo per moutium asperitatem , et vada periculosa
fluminum , saepe fuit pedibus adcunda. In quibus peragrationibus
fjuot quautaque sit ipse incommoda peipessus, quot quantaque pe-
licnla obierit alii nemini claiius inlelligetur, quam qui hac aetate
16 '
122
etsi per vias planiorcs, et per pauciora et minora pericula, suis iti-
neribus iverit.
Hisce tandem emensis itineribus , laborlhus exhaustis , periculis-
que superatis, multiplex opus suum de rebus locisque Sardiniae fe-
liciter conficiebat. Quae laus ex properala ejusdem consideratione
facile probabitur.
ln quatuor partes rerum nostrarum commemoratio distributa.
Quarum prior omnem complectitur vetustatera a prima hominum me-
inoria per longa heroicorum et historicorum temporum spatia 7 ad
annum in christiana chronologia quinquagesimum nonum supra sep-
tingentesimum. Continentur in parte secunda quae ipse potuit in-
venta collegisse diligentissinius nntiquilatis explorator usque a Ca-
roli Magni imperio ad extremam Pisanorum dominationem. Intervallo
brevissimam tertiam historiae periodum invenies, utpote quae octo-
ginta et trium annorum spatio concluditur, sed rerum magnitudine,
factionum partibus nescio de quo decertantibus , populisque alieni-
genarum tyrannidi obnitentibus , a Jacobo II. ad Martini senioris
tempora infelicissima , a cujus filio fractae in campis Salluritanis
Sardiniae vires, populique coacti ignominiosae servitutis jugum sub
ire. Occurrunt in parle postrema per regum Aragoniae et Hispaniae
seriem, quae ex temporibus a Ferdinando I. ad Carolum I. digna
posterorum cognitione existimavit ; quoium nos plurima yel deplo-
remus , vel detestemur; pauca admiremur, quae priscam in nostris
hominibus virtutem illo tristissimo aevo non omnino extinctam, sed
sopitam ostendunt.
Praedictorum quatuor librorum primus duntaxat proferebatur typis
Caralitanis {anno 1579) in populum sardoum, mox in omnes Eu-
ropae gentes Burmanni et Graevii opera: reliqui intus positi ex-
tremum limae labovem ab eo manebant , quam tamen nunquam
sensere. lis enim absolvendis praeclarum auctorem detinuere , cum
sui muneris negotia in Canonicorum Eccleaiae Turritanae collegio ,
et officia Archipresbyteralis dignitatis, quae post pontificiam potior
est in hac Archidioecesi ; tum maxime studia illius famosae litis ,
quae magno animorum aestu in romana curia perorabatur. In quo
si multum de pace corrupta homini christiano sit deplorandum ;
non minus erit civibus de impedimento dolendum , quod extitit ,
ne omnes incoeptorum partes expleret. Namque compositis rebus
inflictum charitati vulnus in nova animorura consensione sanabatur;
sed quod patriae et sardoae literaturae lum sublatum est , cum ab
cjuMiiodi curis huic eximio ingenio tempora absumebantur, sane
nullo pacto poterat reparari. Illo enim praesule abscnte , cui de
yani tituli houoie religio major , quam de suae dignitatis officio ,,
m
totum , quantumcumque csset , dioeeeseos onus suis humeris erat
sustiiictuUim: eodem pracsentc, vel non tninus ponderis illis incum-
bobat, et eo molestius , (jnod omnem sibi vindicaret laudem , cujus
nomine, nisi numine, res gererentur ; vel si ullam optimus Archi-
prcsbyter senserit imminutionem, pro ea, qua levabatur , parte labo-
ris , plns debebat oneris subire , praeparaturus , de quibus delibe-
randum esset in concione Episcoporum Provinciae ; quae , ut auclor
est Vicus, anno octogesimo quinto supra seculum XV in hac urbe
celcbrabatur.
Scd virtutes inspiciamus, quae enitent in opere. Easdem vos ad-
mirabimini, quibus praeclarissimi quique exornabantur , qui de gentis
suae rebus scripsere, diligenliam scilicet inventionis, inventorum di-
stributionem, sententiarum rectitudincm , veritatis amorem.
Quota enim quaeque fuit vetus rerum ad nos quoquomodo spe-
ctantium memoria, quae ipsum fugerit, aut libris consignata scri-
ptorum, vel plurimum, vel minimum, ab aetate sua longinquorum,
vel in tabulariis gentium exterarum recondita, aut in lapidibus ,
et oppidorum castrorum urbiumque ruderibus nondum invesiigata?
Hinc ad cgregium virum Josephum Mannura paucissima sunt, quae
plurimis a Fara congestis laudenlur addidisse, qui inter hosce duos
praestantissimos in trium fere seculorum intervallo de rebus nostris
scripsere.
Rerum ordo nulli non probabitur. Quem quidem clarissime ar-
guit facilis descriptorum inteliigentia, quum nemo antiquitatis no-
strae ignarus ad Farae historias accedat, quin satis ejusdcm peritus
ex unica lectione recedat.
Quid vero de opinionibus, in quas animum suum cogitatio ad-
duxit? Hominem saepe visus sum videre, qui ex meliore aevo pro-
diisset : tanta felicitate in scriptorum scnsis attingendis , in eo , quod
verum esset, inter plurima, quae veri speciem praesefcrrenl , inter-
noscendo, mens sagacitatis acerrimae , multaequae rationis , utebatur.
Atque ipsi apud vos laudi erit ampliori, quod in immenso fabella-
rum numero , quibus Sardoae gente abundabant, in credulitate vulgi ,
quod infinitum tunc temporis erat, in stultissima persuasione, qua
et plerique homincs literati ex judicii perversitale imbuebantur, fal-
sum a contrario saepe discreverit; nec ullam unquam et commen-
titiis illis narrationibus fidem adhibuerit, quae ad nostram actatem
permansere; cujustnodi sunt quae novimus de hujus urbis origine,
et quae admirabilissima quidam homines Bosani , ceteris sardis sub-
ridentibus, praedicant et insolenlius verbis efferunt de illa suae Cal-
mediae utopia.
Jam ad id veniamus, quod caput est ; ad veriloquium auctoris.
m
De hoc nonnutlfruam quesii sunt exteri homines quod in rebus narrandi*
suae potius et suorum popularium voluntati, quam veritati et ju-
stitiae, scriptores nostri studuerint, quidam formidolosi ex animi
exiguitate, quidam ut, vel gentis suae dignitatem exaggeraient, vel
municipum favori velificarentur, ex ostentatione, aut ambitione,
quidam, qui dominos sibi conciliare vellent, ex assentatione turpis-
*ima. Hujusmodi injuriae, si non possum, quin plerosque ex nostns
fatear astrictos, spero Farara vel esse integerrimum omnium suf-
fragiis laudandum, vel in levissimis sontem ex aequo et bono, re-
specta communi hominum conditione , veniam a vobis impelraturam.
Atque hoc velim animum vestrum subeat, qiiod tum ad scribendum
ipse aggressus sit, cum scissa in duas partes Sardoae familiae uni-
tate, hinc atque illinc impii fratres debaccharentur; iique et hteratis
hominibus minaces imminerent, qui sibi quiddam ipsa observantia
amplius arrogarent; et propterea suis laudatoribus fausti, eo animo
censores paterentur, quo passi sunt Arquerium , quem usque et Sar-
diniae et Hispaniae insectati sunl, dum impulerint in exitium.
Quum ergo et in Fara , et in suarum historiarum commentarns ,
tot splendeant tantaeque virtutes, quot quantisque historicorum
principes honestantur, et ipsorum scripta maximo habentur in hono-
re; equidem neraini, nec rerum, nec personae, dignitatem transcen-
dere videbor, si opus suum ex tanta auctoritate loci et maxune
antiquum patriae gloriae monumentum commendem, et^ ubernmum
purumque fontem, unde omnis semper ab omnibus derivata rerum
nostrarum cognitio, quotquot de rebus sardois uscjue ad Thomara
Napolira scripsere; ab iis etiara, qui verbis invidiae plenis, o ln-
credibilern arrogantiam ! illum petere sunt ausi, genus plagJano-
rum, quos cum latronibus exaequem, qui, quem expoliayennt, ycr-
terent et trucident. Ex quo ipsi jus meritumque, et meis partibus
officium justum, debitumque piura, ut in hac tanta summorum ho-
minum celebritate eum illa vulgari salutem nobilissimaque appel-
latione. Patris et conditoris Sardoae historiae.
Optime mihi inlellectum me in praesentia laudatorem, non judi-
cem agere; cum tamen, si ex celeri circumspectione, nec longa con-
sideratione constet quae peccavit esse ejusmodi, quae vix natura
humana cavere possit, honestior de eodem animis vestris opinio sit
concipienda ; hinc operae pretium erit, si notem quae reprehendenda
videantur, eorumque pondera suis momentis perpendam.
Atque ad duplex genus animadvertenda revocabo; ad matenam
yidelicet , et ad tractationis modum.
In primis non probabo quod historiam gentis e nimia longmquu
tate exorsus se in obscurissimas vetustissimorum temporum tenebras
125
intulcrit, nullo facem pracferente, nulloquc doccntc, nisi qui ab
illa antiquitate plurimis seculis abcsset, nec altcrius lumine eam
potuissct viderc illustratam. Et quanturn a sapientium praescriplio-
nibus, et critices norma liisce in rcbus defecit; tantumdem ct defe-
cisse visus est, quum majorcm, quam satis essct, poetarum fabulis
commentisque vetustatis auctoritatem adjuugeret. Nunquam cgo tcmere
ausim negare vera nonnulla illis tictionibus involuta; sed propterea
intra quosdam fincs consistendum ©pinor, nec dum omnia pro veris
venditantur, lectores qui sapiunt scribentis stultitiam irrideant et
hebes ingenium despiciant.
JNec colonos Sardiniae enumeranti minus ero severus. Tametsi quid
concedendum sit ternporibus, quibus plurimae vigebant vanae opi-
niones : et satis esse debeat, quod nisi omnibus, quas a puerulo do-
ctus fuerat, et gens tota tamquam certissimas habebat; at saltem ple-
risque historicam narrationem exuerit. Quod vero nulla possit excu-
satione miuui, adeo colonorum hujus terrae auxit nurnerum, ut
omnino demirentur qui hominis prudentiam noverint. Praeterearn
quorum immigratio vel mythistoricorum literis _, vel veterum gentium
monumentis , vel alia quapiam conjectura sit probabilis: qui vero
pati possum plerosque in plurimis, quos auctor in primo historiarum
libro, iterumque in primo Chorographiae ( art. III. pagg. 19. 20 )
appellat, propterea ad Sardiniae populum totidem accessiones attu-
lisse dictos, quod ad mercium mutationem, et fructuum a variis
regionibus allatorum, et operum ab humana industria elaboratorum,
communicationem inter gentes, maria per quoddam temporis spatium
continuis longisque navigationibus percurrerint ? Haec ipse reputo
scriptori Sardiniae-sacrae caussam dedisse, cur hoc opus reprobaret,
utpote in quo, ut superlatis illius verbis utar, mare coelo , verajal-
sis miscerentur. Quae sententia si possit aequo acerbior videri in
particulam libri primi, veluti temeraria falsaque damnanda est in
reliquas, ceterosque libros, quos hujusmodi vitiorum immunes, et
puros comperisset, si non fugiendbus oculis, sed animo attento et
integro narrantem esset prosecutus. Sed inter eos etiam , qui sapere
existimantur, quotus est quisque qui sententiam retineat , donec rem
penitus introspexerit , et undequaque considerarit? Omnibus hoc
vitium, tantumque suo ingenio singuli confidunt , ut sibi ad judi-
candum satis esse ducant, cum celeri lectione unam vel alteram
operis partem exploraverint.
Sed ad me redeam, que verbis claris profitebor mihi ingralissima
fuisse quae identidem occurrunt, quandoquidem nullius sint momenti,
nihil vel ad hominum illius aetatis mores arguendos, vel ad poste-
reruin prudeatiam, vcl ad gentis gioriam conferant. Mihi haec
126
supervacanea graviter ferenti/ et ad inutilia subirato, mox dolendum
quod plurima praeterierit, et nullis mandaveris literis, quae nos
juvisset cognoscere de varia populorum Saidiniae conditione in mu-
tabili regentium politica, de religione , moribus, artibus, mer-
caturis, legum utilitate, illorum integritate qui judicia exercerent ,
dominantium studiis, optimatium deliberationibus in comitiis de-
cennalibus, et demum de rebus gestis illustriorum ex plurimis Re-
gibus, quibus tetrarchia sardoa creverat et floruerat. Est aliud etiam,
cujus me pigeat, studium scilicet, quod in ipso apparet , privatae
gloriolae. Id enim sapiente indignissimum , qualem decet histori-
cum esse. Qui in suis narrationibus tum laudem meretur, cum in
hanc, non magis quam in illam partem se inclinat, nec ullis rebus
afhcitur, ne ipso quidem, sit verbis venia, patriae amore , quo quan-
tum civis laudandus, tantum is vituperandus qui ex narratoris et
judicis officiis in unam veritatem et justitiam debeat intueri.
Quid denique de scribendi ratione.'' Eam ipse adhibuit, quae an-
nalium confectoribus , non historiarum scriptoribus , est usurpata.
Ex quo fit, ut jure summo secum agenti eum componere non liceat
in splendidissimo et amplissimo ordine historicorum. Perperam enim
hoc nomine appellares , qui nuncium tantummodo vetustatis ageret ,
et temporum lestem, nec se vindicem virtutis, injuriarum publicarum
ultorem, perversarum opinionum condemnatorem , et, quod praeci-
puum maximumque est, vitae magislrum, et judicem actionum, prae-
staret, nullamque cum super populis, tum super rerum publicarum
moderatoribus censoriam auctoritatem exerceret. Porro nemini non
palet eum , qui raptim rerum monumenta contingit , et facta siniplici-
ter narrat, nec posse posteros prudentiam docere , nec ad honestatem
animos inforraare. Hinc dictum praeclare a Tullio summi tantum
Oratoris esse historiam scribere ; quod verius cuique videbitur , si
eorum, quae oratori summo sunt attributa, memoria repetatur. Quam
brevissimam Farae elocutionem aegrius ii ferent, qui illum ex certis
argumentis noverint et latini sermonis puritate, et vi sententiarum,
et numerosa orationis compositione, nemini aetatis suae secundum.
Hic tamen ne partem ego laudatoris agens ullam ipsi videar in-
ferre injuriam, quod turpissimum esset, nedum assurdum; juvat
idcirco vos admonere a mea animadversione non totum opus , sed
partieulam dumtaxat contingi, eamque periodum, qua comprehende-
rentur quae ille cognovisse poterat cum ex experientia propria, tum
ex nostrorum scriptis , et eorum memoria , qui res , aut vidissent 9
aut ab iis accepissent qui viderant. In ceteris autem quae ex testi-
moniis necclans, nee integris noverit, quin vitio ei detur, quod se a
multiloquio temperaverit , inde ipsi nova crescet laus, quippe ho-
minis pmdentissimo.
127
Pauca hacc vitiosa, quorum plcraquc et in maxime laudatis an-
tiquorum tcmporum scnptoribus reprehendantur , non magis debent
civi nostro obcsse ad hcmestissimam famam, quam illis obfuisse no-
vimus, qui eadem pcccarunt: quae ctiam si cum virtulibus com-
parcntur, quas Jaudatione recensui, minimi ponderis esse experiemur.
Quibus hoc addam, quod primis rerum auctoribus plura cx aequi-
tatc sint condonanda, quara posterioribus : propterea quod si perpe-
ram et temere quis offcnderetur omnibus nondum absoluta numeris
animadvertens, quae jampridem condita, arte plurimorum meliora
sunt reddita in dies ; profecto amens erit qui ab operis conditore
hanc postulet absolutionem. Quamobrem riihil iis, quae nuper no-
tavi, obstantibus , idem mihi de Fara ferendum est judicium, quod
verbis honorificentissimis latum novistis a praeclarissimo Sardiniae
historiographo , et eadem laus, qua illum dignabar, majore prae-
conio redintegranda.
Nunc ab hisloriarum libris ad chorographiam mecum descende.
Hanc duplici parte composilam videbis ; in quarum priore ea
afferuntur quae in terrae Sardoniae , etpopulorum, universitale con-
sideranda suut; in posteriore, ubi descriptio instituitur partium singu-
larum, sub antiquissima totius insulae partitione in quadruplicem
toparchiam, toparchiarum in dioeceses, dioeceseon in rcgiones, par-
tes, judicatus, curatorias , vel incontratas , ut varie , pro locorum
varietate a nostris majoribus usurpatum, quidquid habere , vei ha-
buisse Sardinia existimabatur , brevi sermone proponitur.
Cujus operis tanta mihi apparet excellentia, ut ipsi ignoranti quo
aevo~ floruisset auctor , non ad seculum decimum sextum , sed vei
ad haec nostra, vel his proxima, tempora referrem. Rerum* disposi-
lione nihil excogitaveris acl perspicuitatem aptius; tum ea intelliges
delecta , unde satis commoda et terrae et gentis universae in eo
inseratur cognitio, qui utramque velit ex brevi lectione habere
perspectam. Multa sane deesse videntur; multa quippe sunt , quae
novisse desideremus ; ea vero vel nulla tum fuisse putabo, vel nulla
sedulitate nulloque inquisitionis studio auctorem potuisse invenire ,
ut forte comperisse non potuit quot ea aetate hominibus gens uni-
versa constaret. Neque se adeo intra statum continuit, quo scri-
benti res obversarentur, ut , quum se occasio offerret, praeteritam
earumdem conditionem in sua scientia non intueretur, et intuendam
lectoribus praeberet. Ex iis enim, quae passim de longinquiore ve-
tustate proposita sunt, tantum luminis emicat, quantum sit satis ad
veterem Sardiniae geographiam mediocriter cognoscetidam : ex iis ve-
ro quae de aevo minus dissito narrat, multo plenior et illustrior
rcrum sardoarum cognido efflorescity quum non modo uibes, castra
128
pagi, atque oppida, commemorantur, quae adhuc extftrent, sed et
quae jfaiti pridem interierant , pauciora profecto ex Saraceuorum ar-
mis, Africanorum saepe irrueniium furore, perpetuisque Ligtmim
cum Pisanis , regulorum, alterius cum altero, contentionibus cruentis-
simis ; quam pestilentiae vi , et malo quodam , qnod esset ipsa pe-
stilentia pejus. Quamobrem vere dicere videbor universam et veteris
et mediae et recentioris aetatis chorographiam fuisse Faram in hoc
opere complexum.
Quin idem nunc ego nasute distringam ? Peccavit quidera Fara
et in chorographia subinde ; nam usque peccant homines, et quique
de plurimis peritissimi; sed asserere non verebor, eum, si quando-
que oscitans hallucinatur, saepius recta procedere expedita et pro-
fluente celeritate; pluraque in eo esse quae niteant, quam maculae ;
plura quae laudentur , quam quae sint reprehendenda. De quorum
genere mihi cogitanti visum minus ipsi pleraque esse tribuenda, quam
scientiarum conditioni nondum barbariem veterem exutarum.
Quae quum ita sint, eum ego ex chorographiae commentariis non
minore laude dignum praedicabo, quam propter conditos annales
consecutus sit ; et quo Patrem Sardoae Historiae, eodem jure pro hac
solemni concione Conditorem salutabo Sardoae Chorographiae.
Veteribus Farae laudibus comprobatis, nunc mihi vehementer sen-
tio esse laetandum, quod aliam detur integrum adjungere, qua et
ejus praestantissima dignitas amplificetur, et probri cujusdam ec-
clesiae nostrae objecti injuria delealur.
Plura sunt, quae a quibusdam alienigenis hominibus vitio nobis
vertantur, qui cum stulte mirentur gentem sardoam fatorum iniquis-
simorum malignitate per plurima secula vexatam, confectam, et pene
consumptam , ab ea adhuc abesse conditione , qua ii fruuntur qui
inelioribus usi fuerint ; tum nos stultissime redarguant, quod non jam
pridem a miserrimae sortis afflictione erecti eo nondum multiplici
decore exornemur, quo magnifice fulgent, quibus tempora curre-
lint feliciora. Atque m eorum contumeliis puto vobis auditam et
illam exprobrationem , quod nullus unquam ex clero nostro de re-
bus Ecclesiae Sardiniensis quaesierit. Equidem nunc non audeant
inferre nobis tantae ignorantiae infamiam, quantam ipsi commemo-
rant in Sardorum sacerdotum ordine vituperatam ab Arquerio, et
ego uovi complurium Ecclesiarum Clericis per eadem tempora im-
properatam ab historicis: audeant tamen opprobrare, quod, nisi seculo
superiore homo ex Italia de religiosis nostrae gentis antiquis rebus
nos docuisset, earumdem adhuc essemus ignari. Usque adeone ex
ignorantia ineptire, ex superbia conviciari licet! Iis hominum con-
tumeliosorun^ vocibus ea sunt identidem rcddiia icspon5a ; quae in-
129
flatos animos comprcssere ; sed minus actum, quam jus et opus erat;
nec ecclesiae nostrac dignitas ab iujuiia, ucc Farae laus ex hoc mc-
rito ab hominum oblivioue et sileutio vindicata. Quo ego nunc con-
lendo, continuoquc pcrveniam , si illum in iis , qui de sacris sar-
dorum scripserint , primum demonstrabo.
Ergo revolve dc rebus sardois commentaria, eumque comperies ,
quum cetcra colligeret, quac ad Sardiniam pertinerent , et illa undi-
que contulissc, quibus nostraliuin religio ab apostolicis usque tem-
poribus, nec minimum, illustraretur. Ilabes in evulgata historiarum
parte ad seculum octavum quotquot superfuere rerurn ecclesiae no-
strae monumenta vel in aclibus martyrum, vel in ecclesiasticis illius
aevi scriptoribus. In quorum complexione ei non exigua scges sup-
peditaretur, qui rebus divinis Sardorum intra definitam periodum
describendis studeret; qui quidem plurima haberet, nempe martyruni
confessiones ; populorum ab Phoenicium, Aegyptiorum, et Romanorum
superstitionibus traductionem ad sacra christiana; praeclariorum epi-
scoporum, aliorumque nomina, qui bene de Christo sint meriti ;
bellum in Catholicos ab Hunnerico; relegationem tercentorura epi-
scoporum ab Africa exterminatorum , mox aliorum ducentorum in-
didem expulsorum ; Fulgentii Ruspensis ad D. Saturnini commora-
tionem , et monasticae vitae institutionem , Coelio Symmacho homine
ex Sardinia P. M. universalem Ecclesiam moderante ; gesta alterius
Sardi, qui in Petri successionc auctoritalis in res divinas supremae
summo cum honoie dignitatem sustinuisse laudatus est ; Barbaraci-
noi um avocatiouem ab antiquis rilibus ad fidem; denique Ecclesiae
nostrae condiiionem D. Gregorii temporibus, templa insigniora, e-
piscopos , legatos apostolicos, seu defensotes, coenobia, aliaque sex-
cenla, quae ex ejus epistolis discere posset.
Haec satis essent ut et Sardiniensi Ecclesiae , et Farae , tota ex
dignilate laus constaret; sed, cum liceat, illud superaddam opus omni-
no religiosum , quod ipse elucubratus est, et paucissimi norunt ex no-
mine « De ecclesiae sardoae martyribus, ceterisque, qui in ea postea
« floruere, praeclaris sanctitate viris » qui liber, injuria illi abju-
dicatus a quodam ex nostris, jure nunc adjudicabitur a me ex
duorum scriptorum auctoritate. Namque et illustre Vici testimonium
de eo patet, qui dubium quodcumque peremit omnia ingenue pro-
fessus se ab Fara mutuasse tam sacra , quam profana : et hujus fi«
dei satis additur momenti ab anonymo auctore libelli ad P. M.
Super Caralilanorum religione erga D. Georgium Episcopum Bar-
bariensem , a quo verbis disertis omnia Dymas Serpius derivasse
dictus est, quae in opere de Sanctis Sardiniae obtulerat probabilia.
Quibus omnibus quum confirmandus sit honos eidem auributus ,
18
130
quippe in scriptoribus sacrorum Sardiniae principi, per me praecla-
nssimus iste ex Glero sardoo vir , atque gloria dignissimus ampliore ,
quam ea, qua hucusque honestatus et potitus est, illam consequetur
laudem , quae a quibusdam exteris hominibus ex anticipatae opinio-
nis iniquitate, a quibusdam ex nostris ex turpi rerum nostrarum
ingnorantia , in Matthaeium est conlata , perinde ac si omnium ille
primus ad religiosa sardorum sccessisset. Sit unicuique jus suum.
Nimirum ego Matlhaeium laudabo, ipsique graliam habebo, quod
omnia nostrae gentis sacra uno volumine complexus et plurimis
additamentis auxerit, et in rerum obscuritate quandoque illustrave-
rit ; sed Farae merenti primos honores deferam, qui primus, mate-
rie undique conquisita et conlata , hoc argumenium occupaverit, et
Vico praebuerit ut nova superstrueret ; a quo didicisse constat Mat-
thaeium, discipulum sane, qui, ut est plerisque ingenium, non modo
ingratus, sed et impius extilit in utrumque magistrum.
Tandcm benignitaie vestra, qui usque me animo toto prosecuti
estis , oralio provecta pervenil quo cursus erat ; et hic * possem a
dicendo quiescerer sed quum vobis jucundissimum intelligam , si de
praesenti MSS. Farae conditione pauca loquar; puto et observantiae
et obsequii mei erga vos si vestrae obtemperem voluntati, etiamsi
in rem incidam molcslissimam.
Me de ipsius commentario super martyribus ceterisque viris san-
ctissimis, quos sardorum religio colit, verba faciente , credo vestrum
plerisque, qui nihil unquam de illis acceperint, intellectum eadem
fortasse amissa. Quod si contigerit, haec sane jactura usque erit
deploranda, quam nec Johannis De-arca, nec Dymae Serpii , labo-
res valent compensare; quemadmodum nec opus Vici pro Annalibus
et Chorographia, si interiissent, satis esse videretur. Equidem eorum
lucubrationes tantum ab operis pracstantia a Fara concinnati abesse
puto;quantum hnnc illis et ingenio et judicii severitate, nec non et
multiplici eruditione, constat praecelluisse. O sortis stullitiam ! Uti-
nam eam mihi superi darent facnltatem, ut haec indignissima e-
rnendarem. Nae, quae illa servavit flammis abolerem.
Ncqne ex una hac causa mihi de ejusdem perversitate querendum.
Quae, ad nos transmissis aliquot quorumpiam commentariolis , in
quibus nihil intuearis quod ingenium scriptoris laudet, et invenias
quo tua cogniiio angeatur, pleraque , multis ante nostram aetatem
annis, ut nuper admonui, suppresserit quae in legum civilium
et canonicarum interpretationem ipse elucubraverat et quum aetate
ineunte legura prudentiae antecessores peritissimos audiret, et quum
eadem confirmata de utroque jure responderet.
Atque est etiam cur doleamus de tribus historiae, et duobus cho-
131
rographiae libris ineditis. Quos si receperimus usque adeo corra-
ptos depravatosque cognoscimus , ut plus orjerae in turpitudine e-
luenda ponere debeat, qui indignam egregii auctoris conditionem
miseretur; quam debuisset alius ab Hercule in abstergendis Augiae
stabulis. Amisso cbirographo , quae omnia extant exempla et ab iis
videntur confccta, qui nihil vel parum noverant latini sermonis ; et
ab illis, qui eodem erant eruditissimi nunquam peilecta. Scatet
mendis historia; pluribus abundat chorographia, et quum codices,
quotquot invenire licet , secum conferas, non multum proficies: ut
proinde ei qui ab hisce, non dicam , maculis, sed foeditatibus, velit
lectionem vindicare, non minus fortasse laboris perferendum sit ,
quam ipse auctor debuerit pertulisse. Historiam enim non poleris
emendatam et pleniorem offerre nisi ad fontes recurras , unde hausta ;
chorographiam numquam ad nativum sincerumque colorem emacu-
]abis, nisi et loca descripta explores et populorura traditiones, et
quae supersunt monumenta. Tot tantaque vulnera operi utrique sunt
imposita ab oscitantium bibliographorum inscilia , ut iis sine seduia
cura, labore assiduo, constantique voluntate, nerao queat mederi. Nec
possum, sapientissimi Patres, quin doleam, quum eorum tristissimo-
rum temporum mihi venit in mentem. Proh rem incredibilera ! Tan-
ta ergo et in iis , qui gentis gloriae multum studere laudabamur,
erat socordia et incuria, ut de hisce , unde plurima laus esset pa-
triae, evulgandis et a turpissima mendorum impuritate luendis ,
nunquam cogitarint? In quo vero dies aetatemque omnem transige-
bant qui se ostentabant et antiquitatis et veterum gentis scriplo-
rum literate peritissimos. Quippe rerum majorum sludiis exerceban-
tur, neque ad ea quae pacis erant se poterant clivertere a bello.
Bellum scilicet, genus quoddam belli civilis et religiosi jam a Farae
aetate exarserat, nullisque vel brevibus induciis furentes aninii de-
fervebant. Hinc ex Clero nobiliores viri , hinc ex populo seleclissimi
quique contra par genus conviciis , malcdiclis, calumniis, pugnabant
ignavi: furor arma ministrabat; eodemque Joco, dolurn et virlu-
tem, verum et falsum, dementes ponebant. Cur tanta animoium
commotio? Ad patriae dignitatem, decusque servandum , efTutiebant
partium adversarum homines, patriam existimantes angustam quam-
dam terrae regionem, moenia, domus, prala, non ipsam societatem,
ejusdemque membra iisdem legibus vincta , eodemque nomine appel-
lata. Interea ad perniciem patria ruebat, iis gaudenlibus, quibus
prodessent dissidia nostra ; nec non et decus omne patriae interibat,
eam alienigenis hominibus despicientibus , qui hos municipes ex ake-
rius partis obtreclationibus, illos ex hujus parlis contumeliis pro-
brisque pro nihilo putaient.
132
Sed cogitationem ab infaustissimis temporibus ad meliora avo-
cabo, ne crudelissimi doloris vis diutius animo meo sit perferenda.
Verum frustra : nec , si irarum municipalium furor charitati civili
jampridem cessit in ingenuis et sapientibus hominibus, qui amoris
et conjuntionis bonum, quantum par est, reputantes, indignabundi
stultissimos et ignavissimos, qui odiis adhuc certant , veluti societatis
pestera detestantur, et iniquos in patriam ejurant, sorte pariter da-
tum est, ut illa, de qua querebar, rerum nostrarum incuna et negli-
gentia, studio et diligentia emendaretur. Heu deplorabile iatum !
quia majoribus simillimos tulit aevum nepotes , atque vel rapitur
summo viro laus, vel amplius denegatur gloriae ornaraentum , quo
dignus est. Equidem venerabor Jos. Cossum hominem patriae aman-
tissimum, sed non laudabo acquissimum, qui quum pleraque in sua
Chorographia a Fara exscripserit, mendosa etiam , et quae nuuc sint
rejicienda; tamen illi nihil visus est tribuisse. A qua iniquitate nec
abfuit ipse Thomas Napolis; quin eam quandoque acerbus animad-
versor, importuriusque censor, indignis notis fecerit pejorem. Prae-
dicabo J. Fr. Simonium virum et scienlia , et patriae amore pluri-
mis praestantem , qui duplici evulgato libello De rebus Sardois
(anno 1786-1788) et libros Farae MSS. ab Alberti Solinas exscri-
ptione addidisset ; sed illos condemnabo , qui ab eodem Simonio
ut sibi adessent pecunia exhausto, suisque subsidiis incoepto fave-
rent, appellati, surditatem simularunt: unde accidit ut viro egregio
procedere non licuerit quo animus erat. Quae an ejusmodi sint, ut
de iis ego et vos mecum dolere debeamus , vestrum sit judicium.
Ast ad leniendum auimi nostri dolorem spes dulcissima affulget
tempora, quae jam Sardiniae adventant, multo feliciora esse futura.
Atque hoc erit procul dubio, Juvenes ornaiissimi, si vos majoribus
dissimiles ipsi praestabitis erga sumraos viros, qui in gentis hono-
rem , et commodum laborarunt ; atque praeterea si in id intendatis ,
ut eorum exemplo ingenia vestra floreant, patriaeque pariant uti-
litatem, et gloriam. Dixi.
133
ELENCO
DE*
SIGNORI ASSOCIAT
Torino
Lascaris di Ventimiglia march. D. Agostino, commend. dei SS.
Maurizio e Lazzaro, consigl. di Stato , presid. della R.
Accad. delle Scienze ecc. per copie 50
Cagliari
Atzeni P. Girolamo delle sc. pie
Baille Cav. D. Ludovico cens. della R. Universita, presid.
della R. Bibliot. ecc.
Baille D. Faustino dot. in leg., can. della primaziale
Baille P. presentato Antonio commend. de' Mercedarj
Ballero avv. D. Francesco per copie 2
Bernardi teologo colleg. Agostino parr.
Borgna avv. Gio. prof. di LL. Civ.
Bua Gio. Maria
Busu Stefano applicato al Commiss. di Guerra
Cabras Nob. D. Pietrino conte di S. Felice
Cappai avv. Odoardo
Caputo Serafino
Carta rev. Vincenzo
Casula teol. Efisio can. della primaziale
Ciampelli Gio. Antonio sottoten. nei Cacciatori Guardie
Cobocvich Matteo M. D. AA. LL.
Collegj delle sc. pie per copie 6
Corte D. Gio. Antonio
134
Corte Cav.
Corte P. Gaetano delle sc. pie soc. del colleg. di Filosof.
Cossu Giovanni dott. colleg., prof. onorario di Medicina
Cossu dott. in Leg. Giovanni parr.
Degiovanni Battista M. D. AA. LL.
Deidda fr. Pietro vicario degli Spedalieri
Delitala P. delle sc. pie
Deplano Antonio seminarista Trid.
Dessi P. M. Vittorio Pio priore dei PP. Predicatori
Dessi fr. Fedele Mercedario
Dessi Valeri P. Hdelfonso delle sc. pie
Fanari Antonio dot. in Leg.
Fattaccio teologo
Firino Efisio dot. colleg. , prof. onorario di Chirurgia
Frau Raimondo
Frontello Pietro cons. ord.° del Monistero di S. Lucia
Ghersi prof. di Clinica Chirurgica
Graziani avv. Gio.
Guirisi D. Giovanni
Loj Gaetano aw. colleg. in Filosof.
Loj Fedele avv. colleg. in Leg.
Longu avv. Gio. Batta S. A. F. M.
Loriga Antonio soc. del colleg. di Filosof. can. della primaz.
Madeddu benef. Giovanni
Mameli avv. Cristoforo
Mannu sacerd. Giovanni
Manunta teol. Antonio can. della primaz.
Marengo avv. Carlo
Marini avv. Tommaso
Marramaldo farmac. Domenico
Marreddu fra Vincenzo P. let. dei PP. Pred.
Martini avv. Pietro
Massa medico Efisio soc. del colleg. di F. e B. A.
Maxia benef. Giuseppe
Maxia Salvatore
Medda fra Ignazio Ex Gen. e Vic. Gen. delP Ordine dei Mm.
Melis P. presentato Franc. Ant. Mercedario R. capellano del
Lazzaretto
135
Melis Gio.
Meloni Baille Giovanni dot. coll. di Medicina prof. di Storia
Naturale
Montixi Gio. Batt. dot. col. in Leg. can. della primaz.
Mossa D. Vittorio
Mundula P. Diego delle sc. pie
Murgia dot. Antioco soc. del Colleg. di F. e B. A., can.
della primaziale
Nonnis dot. in Med. Efisio prof.
Ortu teol. Francesco
Paderi D. Sisinnio
Padroni fr. Pietro P. lettore Mercedario
Pes Vivalda D. Domenico
Pili negoz. Pietro
Pilo Monca Antonio
Pisano not. Francesco
Pisu sem. Trid. Emmanuele
Plaissant Sebasliano
Porcu D. Franc. Maria dot.
Pruneddu avv. Antonio appl. alla R. Segr. di Stato e di Guer.
Puxeddu not. Agostino segretario
Puxeddu Pasquale
Radicati P. Giampietro pref. delle scuole pie
Sanna Giuseppe studente
Sanna Denti avv. Pietro
Satta Franc. impiegato nel R. Corpo del Gen. Civ.
Selis Ignazio
Seiis avv. Ignazio
Selis sacerdote Francesco dot. in A. L.
Sepulveda avv. D. Giuseppe
Serra fra Massimo Provinc. Agostin.
Serra Sirigu avv. Pietro appl. all' UfF. F. G. P.
Siotto D. Giuseppe avv. coll. in Leg. prof. di Eloq. Lat.
Soggiu Michele
Spano teol. Giovanni prof. di S. Scrit. e Ling. Orient.
Sotgiu Francesco
Todde P. Michele delle sc. pie
Tola Cav. D. Gio. Ant. Giud. della R. Udienza
136
Unida avv. Luigi
Urru P. M. Efisio Mercedario
Vargiu dot. in Leg. Gio. can. della primaziale
Vargiu dot. in Leg. Pietro can. della primaziale
Alghero
Adami teol. Carmine pref. delle scuole, e prof. di Filosof.
Airaldo can. Agostino D. in ambe LL., pres. del Sem.
Arrica Monsignor D. Filippo Vescovo
Aru RafFaele stanch. magg.
Bene medico Agostino
Costi Antonio
Delogu sacerd. Salvatore
Dore teol. Felice
Galibardi teol. Pasquale can. penit.
Garibaldi neg. Carlino
Garibaldi negoz. Gio. Battista
Lostia di S. Sofia avv. D. Efisio Intend. Prov.
Peretti neg. Fiancesco
Ravenna Gio. Battista ricev. della R. Dog.
Vitelli neg. Nunzio
Sanna Giuseppe
Anela
Aritzo
Caputo avv. Michele deleg. cons.
Carta not. Salvatore
Loche not. Tommaso scrivano
Sanna dot. medico Giovanni
Vargiu Antonio Liberato rett. vic. foran.
Arixi
Ibba Raffaele rett.
137
Bannari
Cugurra teol. Salvatore rett.
Belvl
Todde Francesco Jgnazio rett.
BoriQ
Bottino avv. Efisio, deleg. cons,
Ruju not. Luigi pro scrivano del Goceano
Satta Ecca Salvatore scriv.
Serra not. Giacomo scrivano
Sotgiu Giuseppe stanchiere magg.
Bosa
Pischedda Gio. Antonio v. parr.
Cabras
Simbula Gio. v. parr. in s. Sebast.
Cuglieri
Sanna Sechi Gio. Maria
Sini avv. Stanislao Intend. Prov'.
Giave
Giudice Ignazio
Guasila
Sirigu Francesco rett.
I»
138
Guilarza
Vargiu not. Gio. Battista scrivano
Iglesias
Cao D. Gio. Intend. Prov.
Cao D. Efisio Tesoriere Prov.
Deidda Raffaele segr. dell' Intend.
Mulas dot. Disma
Tanas medico
Isili
Conti P. Bernardino rett. delle sc. pie per copie 2
Satta sacerd. Nicolo v. parr.
Iteri
Oftgiano Gio. Maria M. d' arti lib.
Tcdde sacerd. Giannandrea
Lanusei
Delussu not. Giuseppe Ant.
Mameli Anlioco esattore
Perotti sacerdote Antonio
Salis sacerd. Francesco vicario
Sciacca Francesco segr. dell' Intendenza
Martis
Spanu Michele dot. in S. T.
Nuoro
Carta Pinna baccel. Gio. tesoriere
Carta not. Michele se(;r. dell' Intend.
Puxeddu med. Giacomo
139
Nutoi
Cossu rcv. Andrea
Fra Bonavenlura Da-Nulvi dcf. Cappucc,
Olivia Michele flebot.
Sanna rev. Giuseppe
Manca vic. Giuseppe
Sechi Carta Giuseppe
Orani
Oristano
Atzori not. Gio. Antioco segr. dell' Intendenza
Atzori Raimondo pref. delle sc. pie
Carta dot.
Frassu dot. in Leg. Salvatore can.
Licheri avv. Francesco
Meloni dot. in Leg. Ignazio arcip.
Puddu dot. in Leg. Gio. Battista can.
Sigurani not. colleg. Carlo Maria
Soggiu dot. in Leg. Antonio can.
Tatti canonico
Todde Salvatore per copie 2
Ossi
Serra Virdis dott. Gavino
Otzi
teri
Airoldi sacerd. bacell. Gio. Antonio pro segr. vescovile
Campus Giuseppe
Carchero Monsig. fr. D. Serafino Vescovo
Madau teol. Antonio can. parr.
Manca teol. Gio. can. vicario gen,
Muculittu teologo Antonio
140
P. Andrea da Ozieri
Pischedda teol. Gavino, can. pen.
Prosperi sacerd. bacell. Salvatore
Seu Cocco teol. Gio. Maria
Virdis teol. Pietro , can.
Paulilatino
Cossu teol. Demetrio rett. vic. for.
PloagJie
Camboni Sechi chierico Salvatore
Sini Gio. Maria
Sassari
Abozzi Luigi dot. colleg. di Filosf. e segr. dell' Universita
per copie 10
Agnesa teol. colleg. Salvatore, can. parr.
Arborio teol. D. Giuseppe
Areddu teol. colleg. Giannantonio per copie 2
Azzati Gian Martino
Baradat Fontana sacerd. Toraaso
Beka Gavino profess. nelle Inst. Med.
Borra dot. in Teol. e Leg. Gio. can. teol.
Branca Mela avv.
Camboni Giommaria
Canalis teol. colleg. Giovanni, pres. del Colleg. di Filos.
Cano teol. colleg. Gio. Antonio can.
Canu Gaetano stud. in Leg.
Casu Deltori Proto Michele studente
Casula teol. colleg. Gio. Battista rett. di S. Appolinare
Deligias Gio.
Delitala dot. D. Francesco
Delitala Giuseppe
Delrio dott. colleg. Pietro Paolo can.
Demurtas dot. Vittorio sacerd.
141
Demurtss cbierico Leonardo
Demurtas Lorenzo
Demurtas medieo Pielro
Denegri Francesco- teol. colleg.
Dettori P. Basilio
Esperson sacerd. Luigi dot. colleg. in Leg.
Fiori Giambattista
Flores D. Vincenzo studente
Fresco Antonio studente
Gutierrez sacerd. D. Gaetano prof. in Teol. Scol. Dogm. e
Stor. Eccl. per copie 3
Iddocchio proF.
Lado avv. D. Pietro
Lai Salvatore stud. in Leg.
Madao Bachisio
Manunta dot. in Leg. Giuseppe Ignazio can. per copie 2
Marongiu Giammaria
Marras Lorenzo bibliotecario
Marras Antioco
Martinelli Paolo
Mella di S. Elia can.
Mura teol. Felice proF. emer.
Mucculittu avv. Michele dot. colleg. in Leg.
Musso conte di Monte Santo
Pilo teol. colleg. Vincenzo Luigi rett.
Pinna Antonio
Pisano pro-dot. Giammaria
Polo rev. Antonio
Porcu Pier Michele
Quesada di S. Saturnino S. E. march. D. Raimondo, Min. di
Stato, Cav. Gran Croce de' SS. Maur. e Laz., decorato del
Gran Cordone, Cav. dell' insigne Ord. di S. Gennaro di
Napoli.
Quesada avv. D. Francesco
Ruggiu dot. in Leg. Gio. dec. vic. gen. cap.
Salis avv. Pietro dott. colleg. in Leg.
Sanna Tolu Vincenzo avv. colleg. in Leg.
Sanna Stefano
. m
Satta Agostino
Satta Gio. Andrea
Satta Cuadu Giuliano
Scanu Gavino
Sechi avv. Giambat. cav. per copie 50.
Sechi Diego M. D. AA. LL.
Scminario Trid.
Solinas cav. Pietro
Solinas Rafaele dot. in Leg.
Soro sacerd. teol. fc Dir. Sp. del Trid.
Soro benef. Tommaso
Spina teol. Emmanuele
Straullu Stefano
Sulis Franc. prodot. in Leg.
Sulis avv. Gio. R. prof.
Tealdi Domenico
Tola cav. D. Pasquale S. A. R. dei poveri presso la Reale
Govern.
Tolu Proto
Villaminar dot. Pietro
Seuni
Serci Federico rett.
Simaxis
Atzori teol. Antonio rettore
Sorgono
Dearca sacerd. dot. Pietro Antonio
Sorso
Rugella dot. medico Luigi
Mnxiga cav. Giuseppe
III
Tempio
Capece Monsignor D. Diqjo, Voscovo.
Usai P. Antioco prcf. dcllc scuolc pic pcr copie 2
Torralba
Fiori Francesco
Sanna Scrapio
Tortoll
Satta dot. Giovanni can. teol.
Scchi Piras Francesco canc. vesc^
Maxia benef. Giuseppe
Murru Gregorio prodot. in Teol. can.
Tuili
Biosa teol. Leonardo, rett. for. yicu
Tula
Cubeddu rev. Gasparo vicario
Villagreca
Serci Giuseppe Maria rett.
Villamar
Mura not. Sisinnio
Taccori vice parroco Gius. Raimondo
Villasalto
Pisu Rett. Antonio
Villasor
Perria not. Francesco
FAR,E
J II A N N I S F R A N C I S C I
SASSARENSIS
Tomus Sccundus
CONThNENS LIB. I. ET II.
DE REBUS SARDOIS
EX RECEKSIONE
VICTORIl ANGIUS EX S. P.
R. T. S. A. S. A. L.
CARALl 1S3S.
E X TYPIS MONTEVERDE
Facta potestate.
1LL. M ° D. NO D. NO
MICIIAELI A MONCADA
COMMENDATORI
ORDINIS MILITIAE SANCTI JACOBI DE SPATA ,
DE CONSILIO
SUAR CATHOLICAE MAJESTATIS DOMINI NOSTRI REGIS PHILIPPI
ET IN REGNO SARDINIAE
LOCUMTENENTI ET CAPITANEO GENERALI
JOHANNES FRANCISCUS FARA
J. U. D.
ARCHIPRESBYTER TURRITANUS
s. P. D.
D,
'octissimorum Virorum sequutus sententiam, Praeses Illustris-
sime , semper existimavi, rerum priscarum historiam, veterisque
memoriae cognitionem magnos usus uberesque fructus alFerre ,
iis praesertim hominibus, qui civilem, et pontificiam discipli-
nam adipisci cu[)ientes ulriusque juris scientiae strenuam dant
operam, et vehementer insudant. Etenim per eam non modo,
quae multis antea saeculis , ab infinilis prope hominibus gesta
fuere, veluti subjecta oculis per paucissimos dies recognoscimus,
et quod alii summo labore , magnoque vitae pericuio, ac for-
tunarum experti sunt, in otio , atque umbra consequimur; ve-
rum etiain aiia multa ad Juris interprdtutionem nobis suppedi-
IV
tantur, quibus si careamus, in legcndo , scribendo , et dispu-
tando inopes saepeniunero, et indocti rcperiemiir. Equidem ex
ejus ignoratione infiniii quidam erromm rivnli in nostrorum
scripta inundarunt, id quod ctiam in Aecursio, et Bartholo
hujus nostrae Philosophiae principibus sacpc notari, et repre-
hendi vidimus: ideoqne mirum videri non dcbet, si ego, qui
hanc juris scientian) profileor , bonos etiam historiaruin autho-
res summa cum diligenlia, et impensa mihi comparavi , mul-
tumque temporis , et studii eos legendo, et pervolutando tra-
duxi: nam et id feci exemplo Cassii jurisconsulti , ct mulloriim
Jurispcritorum , atque orlhodoxorum Palrum Eusebii , Hiero-
nymi , Isidori, Bcdae , Qrosii, et Antonini , qui summo studio,
el labore hislorias legerunt , et scripscrunt , ct ex hoc mearum
vigiliarum fructum cepi maximum, miram denique suavitatem,
ac voluptatem, tam in legibus , et epistolis decretalibus inter-
prelandis, atque explicandis, quam etiam in cognoscendis rebus
a majoribus nostris pracclarc in Sardinia gestis, atquc legen-
dis ipsius natalis soli laudibus, quas externi scriptores variis in
locis sparsim , atque obiler literis consignarunt : dolui tamen
et mirabile mihi fuit neminem unum saliem c noslratibus inve-
niri potuisse, qui anliquum Sardiniae stalum, iliius genlis ori-
ginem , morcs , et vitam, resque praeclaras juslo voiumine sit
complexus, et ipsam patriam merila laude ornavcrit. Quare
noslrorum incensus amore, patriacque laudis duleedinc , hanc
provinciam suscepi, ct majorum nostrorum historiam in fasccm
coSligere aggressus snm, compendioseque duobus libris ab ipso
ovo usque ad nostra tempora coutexere, Sardiniamque ipsani
veluti in tenebris conseneseenlem pru viribus in lucem vimli-
eare. ltaque hunc primum librum jam elaboratum , omnique
ex parte absolutum , qucm multi non solum dcsiderarunt, scd
V
et vehemcuter pctierunt, el elfti^itarunt , niinc tuo jnssu, tuis-
quc literis inrpulsus, Praeses Illiistrissime, in lueem proferre ,
cl ad le mittere volui, tam nt tuae morem ^ererem voluntati ,
et libi debitum praestarem obscquium, quam ctiam ut dc hoc
libro luum, cacterorumquc subirern judierum, ut si factum con-
siliumque lioc meum probalum intelli(jam ad reliquum alacrior
librum properem , quo tuorum etiam majorum gesta lefjes, eique
extrcmam foclicius imponam manunr. Ceterum non iguoro quos-
dam fore, c]ui volumen hoe ex inultis auctoribus itacompac-
tum, quasi ex alienis racemis factam viudemiam, calumhiabuntur.
Hos ego admonendos esse putavi , tot clara vetustatis monu-
menta, hominumque priscorum facta, quae divinari nequeunt
non aliuude, quam ex velerum scriptis carptim dclijji potuisse,
in quibus si nimium eorum authorrtati , et verbis inhacsrsse
videbor, scianl id ideo fecisse mc ne ab historiae fide lcgcntcs
abducere viderer, quando rron modo eorum rromina, sed verba
quoquc passim allata agnoscerent. Aceipe igitur. Praeses Illu-
strissime, hoc munus, qualecunque srt, veluti piguus, et moni-
mentum meae erga te observantiae; quod quamvis sit admodum
exiguum , ut tanto viro primaria nobililate eonspicuo offerri
debeat; non tamen existimo illud tibi fore prorsus inutile, id-
que hoc maximc tempore, quo pro Majestate Regis Nostri Phi-
Jippi summo cum Imperio, et diguitale Sardiniam regis et
aequissime moderarrs, quique insulam ipsam non sine maguo
labore, et vrtae tuae discrimine terra, marique, aestivo tempore
peragrasti , ut eam ( quod optatissimum Christianissimo lle^r
nostro Philippo erat ) praecipue turribus , ac gente bellieosa
muuires, malis hominibus purgares, ct adprislirram ubertatetrr,
et foclicitalem restitueres. Nanr istarum tuarum actionum, lotius-
que Kegui adminislrationis exempla cx summis viris hie liber tibi
suppeditabit, si horis succisivis, quibus a curis vacabis eum
legere dignabcris. Quae si tibi non injucunda esse cognovero;
operae precium me equidem fecisse putabo , et ad majores res *
quae jamdudum prae manibus habco, perficiendas vehementius
incitabor. Vale ,
Sassari idibus Julij 1579.
AD INSULAM SARDINLE IN LAUDEM AUCTORIS.
Jnsula de Libyco circum spumosa profundo
Hesperias inter concelebrata plagas ,
Obruta Cimmerias sensisses pene teuebras ,
Ni celeri clarus Fara caveret ope.
11 le tuos prima descripsit origine Reges,
Et dedit in fastos fortia gesta Ducum:
Ille suis saeclis varios venisse colonos ,
Atque vaga sedes appetiisse rate ;
Tum mores , habitusque, et facta vetusta priorum
Sumptaque ab humano nomina nota pede ;
Ceteraque ad nostrum facili trahit ordine tempus
Quaecunque historica sunt rata visa fide.
Reddita laus patriae toto memorahills aevo ,
Nec minor Auctori fama futura suo.
VII
A U C T O R L E C T O R l
Cupiebam vehcmcnter , cl animo proposueram meo , Sardiniae
insulae Chorographiam, rerumque in ca gcslarum Historiam, quam
cx optimis quibusquc scriptoribus, ct monumentis, summa cuni
diligentia. , ct jide collcgeram , juxta Horatianum consilium domi
custodirc , ct illius cditionem in multos annos dijferrc , ut ea
onmia, quae variis implicitus curis scripscram , cum otio et animi
trauquiliitatc recognosccrem augerem et accuratiori stjlo perpo-
lirem; omnemque historiam a Mundi principio iisque ad nostra
hacc tempora , simul cum insulae descriptione, in publicum perfe-
cte emitterem. In quo proposito semper permansissem, nisi me
superiorum authoritas , amicorum consilium, et plurimorum effla-
gitatio impulissent, predictam mutare sententiam. Hi enim quum
primum hunc librum , qui ab orbe condito usque ad annum salutis
scptingentesimum supra scptuagesimum quartum , rerum Sardoa-
rum continet historiam, perfectum, et omni sua parte absolutum
legerent , supra modum probaverunt , lectioneque dignum esse dixe-
runt , nec ejus editionem ulterius, quousque caetera omnia sint
absoluta, esse differendam contenderunt. Quare , ut illorum judi-
cio , et suasionibus acquiescercm , corumque votis satisfacerem , li-
brum ipsum tjpographis edendum , excudcndumque tradere volui:
atque ita in patriae laudcm dwulgare res Sardorum priscas , anti-
quum eorum statum, dignitatem , et Christianae religionis cultum ;
quantique nominis et existimationis Sardinia fuerit apud omnes Re-
ges , et gentes, quae ex diversis regionibus confluentes , vel in cam
colonias feliciter deduxere, vel pro ea consequenda, aut conser-
vanda } asperrima bella gesserc. Alium hujus recentioris hisloriae
vni
librum , usque nd haec nostra tempora digestum , haud multo post ,
si plus otii tiactus fuero , politius limatum , atque ornatum evul-
gandum curabo ; Sardiniac quoquc descriptionem , tota insula pera-
grata, omnibusque ejus partibus inspectis, et cum sententiis scri-
ptorum accurate collatis , excusam proferre properabo. Interim
lectorem candidissimum , et cruditissimum rogatum velim , ut beni-
gno , et aequo animo hunc librum excipiat y ejusque historiam legat ,
et priusquam de ea judicium faciat , authores omnes pro majori
vcritatisy et diligentiae meae testimonio, ubique ad satietatem alla-
tos , omnino videat , et illis perspectis , si quid crratum esse repere-
rit, scu aliis monumentis mihi hucusque mcognitis juvari posse eam
historiam censuerit, adsit quaeso, et aiiimadvcrtat; non enim sum
ncscius humanae conditionis esse errare , solisque immortalibus da-
tum esse iti nullo labi , et omnia memoria complecti : neque
aegre fero a quocunque doctiore eruditioreque corripi , si modo id
non ambitiose, livido et canino dente , scd amice mecum quispiam
agat, et boni consulat, si non quod volui, sed quod pro virium
mearum tenuitate potui, ex meis studiis deprompsi. Sed quoniam
tempus est ad rem institutam devenire , nwic pluribus agere supcr-
sedebo, historiamque ipsam aggrediar.
JOHANNIS FRANCISCI FARiE
S A S S A R E N S I S
J. U. D. EXIMII , ARCHIPRESBYTERl TURRITANI
DE REBUS SARDOIS
L I B E R I.
«9HX&)
Primi Sardiniae Coloni ante diluvium,
ejusque solitudo.
VJondito orbe, gentiumque multitudine repleto, gig-antes ad
cataclysmum usque Sardiniam, aliasque Mcdi-erranei maria
insulas incoluisse, ex Reroso, ( si vere est ejus, qui fertur !ibel-
lus ) satis oonstat. lllis demum ex magni diluvii aquis ettihclis
anno ab orbe condito 1657 ut Philo, Moy.ses,et Jo. Lueidus,
qnos sequimur, supputant, Sardiniae solitudo est sequuta , quae
eodern Beroso teste ad annos 5$4 duravit.
PHORCUS PRIMUS SARDINIAE REX ,
et Thusci Vetulonienses primi post diluvium roloni.
Phorcus Thoosae, Nepihuimique filius, et ( ut inquit Be?*o-
sus ) nepos Mesraimi filii Cam, fiiii Noo, fuil primus Sardiniae
Rex, ut Yarro, et Servius tradunt.
Mesraim enint, quem /Egyptii Osiridern vocant , tota \poti-
tus Itaiia, anno ab orbe condito 2216 duos creavit Reges
Laeslrigonem lialiae, et Phorcum Sardiniae et Corsicae, ut
ille terrae, hic mari praeesset. Itaque Phoreus anno 2220
Sardiniam Vetulonicis colonis complevil, ut ex Beroso, ei
Jo. Annio constat; et Strabo tradit, dum inquit, ante adyen-
%
2
tuqn Jolai Thuscos barbaros in Sardinia habitasse. Erant hi
Velulonien;»e$ antiqui Hetruriae populi, qui, ex Annii senten-
tia, juxta Vilerbium, vel ( ut inquit Rapbael Volaterranus )
ubi nunc Massa est, vivebant. Regnavit Phorcus in Sardinia
annos, ut ereditur, 35 et landem ab Atlante navali praelio
superatus, undaque obrutus, neque uspiani postea inventus,
creditus fuit se in Deorum marinorum numerum recepisse, et
plures Deos sub se habuisse, ut refert Servius, et Varro. Unde
Virgilius in libro 5. Aeneidos inquit
Tritonesqae citi , Phorcique exercitus omnis.
His temporibus Sardiniam Caclo.ssenem, hoc est, sacram crepi-
dam, ab ejus forma, seu proprio Thuscorum calceo, fuisse
appeilatam, refert Annius ex Beroso.
MEDUSA.
Medusa fuit Phorci filia, ex Cetho conjuge nata, ut Ovi-
dius, et Lucanus tradunt, et anno 2253 defuucto patre in
Sardiniae Regno successit, ut refert Bergomensis in 4 sup-
plementi, ubi de Perseo agit. Hanc fuisse omnium suae aeta-
tis mulierum pulcherrimam testatur Isacius: ditissimam quo-
que fuisse, et solitam in venationes et pugnas exire , Bergo-
mensis et Pausanias referunt. Regnavit annos circiter 28 et
quum postea Perseo, qui contra eam arma ceperat, acie oc-
currisset, noctu per insidias oppressa, jacuil; ejusque opes
prope infinitas, et praecisum caput, ut spectaculo esset, Per-
seus in Graeciam reportavit. Unde conficlum fuit, Medusae
caput serpentibus fuisse crinitum , hominesque illud conspicien-
tes in saxa convertisse, alque alia multa, quae cum sint fabu-
losa, et ut arbitror, de Medusa alterius Phorei , Oceani Afri
Regis filia dicta, consulto praetereo: nam, duos esse Phorcos,
tradit Probus, unum Sardiniae, alterum Aphrieae Regem.
HERCULES.
Hercules antiquior ex OsLride, et Cerere Thebis natus, cui
nomen Lybiu», seu Luabin erat, cognomentum vero Hercules,
3
cum in Asia, Aphrica, et Europa, res memorabiles et prae-
claras gessisset, llaliamque et Siciliam lyrannis {vi^anlihus li-
berassct, ct magna cnm lande gubcrnasset; tantmn opinionis
fulgorem sibi coneiliavit, nt Sardiniae coloni Thusei , oblrun-
cata, ut dixi Medusa, cum in Kegem asciverint. ltaque anno
2281 ut creditur, c Sicilia vocatus in Sardiniam venit, et
ab accolis Thuscis exceptus Rex salnlatur. Hic insulam perlu-
stravit, in ordinem, et sui dominalionem redegit; et postea
aelate admodum gravis ab insula discessit, ct Hispaniam pe-
tiit: ubi anno 52 cpio regnare in Sardinia coeperat, aetatis
vero suac fcrmc 200 ab humanis decessit, et apud Gades
fuit sepultus.
Hoc tempore ab ipso Hcrcule Turrium praeclara civitas
nomen Turris Libysonis sumpsit , ul a Plinio, Plolomaeo, et
deinceps vocatur, et ob id urbem augustam Herculis fuisse
cxistimatur: nam Libyson , tesle Annio, Herculis Augnstam
signincat, et ea ratione, Foro Augusta Hispaniae civius, Li-
bysoson ab codem Hercule fuit appellata , ut ex Plinio iradit
Franciscus Tarapha. Ab isto quoque Hercule creditur norweiri
sumpsisse Portus Hercuiis; quem in Sardinia, prope Noram
meridiem versus, esse testalur Ptoiomaeus.
Insulas etiam Herculis, quas in Sardinia prope promonto-
rium Gorditanum jacere referunt Plinius, Ptoiornaeus, et IVJar-
cianus Capella , ab ejus adventu , hoc tempore, nomen ha-
buisse judicatur.
GRAKGI.
;
Mortuo Hercule variae terrarum nationes in Sardiniam ve-
nere; et in ea dominati sunt imprimis Graeci mercalores , qui
illuc , teste Pausania , commerciorum gratia adnavigabant, co-
lonias Graecorum in ea colloearunt, anno uj creditur 2574.
Et eo tempore insula a Graecis, ob similitudinem vesligii,
Ichnusa fuit appellata. Unde Silius inquit
Insula fluctisono circum vallata profundo
Castigatur aquis, compressaque gurgite terras
Enormes cohibct nudae fiub imagine plantae.
Inde Ichnusa pvius Grajs memorata colonis.
kuno etiam 2431 Oenotrius Lycaouis filius ex Arcadia colo-
«ias Graecorum in llaliam irackxit, el ab iliis Pontia, et Iscia
adjacenies Sarcliniae insulae posscssae, Oenotrides fuerunt
ilietae, ui ex Plinio, et Mirsilio conslat.
SARDUS ET LlfeYES.
Sardus, ut inquit Pausanias, filius fuit Maceridis, qui apud
^Egyptios, et Libyes Hcrcules dicebatur, et Delphos aliquando
peliit. Hic Sardus ( ut inquit Rabanus, et Anselmus ) Moysi
temporibus, anno circiter 2465 ex Libya cum innumerabili
multitudine discessit, et Ichnusaui occupavit, non tamen ve-
teres accolas ejecit; sed in domiciliorum societate recepti sunt
novi inquilini, necessilate magis, quam benevolentiae gralia.
Urbes certe non plus Libyes tunc, quam , qui in ipsa insula
erant, construxerunl: sed dispersi in tuguriis, et speluncis,
ut sua cujusque sors tulerat, ila habitabant, teste Leonico, et
Pausania.
Ab hoc Sardo insula antiquis oblileralis nominibus Sardinia
est cognominata, quare Silius inquit
Mox Libjci Sardus generoso sanguiiw fidens
Herculis, ex sese mulavit nomina terrae.
Fuit etiam ab eo appellatum Mare Sardoum quidquid inter
ostium Oceani, et Sarcliniam est, ut testalur Plioius in Natu-
ralis historiae lib. 3. Quantum in ea vixerit Sardus memoria
proditum non est; sed tantum a Pausania tradiiur Sardiniae
populos, qui ad occidentem insulam incolebant, ejus statuam
ex aere Delphos misisse.
NORAX, ET IBEftL
Norax quinti Mercurii filius , ex Erythaea Geryonis fiha
procreatus, in Sardiniam venit, et ex praeclara Boeticae
urbe, quam Solinus Tartessum, Herodotu.s Carteiatn , vuigo
TarifFam vocant, Iberos nunc Fandalos , seu Andalusos dictos,
in eam traduxit. Quo autem tempore id ractum sit, in dubio
quidem est. Pausanias enim post Aristaeum vemsse existimat ,
Solinus vero ( quem ob maximam ejus aiicLoritaumi scquor )
post Sardain, et autc Aristaeum. Itaque ex veriori lemporum
digestiono anno 2j22 in insulam oommi^rasse existimaiur.
Hic in Sardinia novam constrax«t urbcm, quam a sc IVoram ,
codem Solino, et Pausania teste, vocavit. tfuit aulcm h,»ec
civitas coustructa, ul cx Ptolomaeo apparct, tn ca ineridionali
insulae paric, quae iiunc caput Pulac dicitur, ubi ejus ruiuae
adluic visuntur. Ejus popuius Norensis diolus, usque a<l lem-
pora Vespasiani lniperatoris, , fere per Jj50 annos , celeberri-
mus fuit, lestc Plinio lu naluralis historiae libris.
Ab hoc etiam Noraee originem sumpserunt, et nomen ilia?
robustissimoruin saxorum maceries; .quae adhuc Noraces vo-
eantur, e.t ad instar rotundarum lurrium io insulae loci»
agres*tibus, et niontuosis passim conspiciuniur , ut traditum cst
a INeotericis.
ARISTAEU5, ET GR.AECI.
Aristaeus ex ApolHne, et Cyrene Penei filia genitus, qui
etiam udrgaeus, Nomius , et dpollo pastoralis dicebalur, lem-
poribus Cadmi anno 2j9I cum quadam Graecorum manu
in Sardiniam venit, SoSin»; , Pausania, et Diodoro attesiantibus.
Is enim, ob Aetaeonis ejus (ilii casum, qui conversus in bcl-
luam a propriis canibus fuit laceratus, acri confectus dolore
ac Bocotiae jam, et universae infensus Graeciae, in Sardi-
niam ire perrexit, ibique sedes coiiocavil suas. Unde Silius
cecinit
Fama est, cum laceris Actaeon flebile membris
Suppiicium lueret spectatae in fonte Dianae f
Attonitum novitate mali fugisse parentem
Per freta jLristaeum, et Sardoos isse recessus;
Cyrenem monstrasse ferunt nova littora matrem.
Hic insulae amoenitate captus, consitis arboribus , ex agresti,
et quae jam pridem magnis ovium copiis occupabatur , cul-
tiorem , teste Diodoro, ct Aristotele, reddidit. Urbem tamen
millam in ea condidit. Nam qui ejus ductum, et auspicia se:~
6
quuti sunt pauciores imbeeillioresque erant, quam ad insti-
tuendam, defendendamque, si opus esset, civiiatem sufficere
possent, ut Pausanias, et Leonicus opinantur. Caeterum Soli-
nus asserit Caralim insignem urbem ab eo construrtam, con-
junctoque populo utriusque sanguinis sejuges usque ad se gentes
ad unum moreyVonjugasse. Ibi duos genuit filios, Carinum, et
Calicarpum, multaque utilia docnit , lac coagulare, mel,atque
oleum conficere: deinde ad Siciliam et alia loca accessit.
Cumque aliquandiu in Thraciae monte, qui Hemos dicitur,
habitans postea non comparuisset, Deorum honores est asse-
quutus, teste Diodoro. Salluslius et aliqui putant his tempori-
bus Daedalum Atheniensem, Cretensivim arma metucntem, in
Sardiniam aufugisse, et coloniae, ac domicilii consortem Ari-
staeo fuisse. Icarum etiam ejus filium hoc eodem. tempore
praecipitem in mare decidisse, et ab eo mare Icarium, Insu-
lamque Icariam, quae inter Sardoum, et Siculum mare jacet,
nomen habuisse: quae tamen Pausaniae et Leonico vera
baud quaquam videntur; siquidem Aristaeo Cadmi filia Aucto-
noe uxor erat; Daedalum autem Oedipodis aetate fuisse, qui
multos post annos Thebis imperavit, clarissime conslat.
GALATAS, ET GALLI.
Galatas junior, Olbii filius, et Galliae Rex anno circiter 1620
Gallorum coloniam in Sardiniam deduxit, urbemque in ea con-
didit, quam Olbiam ab Olbio ejus patre denominavit, ut Jo.
Annius Viterbiensis ( in supplcmento Manethonis ) refert. Fuit
haec civitas constructa Septentrionem versus in ea parte in-
sulae, quae Corsicam respicit, ut ex Orosio, et Ptolomaeo
habuimus. Ab istis Gallis, Gallura Sardiniae insignis provincia,
nomen sumpsit, et huc usque retinet. Fretum etiam Gallicum,
quod inter Sardiniam, et Corsicam est, ab istis, teste Antonino
Pio fuisse denominatum credilur.
SICULI.
Siculi vetustissimi barbari homines, qui inter ostia Tibe-
ris, et Circejum monlem vicatim habitabant, a Pelasgis et
7
Aboriginibus, sive ab Opicis, el Oscis inde ejecti, novas quae-
sivenmt sedes anno ab orbe eondito 12705 ut ex Dionysio ,
Panviuio, et Annio Y iterbensi constat. Eoruiu niajor pars in
Trinaeriam, quae tunc Sicania dieebalur, transfretaruut, et
insulac nomen dederunt: parva aulem manus Sardiniam ap-
plicuisse, et in Orientali insulae parte sedes collocasse, ac S«-
culesiis populis, qtii tesle Ptolomueo in Sardinia sunl, nomen
reliquisse creditur.
JOLAUS, THESPIADES, ET ATHE^IENSES.
Hereules Graeeus Alcmenae, et Amphitryonis filius, cui
nomen Alcaeas , cognonoeo vero Heraclias erat, cum ex quin-
quaginta Thespii l\egis filiabus, quinquaginta gcnuisset mares,
onines ejusdem ferme aelalis, communi nomine lliespiades
dictos, eos ad condendam coloniam, juxta Oraculi responsum,
in Sardiniam mittere proposuit. Aceeperat enim a suis Diis
responsum , ad consequendam immortalitatem , plurimum ei
conferre coloniam ad Sardos mitti, ejusque filios ex Thespia-
dibus susceptos coloniae praefici duces. Itaque anno 2769
Jolaum nepotem cum filiis, qui adoiescentiores erant, ac e-
tiam cum magna Atheniensium, barharorumque mann, in Sar-
diniam misit. Fuit hic Jolaus, teste Aristotele, Diodoro, et
Hermolao Barbaro, Iphieli filius, et magna navium classe prio-
rem insulae partem campestrem , ut Diodorus refert, te-
nuit, eamque Joleam a se denominavit: ibi Thuscos barbaros
accolas, teste Strabone, invenit, quorum palantes animos ad
concordiam eblanditus, Olbiam extruxit urbem, ut Soiinus, et
Pausanias tradunt. Erat forte baec Olbia civitas meridiem
versus prope SuJcim sexdecim millibus pass. distans; de qua in
Antonini Pii Itinerario constatf Tarcagnota , et quidam alii /•*#*
voiunt hanc urbem Joleam, non Olbiam fuisse appellatam.
Fuit etiam ab Alheniensibus seorsum condita Gorylles urbs,
ab uno de classis ducibus sic nominata, qui ut Pausanias, et
Leonicus opinantur, Grillus dicebatur: multa alia Graeca op-
pida teste Solino, fuerunt constructa, quorum memoria prae-
teriit. Has urbes Joiaus, accersito e Sicilia Daedalo, pluribu*
8
praeclaris operibus, quae ab artifice appellantur Daedalia, exor-
uavit, quorum monumenta etiain temporibus Aristotelis, et
Diodori, ut ipsi testantur, in SarJinia apparebant: et inter
alia non nullae fornices, et inarcuata domicilia modulatis qui-
busdam, sed disparibus compacta nurneris conspiciebantur.
(jymnasia insuper magna , et sumptuosa Deorum templa erexit,
judicia instituit, regionem culfiorem, arboribusque fructiferis
uberem eftecit, gentem bellicosam reddidit, ac caetera omnia
Cffecit, quae ad urbium diulurnitatem spectant. Quare hi po-
puii celeberrimi, teste Plinio, fuerunt, et ab Oraculo respon-
sum habuerunt, eam coloniam liberam semper futuram, ut
Diodorus, et Aristoteles referunt, qui etiam testantur id Ora-
culum usque ad eorum tempora verum fuisse; nam cum Cartha-
ginenses prius, mox Romani insulam cepissent, nunquam tamen
eos subegere: ad montana enim alque aspera confugientes lo-
ca, effbssis sub terra habitaculis, lacte, caseo, et carnibus ex
pecoribus, quae plurima illis erant, vescebanlur; agrique co-
lendi declinato labore in montibus vitam quietam ducebant:
et licet ab eis fuerint armis saepius lacessiti, diffieultate ta-
men locorum invicti permansere. Unde Silius cecinit
Nec paivum decas 9 advecio cum classe paterna
Agmine Thespiddum , terris Jolae dedisti.
Jolaus iis, quae ad stalum coloniae pertinebant, compositis in
Graeciam est profeclus; postea in Siciliam navigavit; tandem
in Sardiniam reversus , tesle Pausania , obiit , et sepultus est.
Jolaenses populi ab eo dicii^ qui in Sardinia ut patrem eum
colebant, sepulcro ejus templum , ut inquit Solinns , addide-
runt: in quo Jolao sacra, et honores multis continenter annis
fecerunt, patrem eum appcllantes , quemadmodum Persae
Cyrum, ut Pausanias et Diodoms testantur. DaedaSus autem ,
«t inquit Sallustius , delatus est Cumas , sed an ibi , vel in
Sardinia , obierit incerium est. 1 Thespiades vero cum multis
saeculis insulae praefuissent , tandem in Italiam navigantes ,
loca circa Cumas , teste Diodoro , tenuere. Simplicius tamen ,
in commentariis, quos in octo Aristotelis de Physica audi-
tione libros exquisitissime conscripsit, refert novem ex illis, qui
Heroes Sardi dicebaniur, in insuia permansisse, et diem suum
obiisse: quorum etiam corpora omnibus iniegra mernbris , et
9
illaesa , dormientium praeseferenlia speciem, uaque acl Aristo-
telis perdurasse tempora refert. Ad bos etiam responsorum ,
praedictionumque gralia, quae per iiisomnia darentur, et in-
sulae accolas , et mulios etiam convenas et evternos, aceedere
solitos fuisse , idem auclor est Simplicius , et Leonicus refert.
iENEAS^ ET TROJANI
ifLneas Ancbisae et Veneris filius , a Poetis decantatus, post
Ilium eversum, multis consociatus Trojanis in Sardiniam venit,
anno 2785. Cum enim classe profngi Italiam peterent, et
saeva tempestale adorti alii alio delati essent , /Eneas magna
eum Iliensium manu Sardiniam , Pausania , et Sallustio teste ,
applieuit. Unde Silius eecinil
Adjluxere eliam , et sedes posuere coactas
Dispersi pelago post erula Pergama Teucri.
Hi Graecos in insula offenderunt accolas, illosque adire non
dubitarunt, a quibus benigne bospitio suscepti populariter illis
permixti sunt, necessitate magis, quam gratiaj ne si alteri
disiungerentur ab alteris, aut desciscerent, nuilo negocio Sar-
dis accolis sese opprimendi facultatem darent; qui jam sumptis
armis, et acie instructa, ad Thorsum consederant fluvium, qni
ab hostiii tractu medius labens, illornm separabal agrum: quae
res utrisque beili dirimendi causa fuit ; curn neuter exercitus
flumen transire , et in hostem ferri primus ausus fuerit , ut
Pausanias et Leonicus referunt. Est autem TIiopsus fluvius ,
qui per Arborensem agrum mediam praeterfluit insulam , eo-
dem Pausania, et Ptolomaeo attestantibus. Discessit postea e Sar-
dinia ^neas , relicta Turribus Iliensium Frassorum colonia ,
quae, teste Pomponio Mela , Solino_, et Plinio, in ea celeber-
rima fuit. A qua existimalur nomen sumpsisse Forttm Trojanum ,
quod in Sardinia meridiem versus fuisse testatur Antoninus Pius.
Circa haec tempora Ulysses decennio naufragus erravit , et
in Sardiniam vectus parvis Sardiniae insulis adjacentibus, quae
Ithacesiae, Ulyssis speculac, tesie Plinio, vocantur, nomen dedit.
Leucosia etiam, insula Sardiniae, a Syrene ibi his tempori-
bus sepulla nomen aceepit , ut idem Plinius , et Marciarius
Capella referunt.
10
LYDII.
Lydii populi , Maeones etiam dicli , qui inter Phrygiam , et
Cariam , seu Lyciam juxla Maeandrum vivebant , mare obti-
nuerunt auno 2791 ut Eusebius tradit , et ex Manethone ,
Livio , et Valerio Maximo colligitur. Unde in Sardinia domi-
natos esse , et Maeonum locum , qui corrupte Meilogu nunc
dicitur , ab eis nomen sumpsisse judicatur.
LOCRENSES.
Locrenses Graeciae populi Parnassum montem accolentes
coloniam in Sardiniam deduxerunt , ut ex Solino constat ;
anno ut creditur 2912.
His temporibus Thespienses ex Sardinia in Italiam navigan-
tes regionem circa Cumas, tesle Diodoro, tenuere, et Daeda-
lum Cumas detulere , ut Sallustius refert.
THRACES.
Thraces Europae populi , Scythes prius dicti , ut Eusebius
refert , anno 2958 mare obtinuerunt. Unde in Sardinia im-
perasse , et urbes condidisse , creduntur.
RHODII.
Rhodienses populi ex Rhodo, insula maris Carpathii, obtinue-
runt rnare , ut insinuat Eusebius , anno 5047. Uude in Sardi-
nia imperasse, et urbes construxisse existimantur. Obtinuerunt
autem mare annos 9-5 ut refert Eusebins. Et ab eis Rhodi
locus Sassaritanae regionis nomen sumpsisse creditur.
PHRYGES.
Phryges minoris Asiae populi Cariae , Lydiae , Mysiae , et
Bithyniae finitimi post Rhodios mare oblinuerunt, anno 5070
II
ut Euscbius tradit. Unde in Sardinia dominatnm tonnisse , et
urbes condidisse putantur. Nam hoc lempore Idonesii co-
loni, qui te»te Ptolomaeo in Sardinia sunt, ab Idaeis Phrygiae
populis , qui Idam montem tunc ineolebant 3 in Sardiniam,
ut opinor, venerunt. lli mare obtinuerunt annos 25 eodem
Eusebio relerente.
CYPRII.
Cyprii populi ex Cypro maris Pampliylii insula profecti ut
insinuat Eusebius , mare oblinutrunt anno 5090. Unde eos in
Sardinia rcgnasse , et ex ipsius Cypri Corpacca regione Cor-
pacesios populos , qui in Sardinia , teste Ptolomaeo , sunt ;
venisse aliqui existimant. Hi mare obtinuere annos 40, ut idem
Eusebius narrat.
PHOENICES.
Phoenices antiquissimi maritimae Syriae regionis populi navali
et bellica arte , ut inquit Plinius , praestanles, mare ohtinue--
runt anno 315S, ut Eusebius insinuat. Unde in Sardinia eos
imperasse , et plures colonias ad eam destinasse, Diodorus Si-
culus tradit. Obtinuerunt autem mare annos 41, eodenx Euse-
bio teste.
^GIPTII.
if!gyptii populorum vetustissimi post Phoenices , ut tradit
Eusebius, mare obtinuerunt anno 5179 et etiam postea annis
31. Unde in Sardinia eos imperasse, et Esaronesios populos
ex Esare /Egyptii urbe in Sardiniam venisse, creditur: nam
Esaronesios meridiem versus Sardiniara coluisse testatur Pto-
lomaeus.
MILESII.
Milesii , potentes et opulenti populi , ex finibus Joniae et
Cariae egressi , mare obtinuerunt anno 3210, ut Eusebius
12
tradit, et quidem per annos 31. Unde et SaTdiniae imperasse,
et Milesiis Sardiniae colonis noraen dedisse, creditur.
CARES.
Cares populi minorem Asiam inter Lyciam , et Joniam inco-
lentes , qui et Leleges , teste Herodoto , dicebantur , mare
obtinuerunt anno 5241, ut tradit Eusebius. Unde in Sardinia
imperasse creduntur , cum ab eisdem aliquae civitates condi-
tae, et Carenses populi, ut refert Ptolomaeus, in ea reperian-
tur. Imperarunt Cares annos 48, ut inquit Eusebius.
LESBII.
Lesbii , populi in insula yEolica /Egaei maris habitantes ,
post Cares mare obtinuerunt anno 3289 , ut refert Eusebius.
Unde in Sardinia imperasse , et multa urbes construxisse ,
existimantur.
CORSI.
Corsi populi , Cyrnaei dicti , factionibus , et civili bello la-
cessiti sedesque mutare compulsi , ut refert Pausanias , in
Sardiniam transiere anno , ut creditur 5350. Hi viciniore mon-
tuosa insulae parte , quae Septentrionem respicit , occupata ,
duodecim oppida sibi muniere , eodem Pausania , et Plinio
teste. Ab incolis patrio nomine Corsi appellantur, et de illis
meminit Ptolomaeus.
PHOC/T.ENSES.
Pbocaei, Joniae populi assiduis Persarum bellis exagitati, et ab
Harpago obsessi, communi consensu patriam relinquentes mare
ingressi sunt, illudque obtinuere anno 12 Cyri Persarum re-
13
gis primi , qui fuit 3116 , ut ex Thucydide, Herodoto et
Cleinente Schuberto colligitur: quo tempore in Kmporia Sardi-
niae regione imperasse ereilunlnr: uam et propinquam insulam
Corsieae, teste llerodoto, oecuparunt, et eodem modo Hispaniae
Lmporiis nomcn dederunt. Unde Sylius
Phocaicae dant Emporiae . . .
His tcmporibus Jones Graeciae populi fuerunt a Cyro in servi-
tutem redacti, quare Bias Prienaeus, ex septem sapientibus
unus, illis suasit, ut communi classe solventes Sardiniam pe-
tereut, ibique una quadam civitate omnium .lonum constructa , .
absque servitute liberi foe^cilerque viverent; nimirum insu- /•> \
lam inter omnes maximam recepturi, aliis imperarent: quod
saluberrimum coiisilium Jones spreverunt, cui lamen si obtem-
perassent, ipsis licuisset, ut inquit Herodotus , Graecorum
omnium foelicissimis vivere. /
CARTHAGINENSES.
Carthaginenses Aphricae populi post Phocaeenses in Sardiniam
veneruut, eamque occnpare cupientes saepius bello Sardos
appetivere. Cyri enim Persarum regis temporibus , anno , ut ex
Orosio et Clemente Schuberto colligitur, 5435, Carthaginenscs
ex Sicilia iu Sardiniam bellum duce Macheo transtulere: sed
in eo victi a Sardis fuere, Liberato Frasso duce, et magnam
partcm exercitus amisere. Macheus etiam, et alii pauci , qui ,
superfuerunt, proplerea a Carthaginensibus exilio damnati sunt,
ut Orosius et Sabellicus referunt.
Temporibus quoque Darii Persarum regis, anno, ut ex Ju^
stino, et Schuberto colligitur, 5445, Carthaginenses duce A.S-
drubale Sardiniam bello repetierunt: in quo, Hasdrubal gra-
viter vulneratus obiit, et Sardi, Liberato duce, fugatis Cartha-
ginensibus, victores fuere. Hasdrubalis mortem tum luctus
Carthaginensium , tum et dictaturae undecim , et triumphi
quatuor insignem fecerunt. Sardis quoque animi crevere, ve-
luti cum duce, Poenorum vires concidissent, ut ex Juslino, et
Sabellico constat.
Alia insuper certamina, periculaque magna pro potiunda
I
14
Sardinia Cartbaginenses , teste Diodoro, subiere et tandem
anno 3449, quo lempore classibus et maritimis viribus erant
praepollentes, et non Africam moclo, verum etiam pleraque
Hispaniae et Siciliae loca obtinebant, omnes e Sardinia,
praeter Ilienses, Jolaenses, et Corsos, in suam ditionem rede-
gerunt: nam illi , habitaculis terrestribus humo efossis, lacte
et carne armentorum , q.iorum plurima apud eos erat copia ,
in montibus vitam quietam duxerunt, et propter inaccessos ,
difificilesque locorum situs semper liberi perseverarunt. Iberi
etiam , qui auxiliares cum Carthaginensibus in Sardiniam ve-
nerant , cum de praedae manubi|rumque distributione cum
Poenis contenderent , assumptis armis ab illis defecere , et ad
montium secesserunt juga ; ibique sedes suas constituerunt , et
a Cyrnaeis post modum Balares fuerunt appellati; sic enim
illi patria lingua transfugas vocabant, ut ex Polybio, Pau-
sania et Diodoro, constat. Regnarunt in Sarclinia Carthaginen-
ses annos 272 usque ad finem primi belli Punici, quo ejecti
a Sardis insnlam Romanis cesserunt.
His temporibus, ut refert Pausanias, Carthaginenses condi-
derunt in Sardinia Syllos urbem , Vicecomitatus Syllurensis
caput , ac etiam urbem Caralis. Unde Claudianus
Urbs Libjam contra , Tyrio fundata potenti
Tenditur in longum Caralis . . .
Alii tamen gravissimi auctores longe ante ab Aristaeo fuisse
conditam , ut dixi , scripserunt.
Tradit etiam Aristoteles eo tempore Carthaginenses in Sar-
dinia jussisse omnes arbores cibo idoneas exstirpari, nullamque
in ea amplius plantari , poena capitali trucidandos eos , qui
secus faciebant ; quod et Volaterranus refert.
Ad insulam advenas accedere non permittebant : adeo enim
imperium Sardiniae custodiebant , et peregrinos insectabantur ,
ut qui in eam adnavigarent mari demergendos curarent , te-
ste Alex. ab Alexandro.
Per hoc tempus Darius Persarum rex summopere cupiebat
Sardiniam tributariam sibi reddere: quare Histieus, Milesii ty-
rannus, pollicitus fuit Sardiniam in illius potestatem se red-
diturum ; quod tamen non evenit : nam fallendi eum gratia
id promiserat , ut refert Herodotus.
15
Aristagoras etiam Milcsii tyrannus, posl Darii infjentcs vic-
tori.is , dcereverat cnm suae faetionis hominibus in Sardiniam
profugere, ct coloniam in ea condere: sed contrario Hecaiaci
Hegesandri consilio non fuit deducta , eodem Herodoto teste.
Regnante postea in Macedonia Alcxandro Magno , terror
rerum ab eo gestarum universum orbem invasit : quare ut
Orosius et Justini ;s iradunt , a Sardis missi faerunt legali ,
qui Alexandro veluti desiinalo sibi Regi adularcntur verum
qma audita legatione Alexander obiit, Maccdones de Sardinia
contendere , ut inquit Polybius , amplius non sunt ausi.
Pcr baec tempora Carthaginenses cum Romanis saepius foedera
percussere , et de Sardinia pacta sanxere.
Anno enim primo post partam Sardiniam cum Romanis pri-
mum foedus , teste Polybio , injerunt , in quo inter cae;era
ita cautum fuit , « Romani , sociive Romauorum uilra pro-
montorium Pulchri non naviganto: nisi , vel vi tempestatis, vel
bostili impetu coacti ».
« Si quis ob hujusmodi causas eo applicuerit, nihil emito,
nihilve sumito , nisi quantum ad sacra Yei ad navigia opus
sit ».
« Intra diem quartum inde abito. lis, qui mercimonii gratia
advenerint, immunitas esto, praeler scribam, ct praecoaem ».
« Qnicumque praesentibus his in Africa , vel Sardinia ve-
num jerint , de his publica fides esto etc. »
Interjeclis deinde aiiquot annis , ut idem tradit Polybius ,
secundum fuit sancitum foedus , et ita cautum inter caetera.
« In Sardinia , atque Africa nulli Romanorum , sociorumve
negociantor , neve oppidum possidentoy nihil cmunto, praeier
rcs ad sacra et ad navigia necessarias ».
« Si quas naves eo ternpestas detulerit intra quintum diem
abeunto , etc. »
Anno postea, quo Pyrrhus Epirotarum Rex in Italiam traje-
cit, eodem referente Polybio, fuit idem foedus paucis additis
renovatum. Pyrrhus enim eo tempore Sardiniam et Siciliam
suo adjicere imperio , teste Joanne Zonara , cupiebat.
Foedus tamen istud a Carthaginensibus fuit postea violatum ,
unde contra eos primum a Romanis fuit susceptum bellum ,
et anno 3703 Sardiniam omni studio invadere deorevere.
16
Quare Annibal cnm classe , et quibusdam claris triremiuni
ducibus in Sardiniam a Carthaginensibus mittitur ; sed a Ro-
manis in quodam insulae portu inclusus classem fere omnem
amisit ; ipseque per hostium manus dilapsus, a Carthaginensi-
bus qui evaserunt captus , ob rem male gestam in Sardinia
crucifixus, teste Polybio, occiditur.
Anno sequenti Carthaginenses in locum Annibalis pro Sar-
dis defendendis Hannonem classis ducem in Sardiniam mittunt.
Sed a L. Cornelio Scipione tunc Consule, qui Oibiam venerat,
victus, amisso exercitu, ipse se confertissimis hostibus irn-
miscuit, ibique interfectus est. Unde Scipio Sardiniam vastavit
ibique Aleriae urbis excidio incolas terruit , omnique terra
Poenos fugavit, multaque millia captivorum abduxit, et trium-
phum egit, ut Orosius, Eutropius, Florus, et Jornandes tradunt.
Hinc Silius cecinit
Scipio ductoris celebrabat funera Poeni
Sardoa victor terra
Caeterum Jo. Zonara diversum refert , Scipionem scilicet
exercitum in Sardiniam ducentem , classem Carthaginensium
conspexisse , et in eam impetum fecisse ; cumque illa , prius-
quam ad manus veniret , fugisset , Olbiam urbem invasisse ,
et ibi navium Carthaginensium conspectu territum , nec enim
peditatus satis ad pugnam paratus erat, domum versus iter
intendisse.
Anno 5720 Carthaginenses navali praelio superati a Roma-
riis pacem petierunt , quae hac praecipue conditione , teste
Polybio , Cornelio Nepote , Nauclero , et Volaterrano , data
est « Poeni Sicilia , ^"Hin^ , et omnibus insulis quae inter
Italiam, et Africam sunt excedunto » Ex quo foedere Sardiniam
ad eos spectare Romani, teste Appiano ASexandrino, asserebant.
Anno sequenti Carthaginensium milites ex Sicilia in Africam
deportati, ob stipendium denegatum, arma contra Poenos ca-
piunt. Eorum quoque exemplo milites qui in Sardinia erant
Bostarem, et Poenos, qui cum imperio in insulam venerant
in potestatem redactos crudeliter trucidarunt, et quadam arce
occupata in apertam erupere defec-ionem. Hujus motus fama
Carthaginem delata, confestim Hanno cum novo exercitu est
in Sardiniam missus. Hunc novi milites, inita in Sardinia cum
17
vctcranis conjuratione, cruci affigunt: ncc duplici scelcre con-
tenti teitium adjiciunt, quoscunque Cariliagineneintn, qui in
tola insula fuere, ad unuin strangulantes, interficiunt: arcibus
iride, et oppidis potiti insulain aliquandiu tcnuere; legaios-
que ad Koinanos miserunt insulain daturi. Orta postea inler
eos, et Sanhniae populos discordia, milites expulsi in Ilaliam
abierunt; atque ita Sardinia a Carthaginensibus eontigit alie-
nari, ut refert Polybius, et Sabellicus.
KOMANI.
Ejectis ex Sardinia Poenis, Romani suasionibus militum, qui
e Sardinia ad eos tivmsfugerant , pellecti, insulam occupare
decreverunt. Itaque anno o|12 Carthaginenses, qui id resci-
verunt exercilum in insulam transmittere paranl; quam Occa-
sionem nacti Roraani bellum ilhs indixere, querentes, quod
illum belli apparatum non tam contra Sardos, quam contra
se ipsos facerent. Unde Carihaginenses , qui bello Africo do-
mestico vexabantur, et se minime idoneos ad bellum cum
Romanis gerendum intelligebant, ut omnem belli causam
averterent, non modo Insulam Sardiniae cesserunl; verum
etiam mille , et ducenta talenta Romanis miserunt , ut ex Po-
lybio , Appiano Alexandrino , Jo. Zonara , Sabellico , et Sigo-
nio constat.
Caeterum licet Carthagincnses Sardiniam Romanis relique-
rint, Sardi tamen non sine armis Ronianorum imperio subesse
voiuerunt. Itaque anno 5726 in Sa?4rs decretum est bellum, et
T. Manlius Torquatus Consu 1 contra eos missus^ ipsos devicit,
de illisque triumphavit, ut Orosius, et Eulropius tradunt.
Nec ob id Sardi Romanis parere voluerunt , sed duobus
aliis annis Romanorum bellum sustinuerunt , et quidem forti-
ter , et sirenue , ut inquit Jo. Zonaras. Tandem a P. Cornelio
./Edili prius , mox a M. Pomponio Coss. victi omnes , exceptis
montanis popalis , imperii jugum susceperunt. Erant autem
montani populi liienses, Ralari, Tarates, Sossinates, Aconites, et
Jolenscs , qui (uuc Diatesbes dicebantur. Hi speluncas inhabi-
tanilo lacte, caseo , et carne armentornm , quorum plurima
18
apud eos erat copia, vitam quietam ducebant , et a bellorum
discrimine procul erant, Diodoro et Strabone referentibus.
Eo tempore P. Cornelius, et mililes Romani multi epidemiae
morbo iri Sardinia obiere , ut tradit Jo. Zonar.3.
Anno 5728 Legati decem a Rouianis missi , in provinciae
formam Sardiniam redegerunt, et Romauo magistratui admini-
strandam subjecere ; fuitque prima populi Romani Provincia ,
ut Pomponius J. C. in libris Pandectarum, et Onuphrius tradunt.
Nam licet Sicilia antea vicla fuerit, tamen non nisi Syracusis
a Marceilo captis in provinciae formam lota redacta est.
Biennio post, anno scilicet 5730 C. Papyrius Cos. contra
Corsos missus , insulam illam in ditionem populi Romani addu-
xit, et in monte Albano de Corsis triumphavit, ut Plinius , et
Valerius referunt.
Fuit eo anno Corsica Sardiniae attributa, atque ex duabus
provinciis una provincia facta , et uno Sardinia nomine insi-
gnita, ut Rufius, Sigonius, et Onuphrius referunt.
Anno deinde 5755 quatuor Romae creati sunt Praetores ,
ut duo ex his Romanus, et Peregrinus in urbe manerent, duo
vero in Sardiniam Siciliamque novas provincias mitterentur ;
qui jus provincialibus dicerent , et si res cogeret bellum ad-
ministrarent , Solino , Sigonio et Onuphrio relerentibus.
Itaque Praetores infrascripti sub consulibus Sardiniae provin-
ciam administrarunt annis 177 usque ad tempora Caji Julii
Caesaris hac serie.
Anno 5755 M. Valerius fuit primus Sardiniae Praetor, Solino
referente.
5758 Sardiniae Praetor.
Hoc anno Sardinia facta est consularis provincia , et sorti-
tus est eam C. Attilius Regulus , Cuspiano , et Polybio refe-
rentibus.
5745. A. Cornelius Mamula Sard. Praet. ( Livio et Sabellico. )
5746. Q. Muti is Scevola Sard. Praet. ( Livio )
Q. Man?ius Torquatus Sard. Proprae. ( Liv. et Syl. )
5747. 0. Mutius Scevofa prorogatus S. P. ( Livio )
5748. Q. Mutius Scevbla prorog. S. P. ( Livio )
5749. Q. Mutius Scevoia prorog. S. P. ( Livio )
19
3750. L. Cornelius Lcnlulus Sard. Pract. (Livio)
3751, P. Maniius Valsonius Sard. Praet, ( Livio )
5752. C. Aruncuiejus Sartl. Praet. ( Livio )
5755. C. Aruueulejus prprogatus Sard. Praet. (Livio)
5754. A. Hostilius Sard. Praet. ( Livio )
57 55. Q. CJaudius Sard. Praet. (Livio)
3756. Cn. Oclavius Sard. Praet. (Livio)
3757. T. Ciaudius Nero Sard. Praet. ( Livio )
5758. P. Lentulus Sard. Praet. ( Livio )
3759. P. Lentulus prorogatus Sard. Praet. ( Livio )
3760. M. Fabius Buteus Sard. Praet. (Livio)
5761. M. Fabius prorogatus Sard. Praet. ( Livio )
5762. L. Vellejus Tappullus Sard. Praet, (Livio)
5763. M. Porcius Cato Sard. Praet. ( Livio )
5764. L. Auilius Sard. Praet. ( Livio )
5765. T. Seinpronius Longus Sard. Praet. (Livio)
5766. T. Sempr. prorogalus Sard. Praet. (Livio)
5767. C. Coruelius Merenda Sard. Praet. ( Livio )
5768. L. Porcius Lycinius Sard. Praet. ( Livio )
5769. Q. Salonius Sarra Sard. Praet. ( Livio )
3770. L. Oppius Salinator Sard. Praet. (Livio)
5771. L. Oppius prorogatus Sard. Praet. ( Livio )
5772. Q. Fabius Pictor Flamen Quirinalis Sard. Praet. (Livio)
5775. C. Stertinius Sard. Praet. (Livio)
5774. Q. Fuivius Sard. Praet. ( Livio )
5775. C. Aurelius Scaurus Sard. Praet. (Livio)
3776. L. Posihumius Tempsanus Sard. Praet. ( Livio )
5777. Q. NevUis Matho Sard. Praet. (Livio)
5778. Cn. Sicinius Sard. Praet. ( Livio )
5779. C. Terentius Istra Sard. Praet. ( Livio )
5780. M. Pinarus Sard. Praet. ( Livio )
5781. C. Menius Sard. Praet. ( Livio )
5782. L. Valerius Levinus Sard. Praet. ( Livio )
5783. T. Ebutius Sard. Praet. ( Livio S. D. )
3784. C. Mumius Sard. Praet. ( Livio S. D. ). Hoc anno facta
est consuiaris provincia ob belli magnitudinem, et
sortitus est eam T. Sempronius Cos.
5785. M. Popiiius Lenas Safd. Praet. ( Livio S. D. ). T. Sem-
20
pronius Gracchus Proconsul in Sard. Eo anno contu-
lari* provincia remansit ob belli periculum.
3786. Cn. Cornelius Scipio Sard. Praet. ( Livio S. D. )
3787. M. Attilius Sard. Praet. stetit in Corsica, (LivioS. D.)
Cn. Cornelius Sard. Praet.
3788. C. Cirtejus Sard. Praet. stetit in Corsica , et M. Atti-
lius Praet. in Sard. ( Livio S. D. )
3789. Sp. Cluvius Sard. Praet. ( Livio S. D.)
3790. L. Furius Philus Sard. Prael. (Livio S. D. )
5791. M. Recius Sard. Praet. ( Livio S. D.)
3792. P. Fontejus Capito Sard. Praet. (Livio S. D.)
3793. C. Papyrius Carbo Sard. Praet. ( Livio S. D. )
5794. M. Manlius Torquatus Sard. Praet. (Livio S. D. )
5795. M. Fonlejus Sard. Praet. (Livio S. D.)
. . . . M. Porcius Calo Praet. (Vol., Plut. et Alex. ab Alex. )
3835. . Sard. PraeL L. Aurelius Ore-
stes Cos. provinciam eo anno consularem administravit.
C. Graccbus eo anno Sardin. Quaestor. ( Plutarcbo et
Livii Abbreviatore.)
3836 Sard. Praet.
L. Aurelius Orestes Proconsul in Sard.
M. /Emilius Scaurus senior stipendia in Sardinia facit ,
Cornelio Nepote referente.
3848. M. Metellus Sard. Praet. (Ruffo et Eutropio)
M. ^milius Scaurus junior Syllae privignus Sard. Prae-
turam obtinuit, in qua cum non satis abstinenter e-
gisset a Sardis repetundarum accusatus , a Cicerone
una cum quinque aliis defensus est, ut Volaterranus
inquit, et extant fragmenla oratiorus Ciceronis, in
quibus Bostaris Norensis viri fugienlis e Sardinia ob
Scauri adventum meminit.
3869. Q. Aniosiius Marianae faclionis Sard. Praet. Livii Abbre-
viatrne referente.
. . . . L. Philippus L. Syliae Legatus, occiso Q. Antonio, in-
sulan» pro SyJIat adniinistravit, teste Livii Abbreviat.
21
3885. T. Albutius Sard. Praet.
Cn. Pompejus Sard. Quaeslor,
3906. Appius Claudius Sard. Praet. Sabellico, et Plutarcho re-
ferentibus.
His temporibus anno scilicet 3736 fuit quaedam seditio apud
Sardos orta , quae tamen a C. Attilio Cos. facile fuit composi-
ta , ut Polybius, Sabellicus , et Cuspianus tradunt.
Anno deinde 5744 Carthaginenses, conquesti Sardiniam frau-
de Romanorum interceptam, bellum secundum Punicum Ro-
manis intulerunt. Dira prodigia statim in Sardinia visa sunt ;
nam equiti circumeunti vigilias baculus, quem in manu tene-
bat, arsit; littora crebris ignibus fulsere; scula duo sanguinem
suclarunt; et milites aliqui icti fulminibus fuerunt; solisque or-
bis minui visus fuit, ut Livius , Orosius, et Sabeliicus referunt.
Eo anno Romani obsides a Sardis petiere, eosque Cn. Ser-
vilius classe 120 quinqueremium, teste Livio, et Polybio, ac-
cepit. ^ lHr
Anno autem 2086 quo Romani apud Cannas insignem ac-
ceperunt cladem, Cornelius Sardiniae Praetor, qui nec stipen-
dium, nec frumentum habebat, nec sibi a populo Roinano
ob aerarii inopiam poterat subveniri, quantum argenti fru-
mentique opus habuit a Sardiniensibus sociis Romanorum Ci-
vitatibus exegit, Livio, et Sabellico referentibus. Itaque anno
sequenti Sardorum principes ab Hannibale Carthaginensiuin
duce, ut inquit Eutropius, vel ab Arsicora Sardiniae R«ge ,
ut Volaterranus, seu insulae primario, ut Livius, solicitati ad
Carthaginenses clandestinam legationem miserunt, nunciantes ,
in Sardinia parvum Romanorum exercilum esse, veterem Prae-
torem Cornelium provinciae peritum inde decedere ; novurn
expeclari; ad hoc fessos jam animos Sardorum esse duri-
tate imperii; et proximo iis anno acerbe, atque avare impera-
tum: gravi tributo, et collatione iniqua frumenti oppressos; nihil
deesse aliud, quam authorein ad quem deficerent. Quo nuncio
accepto , Hasdrubalem cognomento Calvum ducem in Sardiniam
Carthaginenses deligunt, et 12 mille peditum, ac mille et quingen-
tos equites cum praesidio LX. navium longarum decernunt.
Sub idem fere tempus A. Cornelius Mamula, qui adventu
novi Praetoris Sardinia excesserat, Romae retulit, qui sta-
22
tus rerum in insula esset, ad bellum, et defectionem spe-
ctare. Q. Mutium qui successisset sibi , gravitate coeli a-
quarumque in adventu exceptum morbo non tam periculoso,
quam longo, diu ad belli vim sustinendam inutilem fore;
exercitumque ibi, ut satis firmum pacatae provinciae prae-
sidium esse, ita parum bello, quod motum iri videretur.
Quare patres decreverunt, ut Q. Fulvius Flaccus quinque
millia peditum, quadrigentos equites scriberet , eamque le-
gionem primo quoque tempore in Sardiniam trajiciendam
curaret, mitteretque cum imperio quem ipsi videretur, qui
rem gereret quoad Mutius convaiuisset. Ad eam rem mis-
sus est Q. Manlius Torquatus. Is navibus lougis Caralim
subductis, navalibusque sociis armatis, ut terra rem gereret,
ex sociorum auxiliis supra veteres copias duo, et viginti mil-
lia peditum, mille, et ducentos equites confecit; cum his e-
quitum, peditumque copiis profectus in agrum hostium , haud
procul ab Arsicorae castris, castra posuit. Arsicoras tum
forte profectus erat in Pellitos Sardos ad juventutem arman-
dam, qua copias augeret: filius ejus nomine Jostus castris
praeerat. Is adolescentia ferox, antequam Arsicoras, et As-
drubal cum auxiliaribus copiis adessent, sub Manlii accessum
castris ad praelium egreditur; nec magno certamine fusus ,
fugatusque est. Sardi viriliter pugnantes ad triginta miliia
caesi, et mille trecenti ferme vivi capti fuere; reliqui cum
Josto ad urbem nomine Cornum, illius regionis caput, se re-
ceperunt. Pacata eo praelio Sardinia fuisset, nisi classis Pu-
nica cum duce Asdrubale, quae tempestate dejecta ad Ba-
leares fuit, in tempore ad spem rebellandi advenisset. Manlius
audito appulsu Punicae classis, Calarim se recepit, et Arsi-
corae occasio datur Poeno se jungendi. Asdrubal copiis la
terram expositis, et classe remissa Carthaginem, duce Arsi-
cora, ad sociorum populi Romani agrum populandum profe-
ctus , Caralim perventurus erat, ni Manlius obvio exercitu ab
effusa eum populatione continuisset.
Primo castra castris modico intervallo sunt objecta; dein-
ceps procursationes; leviaque certamina vario eveutu inita ;
postremo descensum in aciem, signisque coliatis justo prelio
per quatuor horas pugnatum est, fortuna neutro inclinante.
23
Posfremo Romanus vielor Jostum cuspidc transverberavit , duo-
deeim millia hostium Poenorum ,, Sardorumque interfecit; mille,
ef quingenti sunt capti, et in his Asdrubal Imperator, Hanno ,
et Mago Barchini, sanguinis Hannibali propinqua cognalione
junctus. Signa quoque mililaria septem, el viginti cepit. Ar-
sicora, qui cum paucis equitibus praelio vivus excesserat, au-
dita tilii morte Locte, ne cujusquam interventus coeptum
impediret, mortem sibi conscivit. Caeteris urbs Corni, eadem,
quae antea, fugae receplaculum fuit, quam Manlius victore
exercitu aggressus inter paucos dies recepit: deinde aliae
quoque civilates, quae ad Arsicoram, Poenosque defecerant
obsidibus datis dediderunt sese; quibus stipendio, frumentoque
imperato pro cujusque aut viribus, aut delicto Calarim exer-
citum reduxit; ibi navibus longis deductis, impositoque, quem
secum advexerat, rnilitc, Romam navigat, Sardiniam subactam,
pacatamque nunciat Patribus , et stipendium Quaesloribus, fru-
menlum yMilibus, captivosque Fulvio Praetori tradidit, ut ex
Livio, Silio, Eutropio , Volaterrano, et Sabeilico constat. Eo
anno 0. Ennius insignis Poeta cum Manlio in Sardiniam ve-
nerat, et ab ea postea non recessit, quousque M. Porcius
Cato ex Sardinia Quaeslor decedens eum Romam deduxerit,
ut Silius, et Plutarchus tradunt.
Is Cato Sardiniam Praetor subegit, et in ea fuit ab Ennio
Graecis literis eruditus aetate jam grandis, ut Volaterranus ,
et Nauclerus.
Annis sequentibus, usque ad belli Punici finem, insulam
cum duarum legionum praesidio fere semper Praetores custo-
diere; et classem ad tuendam Sardiniae oram habuere. Cum-
que anno 5752 esset fama, navalem apparatum Carthagine
esse, et Poenos navibus ducentis omuem oram Sardiniae, Sici-
liae, et Italiae impleturos,, ad Sardiniae praesidium additae
sunt quinquaginta longae naves, quas P. Scipio ex Hispania in
Sardiniam Aurunculejo tunc Sardiniae Praelori transmisit. Et
anno 5756 C. Oclavius Sardiniae Praetor octoginta onerarias
Poenorum naves, frumento, seu praeda Hetrusca, onustas, circa
Sardiniam cepit. Itaque annis sequentibus bello Punico ur-
gente, idera Oetavius ex decreto Patrum navibus longis qua-
dragiuta maritimam Sardiniae oram est tutatus, et in ea ali-
24
quas Poenorum naves intercepit, ut apud Livium constat.
Sardi autem per haec tempora ingentem vim frumenti Ro-
manis in bello, quod contra Carthaginienses variis in locis
habebant, administrarunt, Livio referente.
5 h<^ Anno vero 3757 tanta frumenti copiam ex Sardinia Romam
transmiserunt , ut horrea Romana non solurn ea, quae jam
facta erant, sed nova aedificata repleta fuerint. Cumque ve-
stimenta Romano exercitui deessent, mille et ducentae togae ,
et duodecim millia tunicarum a Sardis data sunt, Livio etiam
authore.
j i Anno etiam sequenti centum onerariae naves commeatu o-
nustae ex Sardinia in Africam transmissae fuerunt. Et allero
anno Sardiniae commeatus tantam vilitatem annonae effece-
runt, ut mercator pro vectura naulis frum^ntum relinqueret ,
Livio referente.
^#-w ' f Anno deinde 3760 pax a Romanis Carthaginensibus data
CxrU* Cn-C^p? 4 ' + </ * u * i <' est , bellumque Punicum hac praecipua Iege finiturn, ut Sar-
/ f] Wo **** C***' dinia, pro qua illud bellum susceptum erat, Romanorum es-
set, ac illis nullum post hac bellum a Carlhaginensibus ejus
gratia inferretur. Hac pace facta Sardorum animi, qui hujus
belli expectantes eventum, varia fortuna per annos 17 su-
spensi , et distracti erant, hoc tempore conquievere. Itaque
praesidium Sardiniae minui coepit, et tanturn legio una, et
decem longae naves, ac saepe pauciores ad insulae custodiam
Praetoribus decretae fuere, Livio, et Polybio referenlibus.
Anno 2762 Cn. Sergius militibus, qui in Sardinia diu sti-
pendium fecerant, agrum ex decreto patrum in insula assi-
gnavit, ut ex Livio, et Polybio constat.
Anno autem sequenti, quo M. Porcius Cato erat Sardiniae
Praetor, fugati ex insula foeneralores, et sumptus, quos in
cultum Praetorum socii facere soliti erant, circurncisi, aut
sublati , teste Livio, et Sigonio, fuere. Eo anno rnagni com-
meatus, et vestimenta exercitui Romano ex Sardiuia missa sunt.
Anno etiam 5770 frumenti decimae imperatae sunt, cujus
pars Romam, pars in /Etoliam ad exercitum transmissa fuit ,
ut Livius inquit. Post haec bellum cum montanis Sardiniae
populis, Romani habuere: nam llienses, Raiari, et a!ii, qui
in montibus viventes, nunquam a Romanis, ut supra dixi ,
25
debcllali fuere, enm pamm agri seminario baberent, et quem,
babebant segniter sererent , alios Sardiniae indigenas accurate
colcntes spoliabant, et quosdam Irans aequora , praeserlim
Pisanos navibus invadebant. Ouarc Sardiniae Praetores ex Pa-
trum decreto saepius eos bello tentarunt, et quosdam cohi-
buerunt, caeteros difficiiltate locorum obsterriti omisere, et
liberos eos reliquere : observabant tamen ipsorum mores, qui
post latrocinium dies plurimos praedac nundinas eelebrabant,
et tunc exercitum arlibus quibusdam ductantes, eos invade-
bant, et multos in manus relrabebant, ut Slrabo et Diodoms
referunt.
Anno autem 5780 bellum ab lliensibus Sardiniae populis
renovatum est, et Corsi a Roraanis defecere: Iiaque M. Pina-
rus creatus Praetor secum in Sardiniam trajecit octo millia
peditum ex sociis Latini nominis , et trcccntos cquites. ln
Corsica pugnatum cst, et ad duo millia Corsorum in acie
occisi sunt : qua clade compulsi obsides dedcrunt^ ef cerae
centum millia pondo. Postea cum llicnsibus in Sardinia se-
cunda praelia facta sunt; nuuquam tamen a Romanis orani
parte fuerunt pacati, ut testatur Livius et Diodorus.
Triennio post T. Ebutius Praet. fdium ad Senalum cum literis
misit, nuncians Ilienses, et Balaros montanos Sardiniae popu-
los, provinciarn pacatam invasisse, nec eis iuvaiido exercitu
resistere posse. Eadem etiam Sardorum legati nunciabant,
orantes urbibus saltem opem Senatus ferret; jam enim agros
populatos esse: quae legatio ad novos magislratus rejectafuit.
Anno postea sequenti Caralitani, et nonnulli alii defecerunt.
Itaque in Sardiniam duae legiones scribi jussae sunt; quina
millia ducenli pedites et trecenti equites in singulas ; et duo-
decim millia peditum sociorum , ac Latini nominis, et sex-
centi equites, et decem quinqueremes naves. Cum eo exer-
citu T. Sempronius Gracchus Cos. trajecit in Sardiniam , ob
belli magnitudinem provinciam consularem eo anno factam.
Ibi ( si vera sunt quae in quinta Decade sub nomine Livii
edita traduntur) multis secundis praeliis Sardos perdomuit:
quindecim millia hostium sunt cacsa ; omnes Sardoriim jjo-
puli, qui defecerant, in ditionem redacti ; stip( ndiariis veie-
ribus duplex vectigal imperatum, exactumque: caeteri frumen*
5
26
tum conlulerunt. Pacata provincia , obsidibus ex tota insula
250 acoeptis, legati Romam , qui ea nunciaret, missi sunt,
quique ab senalu peterent , ut ob eas res ductu auspicio-
que T. Sempronii prospere gestas Diis immortalibus honos
haberetur , ipsique decedenti de provincia exercitum secum
deportare liceret.
Peracto anni curriculo, legati in urbem venerunt, et Sena-
tus in /Ede Apollinis , eorum verbis auditis, supplicationem
in biduum decrevit, et quadraginta majores hostias Consules
immolare jussit; ac M. Popilium illius anni Praetorem depre-
catus fuit, ne in Sardiniam iret : sed illam T. Sempronio
relinqueret, quem uti Proconsulem, cum eodem exercitu , eo
anno in provincia manere voluit.
Altero autem anno T. Sempronius ex Sardinia reversus, ut
inquit Volaterranus , caprarum greges , captivorumque , victor
portavit , et triumpbum egit.
Biennio post tabulam in aede Matris Matutae posuit , in
qua Sardiniae insulae forma erat, alque in ea simulacra pu-
gnarum picta, cum hoc indice, Tib. Sempronii Gracchi Con-
SULIS IMPERIO AUSPICIOQUE LEGIO EXERCITUSQUE P. R. SaRDI-
mam scbegit: In ea provincia hostium caesa aut capta supra
octaginta millia ; Rep. felicissime gesta atque liberatis
vectigalibus restitutis exercitum salvum atque incolumem
PLENISSIMUM PRAEDA DOMUM REPORTAVIT; iterum triumphans in
URBEM ROMAM REDIIT. CUJUS REI ERGO HANC TABULAM DONUM
Iovi dedit. Haec omnia tradit author quintae Decadis , quae
nomine T. Livii circumfertur. Et Cornelius Nepos, seu alius in-
certus author qui librum De Viris Illustribus scripsit, addit ob
eam captivorum multitudinem proverbium fuisse celebratum,
Sardi venales, quo postea Cicero contra Tigellium usus fuit.
Sed apud Livii Abbreviatorem tantum legitur eo anno in
Sardinia fuisse bellatum , et quidem ( ut inquit Sabellicus )
parum memorabili eventu : tantum enim in quasdam urbes
saevitum fuit , et praecipue in urbem Caralis , illiusque gen-
tem, quam , ut tradit L. Florus et Jornandes, contumacem
repererat : reliqui autem montani populi invicti semper per-
manserunt, ut Livius in fine IV. Decadis, Diodorus, et Strabo
tradiderunt : nec memoratum proverbium originem traxit ex eo
27
bello , sed longe ante , Romull tempore , quando triumphum
egit de Vejis Hetruriae populis , qui erant Sardiniani eoloni ,
et Sardi dieebantur , Plutarcho , et M. Varrone referentibus.
Anno deinde 3790 binae decumac in Sardinia fuerunt im-
peratae , ac multum frumenti in Macedoniam portalum.
Anno autem 383f> Aurelius Horesles Consul, ut Abbrevia-
tor Livii, et Cuspianus referunt , Sardos, qui defecerant, su-
begit, et ob atrocem insalubremque hyemem vestem in e-
xercitum imperavit. Sardi autem missis ad Romanos legatis
excusationem dederunt ; et Senatus jussit Horesti aliunde ve-
stimenta militibus parare : deinde ob C. Gracchi tunc Sardi-
niae Quaestoris merita sponte vestem militibus dedere. Grac-
chus enim cum Sardis se bene gessit, deditque omnis speci-
men virtutis , ac alios Quaestores justitia , temperantia , et
industria antecelluit, ut tradit Plutarchus , Sabellicus, et An.
Gellius, qui, Cajum Gracchum ex Sardinia redeuntem , hanc
orationem ad populum in concione habuisse, refert « Versa-
« tus sum , inquit , in provincia quomodo ex usu vestro exi-
« stimabam esse, non quomodo ambitioni meae conducere ar-
« bitrabar, nulla apud me fuit popina , neque pueri exiinia
« facie stabant; sed in convivio liberi vestri modestius erant,
« quam apud Principem ». Post deinde haec dicit: « Ita ver-
« satus sum in provincia , ut nemo possit vere dicere assem,
« aut eo plus in muneribus me accepisse , aut mea opera
« quempiam, sumptum fecisse. Biennium enira fui in provin-
« cia, si ulla meretrix domum meam introivit , aut cujusque
« servulus propter me solicitatus est , omnium hationum po-
« stremum , nequissimumque existimato : cum a servulis eorum
« tam caste me habuerim , inde poteritis considerare , quo-
« modo me putetis cum liberis vestris vixisse ». Atque ibi ex
intervallo : « Itaque inquit, Quirites cum Roma profectus zo-
« nas, quas plenas argenli extuli, eas ex provincia inanes re-
« tuli. Alii vini amphoras , quas plenas tulerunt , eas argento
« plenas domum reportaverunt ». Discesserat autem Gracchus
ex Sardinia sua sponte, non veniente successore, ut Cornelius
Nepos refert.
Anno etiam 3848 bellum cum Sardis renovatum est , de
illisque M. Metellus triumphum egit , ut tradunt Eutropius ,
jSex. Ruu°us , Cuspianus , et Onuphrius Panvinus.
28
Ortum est postea primum civile bellum inter Marium , et
Syllam, qui anno 5879 viclor Romam intravit, et dictatorem
perpetuum se fecit , atque L. Philippum Legatum ad Sar-
dos misit , qui pulso , occisoque Antonio Praetore Marianae
factionis, insulam occupavit, teste Livii Abbreviaiore. Eo tem-
pore creditur Syllanum Sardiniae oppidum fuisse conditum, et
nomen a Syllanis sortitum: nam et Syllam plerasque colonias
misisse testatur Plutarchus.
Anno 3883 obiit Sylla , et M. ^milius Lepidus Cons. Ma-
rianae partis assertor , contra Q. Lutatium Consulem Sylla-
nae factionis in Sardinia molitus est bellum : sed post paucos
dies dislillationis morbo , ut inquit Appianus Alexan. vel moe-
rore ob conjugis adulterium confectus , ut vult Plutarchus ,
re infecta obijt.
Anno 5893 Piraticum bellum Cneo Pompejo decretum est,
nam Sardinia , et alia maritima loca piratarum incursionibus ,
et populationibus vexabantur. Pompejus lustrato Sardoo mari
Sardiniae oram Lentulo Marcellino , et P. Attilio tuendam tri-
buit, eaque cura alia maria tutatus, intra paucos menses prae-
dones onmes fudit , fugavitque , et tutum mare navigantibus
reddidit , ut refert Sabellicus.
Anno sequenti idem Pompejus procurationi , et adminislra-
tioni rei frumentariae praepositus _, magnam vim frumenti ex
Sardinia congessit, annonaeque angustiam levavit, teste Plutar-
cho in ejus vita.
Per memorata tempora , ut creditur duae coloniae in Sar-
diniam deductae sunt , colonia sciiicet ad Turrim Libysonis
Septentrionem versus, de qua Plinius, Ptolomaeus, Onuphrius ,
et Sigonius , et Useilis colonia Orientem versus , de qua Pto-
lomaeus, et Onuphrius: Caralis in super facta est urbs civium
Romanorum , teste Plinio ; et ut creditur, condita fuit in Sar-
dinia civitas Tibula Septentrionem versus a Tiburtinis, et Lati-
nis Romanorum sociis, a quibus per compositionem dicti sunt
populi Tibulalii , de quibus etiam meminit Plolomaeus. Ad
haec Sardi quamplures ob eorum merita , et virlutes civitate
Romana, ut, in oratione pro L. Cornelio Balbo, inquit Cicero ,
fuerunt donati.
29
ROMANI 1MPERATORES.
Julius Caesar Rcipublicae Romanae dictator, anno 3913
misso O. Valcrio cum legione una , Sardiniam a Pompejanis
vacuam occupavit. Sardi enim Caesaris imperio cedentes M.
Cottam Praetorem ex urbe Caralis , et insula ejecerunt ; ac
nltro Valerium receperunt , qui insulam eo anno administra-
vit , Dione , Caesare , Paulo Orosio , et Appiano Alexandrino
refercntibus.
Anno sequenti Sex. Peduceum in Sardiniam Caesar dele-
gavit , et navibus longis insulam munivit, ut Appianus Alexan-
drinus , et alii referunt.
Anno 5916 Q. Varro , M. Cato, multique alii Pompejani
magna navium classe Sardiniae oram infestarunt; itaque Caesar ,
qui ex Sardinia auxilium commeatumque habuit, in Africam
profectus eos vicit , et inde in Sardiniam reversus insulam
lustravit et composuit. Sulcitanos, qui L. Nasidium cum classe
Pompejana receperant H-S< centum millibus mulctavit, et pro de-
cimis octavas pendere jussit, bonaque paucorum vendidit. Stetit
in Sardinia dies decem et octo, et abiit Romam; ubi biennio
postea a conjuratis viginti tribus vulneribus fuit confossus, post-
quam in Sardinia regnaverat annos quinque , et menses . . .
Dione et Sabellico attestantibus. Interfecto Julio Caesare bel-
lum civile fuit reparatum , sed anno 3920 Caesar Octavia-
nus C. Julii nepos triumviratum cum Lepido , et Antonio
couclusit , provinciasque partitus Sardiniam ex duplici foedere
obtinuit, duabusque legionibus munivit, ut ex Dione , Sabel-
Jico, et Appiano Alexand. constat. Sex. autem Pompejus >
Marcus , et Jinobarbus , ac alii proscripti et fugitivi factio-
nis Bruti et Cassii , formidabili coacto exercitu, oram Sar-
diniae caedibus, et rapinis compleverunt , ac mari intercluso
Sardiniae commeatum impediere , eodem Dionc , et Appiano
referentibus.
Anno sequenti, orta discordia intcr Antonium et Caesarem,
bellum reparatum fuit. Anlonius , qui Sex. Pompejum fauto-
rem habebat , Mennam cum Pompeii classe quatuor legioni-
bus instructa ad Sardiniam sibi occupandam misit, insulamque
30
Caesari parentem facile est consequutus , ac duas legiones ,
quas in ea invenit ob Antonii cum Pompejo conspirationem
metu territas , sibi assumpsit. Sed non multum eam tenuit ;
»am L. Coccei opera pacem cum Caesare resarcivit , et ex
conditione novi foederis insulam illi restiluit, ut refert Dion,
et Appian. Alexand.
Biennio post Sex. Pompejus , audita Caesaris et Antonii
pace, Mennam libertum cum magna navium classe in Sardiniam
misit, qui copiis in terram expositis, obvio exercitu a M. Lucio
tunc Praelore adortus , primo congressu terga dedit , postea
firmatis , contractisque in unum locum copiis Lucium , qui
nullo servato ordine milites insectabatur , vicit , et ex insula
fugavit , Caralim postea obsidione cepit, et in ea Helenum
Caesaris libertum , caetera quoque oppida , arcesque ex con-
cordia obtinuit , et ad Caesarem Helenum dimisit, ut Dion. ,
et L. Florus referunt.
Post captam Sardiniam, Pompejus navibus praedatoriis mare
adeo infestum fecit , ut commeatibus impeditis Romam faiiie
asperrima affilixerit ; illis tandem ab Antonio obviam itum est,
et pax hac lege facla , ut Sardiniam Sex. Pompejus haberet,
quod tradunt Plutarchus, Dion, Sabellicus, et Appian. Alexaud.
In sequenti anno Pompejus foederis conditiones rupit, ac
Mennam Sardiniae Praetorem, sibi ex levissimis causis suspe-
ctum, legatis ad eum missis revocat; sed Menna legatos occi-
dit, et Philadelphum Caesaris libertum, qui in insulam fru-
menti convectandi gratia venerat, ad Caesarem Octavium
mittit, et Sardiniam cum tribus legionibus, et sexaginta na-
vium classe illi obtulit, ut Orosius, Dion, et Appianus Ale-
xandrinus tradunt.
Octavius, parta Sardinia, Lepidum abdicare coegit , Pom-
pejum et Antonium vicit, atque ita, illis mortuis, singulare
imperium ex S. P. Q. R. voluntate sibi uni stabilivit, provin-
cias omnes disposuit; Sardiniam, et undecim alias S. P. Q. R.
administrandas tradidit, teste Svetonio, et Onufrio Panvino.
Regnavit Octavius et Sardiniae dominatus est annos 55 , et
post illius obitum caeteri Imperatores Romani usque ad quar-
tum annum FI. Antemii hac serie successerunt, et Sardiniae
regno dominati sunt.
31
A Natwitati Salvatoris Jesu Christi
Anno 15 Tibcrius Caesar Rom. Imperator est asscquutus
Sardiniam, et in ea regnavit annos 22 menses 6 dies 26: et
obiit XVII. kal. aprilis.
Anno 58 Cajus Caesar cognomento Caligula Imperator Ro-
man. accepit Sardiniam, regnavitque in ea annos tres menses
10 dies 9 et occisus est IX. kal. februar.
Anno 42 Claudius Caesar Rom. Imper. Sardiniam regere
coepit, et in ea regnavit annos 13 menses 8 dies 20 et mor-
tuus est III. idus octobris.
Anno 56 Nero Ciaudius Caesar Rom. Imp. Sardiniam obti-
nens, regnavit annos 13 menses 6 dies 28, et seipsum inter-
fecit IV. idus junii.
Anno 69 Sergius Galba Rom. Imp. Sardiniam assequutus ,
regnavit menses 3 dies 5: et occisus est XVII. kal. febr.
Anno 70 Otho Sylvius invasit Imperium Romae, et Aulus
Vitellius factus est a Germanicis exercitibus Imperator: unde
Sardinia nemini accessit, quousque res Othonis ex tribus
praeliis sub Alpibus circa Placentiam et ad Casturem factis
superiores fuere. Tunc enim partes Imperatoris Othonis te-
nuit, quousque seipsum interfecit XII. kal. maii ejusdem anni,
ut refert Cornel. Tacitus.
Eodem anno Aulus Vitellius Rom. Imp. mortuo Othone te-
nuit Sardiniam, et illi dominatus est menses 8 dies 5: occisut
est IX. kal. januarii.
Anno 71 Vespasianus Rom. Imp. obtinuit Sardiniam , et
regnavit annos 9 menses 6, et VIII. kal. julii obiit.
Anno 80 Titus Vespasianus Rom. Imper. regnare coepit
in Sardinia, et imperavit annos 2 menses 2 et dies 20: et
idibus septembris mortuus est.
Anno 82 Domitianus Rom. Imper. Sardiniam habuit, et re-
gnavit annos 15 dies 6, et occisus est XIV. kal. octobris.
Anno 97 Nerva Caesar Rom. Imper. obtinuit Sardiniam, et
in ea dominatus est annum 1 menses 4 dies 11: et mortuus
est VI. kal. februarii.
Anno 99 Ulpius Trajanus Rom. Imper. assequutus Sardi-
32
niam, regnavit annos 19 menses 6 dies 15: et mortuus est
VI. idus augusti.
Anno 118 ^EHus Adrianus cum Rom. Imperio Sardiniam
habuit, et retinuit annos 20 menses 10 dies 29: et VI. idus
julii mortus est. Hic Sardiniam, et Corsicam, quae hucusque
sub uno Praetore Sardiniae fuerunt administratae , sejunxit,
et praesidiales, teste Ruffo, et Onuphrio, fecit.
Anno 139 Antonius Pius Rom. lmper. obtinuit Sardiniam ,
et regnavit annos 22 menses 6 dies26:et obiit nonis martiis.
Septimius Severus, qui postea fuit Imperator, hoc tempore
fuit Sardiniae Quaestor, JEYio Spartiano referente.
Anno 162 M. Aurelius Antoninus, et L. Antoninus Verus
Rom. Impp. susceperunt Sardiniam , et regnarunt ambo annos
circiter 9. M. Aureli»s vero omnino regnavit annos 19 dies
11: et mortuus est XVI. kal. aprilis.
Anno 177 L. Commodus M. iilius Rom. Imperium simul cnm
patre habuit, et regnavit in Sardinia annos 3 menses 3 dies
18.- et eo mortuo solus regnavit annos 12 menses 8 dies 15:
et occisus est pridie kal. januarii.
Anno 194 Helvius Pertinax Rom. Imper. accepit Sardiniam,
et regnavit in ea menses 2 dies 28: et interfectus est III. kal.
aprilis.
Anno eodem Didius Julianus Rom. Imper. assequutus Sar-
diniam, regnavit menses 2 dies 5: et kal. junii ejusdem anni
fuit interfectus.
Anno eodem Septimius Severus Rom. Imper. obtinuit Sar-
diniam, et regnavit annos 17 menses 8 dies 3: et mortuus
est pridie non. februarii.
Anno 199 Rassianus, qui Antonius Caracalla dicebatur, cum
Severo patre regnavit in Sardinia annos 13; et, patre mortuo,
annos circiter 6: et occisus est VI. idus aprilis.
Anno 218 Opilius Macrinus Rom. Imp. obtinuit Sardiniam ,
et imperavit annum 1 mensem 1 dies 28: et interfectus est
VII. idus junii ejusdem anni.
Anno 219 M. Aurelius Antoninus, cognomento Heliogabalus,
Hom, Imp. habuit, et regnavit in Sardinia annos 5 menses 9
dies 4: mortuus est VI. idus martii.
Anno 223 Aurelius Alexander, Mammeae filius Rom. Imper.
33
obtinuit Sardiniam , et regnavit annos 13 dies 9: et oceisus
est XV. kal. aprilis.
Anno 256 Julius Maximinus Rom. Imper. accepta Sardinia
regnavit annos 2: et post aliquot mcnses occisus cst.
Anno 238 Pupicnus Balbinus, et Gordianus Rom. Impp.
asscquuti Sardiniam, regnarunt annnm unum: et occisi sunt.
Anno 239 Gordianus Junior Rom. Imper. liabuit Sardiniam,'
et regnavit annos circiter sex: et occisus est.
Anno 243 Philippus Christianus Rom. Imper. accepit Sar-
diniam, et regnavit una cum Philippo filio eliam Christiano
annos 5: et interfccti fuere.
Anno 230 Trajanus Decius Rom. Imper. tenuit Sardiniam ,
et imperavit cum filio Decio annis 2: et occisi sunt.
Anno 232 Gallus Rom. Imper. habuit Sardiniam, et regna-
vit cum Volusiano cjus filio annum 1 menses 6: et interfecti
sunt.
Anno 237 Licinius Valerianus, et Gallienus Rom. Impp.
assequuti Sardiniam, dominati sunt annos 7: et Valerianus a
Persis victus, et captus fuit.
Anno 264 Gallienus Rom. Imp. habuit, et regnavit in Sarl
dinia cuni fratre Valeriano, et fiiio Gallieno annos 8: et XII.
kal. aprilis cum fratre et filiis occisus est.
Anno 269 Flavius Ciaudius Rorn. Imper. accepit Sardiniam,
et regnavit in ea annum unum, menses 11 dies 7: et pridie
nonas februarii mortuus est.
Anno 271 M. Aurelius Quintillus Rom. Imper. obtinuit
Sardiniam, et in ea regnavit dies 17: et occisus est X. kab
martii.
Eo anno Valerius Aurelianus Rom. Imper. obtinuit Sardi-
niam, et dominatus est annos 4 menses 11 dies 7: et fuit
occisus IV. kal. februarii, fuitque interregnum mensium 8.
Anno 276 M. Claudius Tacitus Rom. Imper. obtinuit Sar-
diniam, et 111 i dominatus est menses 6 dies 20: et occisus
fuit idibus aprilis.
Anno 277 Annius Florianus Rom. Tmper. obtinuit et do~
minatus est Sardiniae menses 2 dies 20 : et interfectus fuit
V. nonis julii.
Eodem anno Valerius Probus Rom. Impeiv habuit Sardi-
6
34
niam, et regnavit annos 5 menses 4: et occisus estlV. nonas
Novembris
Anno 282 M. Aurelius Carus Rom. Imper. habuit Sardi-
niam , el regnavit cum filiis Carino, et Numeriano Caesari-
bus annum unum: et mortuus est.
Anno 285 M. Aurelius Carinus, et M. Aurelius Numeria-
nus Rom. Impp. assequuti Sardiniam regnarunt annum unum:
et mortui sunt. .
Anno 284 Aurelius Valerius Diocletianus Rom. Imper. ac-
cepta Sardinia, regnavit in ea solus annos 2 et una cum
Maximiano alios annos 18 et imperio se abdicaverunt XI.
kal. maii.
Anno 504 Constantius , et Galerius Rom. Impp. partiti
sunt imperium, ntque ita Sardiniam, Italiam, Africam, et
Galiias Constantius; reliquas partes Galerius obtinuit. Sed Con-
stantius Gallia, Hispaniaqne contentus, Galerio Sardiniam, et
caeteras partes reliquit; et ita in Sardinia regnavit Galerius
annos circiter 2: postea Caesarem elegit Severum, cui Sar-
diniam, et Italiam commendavit. Hic Severus regnavit annum
1 et menses aliquot: et Ravennae interfectus est, utexOrosio,
Eutropio, et Platina constat.
Anno 506 Maxentinus, Maximiani Herculei filius,Rom. Imp.
assequutus Sardiniam, regnavit in ea annos circiter 6 et oc-
cisus est.
Anno 512 Constantinus Maximus Imper. Rom. habuit Sar-
diniam, et imperavit in ea annos 24 menses 9 dies 28: et
mortuus est XI. kal. junii.
Refert Platina aliquos scribere ( sine authore tamen ) Sar-
diniam cum fundis suis hoc tempore fuisse a Constantino dono
datam Ecclesiae sanctorum martyrum Marcellini Presbyteri ,
et Petri Exorcistae, quam ipse Romae in via Lavicana inter
duas lauros aedificaverat, id etiarn tradit Damasus in Pontficali.
Sunt et alii , qui asserunt omnes Italiae, et Occidentalium
regionum provincias , atque ita Sardiniam , fuisse a Constan-
tino beato Sylvestro Papae, et successoribus concessas, ut
apud Isidorum, Ivonem, Photium, et in Gratiani decretis est
videre: sed quia non desunt, qui id negent, dijudicandum
acriori» ingenii viris relinquo. Zozimus tamen , et Onu-
phrius tradunt hoc tempore Conslnnlinum Romanum imperium
jii Occidontalc., ct Oricntale sccuisso, et novas provinciarum
distinciioncs fccissc, novosquc magislralus excogitasse; atque
ita Sardiniam provinciam Pracsidialcm Italiae fccisse, quae a
proprio Pracside quotanuis crcato regeretur, cui praeesset Vi-
carius urbis, et Vicario Praefectus Praetorio ltaliae , qui post
Iinperatorem primus erat.
Anno 357 Constans, diviso cum fratribus imperio, Sardi-
niam obtinuit, et in ea regnavit annos 12 mtnses 9: et mense
martii occisus est.
Anno 550 Fi. Magnentius Rom. Imper. Occidcnlalis obtinuit
Sardiniam, et regnavit annos 5 menses 7: et acie profligatus
fuit mense junii.
Anno 555 Constantius Rom. Imper. Occidentalis habuit
Sardiniam, et regnavit annos 9 mensem 1: et obiit mense
novembris.
Anno 562 Julianus, eognomento Apostata, Rom. Imper. ob-
tinuit Sardiniam , et in ea regnavit anuum 1 menscs 8 dies
27: et VII. kal. julius occisus est.
Anno 564 Jovianus Rom. Imper. assequutus Sardiniam, re-
gnavit menses 5 dies 22: et mortuus est XIII. kal. mariii.
Anno eodem Valentinianus , diviso cum Valente fratro Rom.
Imperio, Sardiniam obtinuit, et in ea regnavit annos 11 menses
8 dios 22: et mortuus est XV. kal. decembris.
Anno 575 Gratianus, et Valentinianus Junior Rom. Impp.
habuerunt Sardiniam,, et in ea regnarunt simul annos 7 menses
9 dies 9: et mortuus est Gralianus VIII. kal. septembris.
Anno 585 Fl. Maximus Occidentis Imperium, et cum eo
Sardiniam occupavit^ regnavilque annos 5 dies 2: et occisus
est VI. kal. septembris.
Anno 588 Valentinianus Junior Rom. Imper. Occidentalis,
Sardiniam habuit, et regnavit annos 5 menses 8 dies 18 : et
occisus est idibus maii.
Anno 592 Flav. Eugenius Rom. Imper. Occidentalis, Sardi-
niam accepit, et in ea regnavit annos 2 et menses 4 diesque
14: et occisus est VIII. idus septembris.
Anno 597 Honorius Rom. Imper. Occidentalis Sardiniam
tenuit, regnavitque annos 28 dies 10: et mortuus est XVIII.
kai. septembris.
36
Anno 423 Fl. Joannes Sardiniam, et Occidentis Imperium
occupavit, ac illis annos duos imperavit. Postea idibus octobris,
Placidus Valentinianus, Imperator creatus, obtinuit Sardiniam,
et in ea regnavit annos 29 et menses 5 diesque 23: et oc-
cisus est XV. kal. aprilis.
Anno 455 Anicius Maximus Rom. Imper. Occidentalis Sar-
diniam assequutus^ regnavit menses 2 dies 27: et pridie idus
junii occisus cst, fuitque interregnum 28 dierum.
Anno eodem Mecilius Avitus Rom. Imper. Occidentalis Sar-
diniam est nactus, et in ea regnavit menses 10 dies 8: et
imperio se abdicavit XVI. kal. junii, fuitque interregnum men-
sium 10 et dierum 15.
Anno 457 Julius Valerius Majorianus Rom. Imper. Occiden-
talis consequutus est Sardiniam, et in ea est dominatus annos
4 menses 4 dies 2: et occisus est nonis augusti.
Anno 461 Vibius Severus Romanorum Imperator Occiden-
talis Sardiniam accepit , regnavitque annos 3 menses 8 et dies
28 : et eo mortuo fuit interregnum anni unius mensium 7 et
dierum 27.
Anno 467. Fl. Anthemius Imp. Occidentalis Sardiniam ha-
buit, regnavitque in ea annos 4, et menses aliquot ; et a
Genserico Vandalorum rege , Sardiniam armis occupanle ,
regno privatus fuit anno a Cajo Julio Caesare circiter 518.
Horum Imperatorum teinporibus Sardi pacate vixere , nul-
lumque memorabile bellum habuere ; et urbes , quae plures
.in Sardinia , teste Ptolomaeo , et Antonio Pio , erant , hoc
tempore maxime floruere , ac amplissimis^ et sumptuosissimis
aedificiis, quorum reliquiae adhuc visuntur, exornatae fucre.
Via lata, quae adhuc in Sardinia aOparet, fuit ab urbe Tur-
rium , usque ad urbem Caralis , uitra 125 millia passuum
magnis lapidibus strata. Et aquaeductus altitudinis sex cubito-
rum , et longitudinis 12 millia passuum , per quem fons A-
quae clarae a Valle sancti Martini, usque ad urbem Turrium
deducebatur, fuit tunc constructus, et illius pulcherrimae par-
tes , et maximae hucusque extant.
Hoc etiam tempore, quo Sardi summa pace, et ocio frue-
bantur , dignatus est , Rex paeificus Dominus noster Jesus
Christus venire in mundum , et genus humanum redimere :
37
anno enim 29 Imperii Octaviani Augusti VIII. kal. januarii
mius cst ile Maria Virgine ; 18 Tiberii Caesaris VH. kal. a-
prilis crucifixus ; triduo post a niortuis resurrexit , et 40 die
iu eoeluin asecndit.
Quadricnnio post, anno seilicet a Nativitate Christi 58 Ti-
berius Caesar quatuor millia juventutis Judeorum Urbe expu-
Jit , et in Sardiniam misit , ut Josephus , et Sabeliicus refe-
runt; et eodem anno Senatus Populusque Romanus Christia-
nos onmes Urbe eliminari jussit, ut tradunt Orosius, Svetonius,
et Eusebius : atque ita judieatur eorum plures etiam in Sar-
dinia forle missos Sacrum Christi Evangelium disseminasse.
Beatus etiam Paulus Apostolus, qui liberatus a carcere anno
circiter 60 salutare verbum , ut inquit Primus Cabilonensis
Episcopus , in Corsica praedicavit ; et S. Petrus Apostolus ,
qui totum Occidentem , ut refert Nicephorus , praedicando
peragravit , in Sardinia Christi Evangelium disseminasse cre-
ditur. Caetcrum in Sardinia illi tantum instituerunt Ecclesias,
quos beatus Pelrus Apostolus, vel ejus successores constituerunt
JSacerdotes , ut tradit Innocentius Papa bujus nominis primus ,
quem Ivo, et Gratianus referunt: atque ita in Sardinia plures
summi viri sanctitate perspicui , et miraculis clari his tempo-
ribus floruere.
Anno enim 82 yEmilianus , Priamus , Lucianus , et Felix
foemina , sanctitate in Sardinia excelluerunt , et V. kal. junii
miraculis ciari migrarunt in caelum , ut inquit Usuardus.
Anno s. Sallustianus miracuSis in Sardinia clams
obdormivit in domino VI. idus junii ut refert Usuardus. Hunc
sanetum Justinianum appellat Mauroiicius Abbas.
Anno Gabinus , et Crispolus sanctilate insignes , in
Turribus Sardiniae martyrium passi III. kal. junii decenter
honorantur, eodem Usuardo referente.
Anno 504 . . . Crescentianus, qui in praeelara Turrium
ui be sanctitate, et rairaculis fulsit, pridie kal. junii martyrio
coronatus migravit in caelum , ut tradit Usuardus. Is etiam
in melropolitana Turrium Ecclesia summo in honore habetur.
Anno .... Justa, Justina, et Henedina sanctitate in Sardi-
nia fulgentes, pridie idus maii migrarunt in caelum; et iii
Cathedrali Sardiniae Ecclesia sub eorum invoeatioue erecla
decentissime coluiitur.
38
Anno circiter 125 Antiochus medicus nobilissimus, atque
optimus, natione Maurus, ac fide Christianus ab Adriano lm-
peratore, tunc in Africa «xistente captus, ob fidei constantiam
accerrimis tormentorum generibus cruciatur, et in ahenum
ferventissimi olei, picis, et resinae mergitur: at cum signo
Crucis , et Angeli tutela illaesus evaderet urso , leoni , at-
que pardo traditur; sed eorum feritatem oratione compressit,
et Deorum idola comminuit. Unde jussu Adriani in Sardiniae
Sulcitanam insulam, a plebe, et cultura hominum desertam ,
a Cyriaco deportatur: ibique in vastissimo antro vigiliis, jeju-
nis, et orationibus Deo serviebat; et infirmos ex Sardinia ad
eura confluentes curabat, pluresque ad fidem Christi vocabat;
atque ita jussu pracsidis captus oratione facta, ac voce de
caelo audita, cunctis mirantibus, in cuelum migravit idibus
decembris., ut in illius hisloria, in Ecclesia Sulcitana recon-
dita, constat. Ejus corpus in amplissimo templo sub ejus in-
Tocatione constructo Sardiniae populi frequentissimi venerantur.
Anno circiter 168 Potitus natione Sardensis, unicusHila? fi-
lius, patre relicto, daemonisque tentationibus superatis mira
sanctitate floruit, multisque miraculis claruit. 3Nam in urbe
Valeriana Quiriacam Agathonis conjugem lepra mundavit, et
Romae Agnetem Antonini Pii filiam daemone liberavit; idola
quoque oratione comminuit, et dissipavit. Itaque ab Antonino
tunc Christianos persequente captus, et fustibus caesus, cate-
nisque ferreis ligatus, in carcere fuit reclusus. Sed Angelus ,
catenis ad instar cerae liquefactis, eum mirabiliter est conso-
latus. Gum postea equuleo suspensus, exungulalus, ad bestias
damnatus, et in sartaginem ferventis olei missus illaesus rema-
neret, jussu Antonini fuit, oculis efibssis, et lingua abscissa,
in Apulia decollatus idibus januarii: cujus anima in columbae
8peciem cunctis videntibus migravit in caelum ; corpus autem
a Christianis in Sardiniam delatum in loco Norae, nunc ca-
put Pulae dicto, fuit honorifice conditum, ut ex anliquo MS.
C. in archivio Ecclesiae Cathedralis Pisanae recondito, eonstat.
Anno 252 s. Calpurnius Pontianus 19 Romanae Ecclesiae
Pontifex, instigantibus sacrificulis idolorum fuit, ob fidei con-
fessionem, ab Alexandro Mammea Imperatore Urbe ejecius,
€t cum Philippo Presbytero in Sardiniam deportatus, m iusu-
39
lam scilicet Buecinam, ut inquil Damasus. Is in ea duas scri*
psil epislolas, nnani de lionorc, quo Saeerdotcs proscquendi
sunt, aliam dc fratcrna dilcclionc , ct vitandis malis. Fecit
ordinaiioncs duas mense decembri, in quibus 6 Episcopos ,
tolidcinquc Presbyteros , et Diaconos 5 crcavit, ut ex Piatina,
Sabellico, et Damaso constat.
Anno 256 , quo fuit scxta in Christianos persequutio, s.
Pontianus Papa fuslibus mactatus, martyrium in Sardinia con-
sumavit XIII. kal. decembris, cujus corpus a Sardis Christianis
decenter conditum per tres ferme annos Insulam decoravil,
ut cx supra citalis, et ex Maurolicio Abbale, et Cuspiano constat.
Vacavit Sedes una die, teste Onuphrio, et s. Antherus, qui
eo tempore, ut inquit Petrus Recordati, vitam monasticam in
Sardinia ducebat, Pontifex Romanus fuit sacratus, eodem Onu-
phrio refcrente.
Anno 249 quo Philippus primus Christianus Irnperator re-
gnabat, s. Fabianus Papa fecit ex Sardinia Romam deportari
corpus sancti Pontiani, et in coemiterio Callixti in via Appia
sepelliri,- ut refert Platina, Damasus, Sabellicus, et Bergomensis.
Anno circiter 290 Proptus, et Januarius Christiani Sardi
Turritani ex Illiensibus Romam profecti a bcato Cajo Papa
ordinantur, Proptus Presbyter, et Januarius Diaconus, et in
Sardiniam reversi in Turribus fidem Christi praedicant, ut in
eorum historia, a magistro Garibaldo composita, constat.
Anno circiter 500 Proptus, et Januarius in urbe Turritana
mira sanctitate florentes in saevissima Diocletiani, et Maximia-
ni persecutione varia tormenta prb fide Christi constanter passi
sunt; nam a Barbaro Sardiniae et Corsicae Praeside Proptus
in Herculis insulam, Linariam vulgo dictam, deportatus fuit;
et Januarius junior blandiiiis, et donis tenlalus, mox ambo e-
quuleo suspensi, et ferreis ungulis excarnificati fuere.
Eodem tempore in Turribus floruit Gavinus Romanus miles,
ex praeclara Sabelliorum, ut ferlur familia, qui custos San-
ctorum a Barbaro relictus, salularibus eorum monitis fidem
Christi amplexus, liberos abire permisit, et Sancto Spiritu
replctus pro Sanctis causam dixit: undc postea pro conslantia
catholicae confcssionis oblruncatus, ex invio suburbano Tur-
rium, ubi Sancti latebant, quos magislros habuerat primum,
40
dimisso* ad coronam vocavlt, et cum se Sancti Dei obtulis-
sent in Porlu Balagai, in eodem loco, ubi beatus Gavinus ,
gladio occisi sunt VIII. kal. novembris.
Hi multis miraculis clari patroni sunt Ecclesiae Metropoli-
tanae Turritanae , in qua eorum corpora decenter recondita
magna totius insulae populorum frequentia coluntur, ut ex
antiquo MS. ejusdem ecclesiae codice, et in historia ab An-
tonio Cano, et Salvatore Salepusio Archiepiscopis Turritanis
constat. De sancto Gavino meminit etiam sanctus Gregorius in
regestro: et mensis octobris, sancti Gavini mensis, a Sardis
appellatur.
Anno 305 floruit Ephysus natione Graecus, ex Christophoro
Christiano, et Alexandra conjuge procreatus, qui a Diocletiano
Dux contra Christianos missus, voce de caelo audita ad Chn-
stum vocatus convertitur, et in Sardinia contra montanos
Barbaracinos insulam devastantes proficiscitur, illosque acie
instructa occurrentes, Crucis signo munitus, mirabiliter vicit ,
et profligavit. Inde Caralim abiit, et populum illum tunc ido-
lorum cultorem ad Christum convertere laborat. Diocletiano
quoque litteris ad eum missis, veritatem Christianae fidei
praedicat, et se esse Christianum aperte declarat. Haque jussu
Imperatoris a Julsio Sardiniae Praesidae Sanctus Dei captus ,
fustibus mactatur, ferreisque ungulis excarnificatur; et ita in
carcerem conjectus a Christo et Angelis mirabiliter reficilur.
Cum postea e carcere ad sacrificandum duceretur , templum ,
et idola omnia ipsius verbo in tcrram conciderunt, et Prae-
ses nimio pavore exterritus insula excessit; et provinciam Fla-
viano administrandam reliquit. Ab isto Flaviano Sanctus Dei
multa tormenta passus est: nam prius igni fuit impositus, re-
eina, pice, oleoque aspersus in ignitum clibanum magnis
flammis exurentem missus fuit; tandem cuin ab his illaesus
divinitus evaderet , decollatus fuit in loco Norae, nunc Caput
Pulae dicto XVHI. kal. februarii, cujus anima in caelum ab
Angelis delata , corpus autem miraculis clarum fuit a Chri-
stianis in eo loco, ubi ossa beati Potiti conquiescebant, de-
centissime conditum; ut ex ejus vita, a Marco presbytero
descripta, in Archivlo Cathedralis Ecclesiae Pisanae conslat.
Eisdem temporibus Juvenalis Archiepiscopus Caraiitanus san-
41
ctitate pollcbat, et premente Diocietiani persecutione in mon-
libus Caralitanis latitabat. Efic post Epbysi passionem, populum
Caralilanum ad fidem eonversum baptizans , fuit a Flaviano
eaplus , et catenis vinelus in carcerem detrusus ; sed Angelus
Domini apparuit ci , et de carcere illum extrahens ad mon-
tein exeelsum in loeum, qui dicitur, Caput Passeris, deduxit,
el ibi illius regionis accolas Saermn Evangelium docuit, illisque
Presbyteros, et Diaeonos ordinavit; et^postea mortuo Fiaviano
ad urbem Caralis rediit , ut in eadem historia legitur.
Anno 504 Luxorius natione Sardus, et Chrisii miles pro verae
fidei confessione, jtissu M. Delasii tunc Sardiniae Praesidis ,
fuit fusiibus graviter caesus , et decoiiatus prope Caralim , in
loco Frateria appeilato , XII, kal. septembris , scpultus fuil ,
ut ex antiquo MS. C. in Archivio Ecclesiae Metropol. Tur-
ritanae recondiio consiat. De boc Sancto memhut etiam Divus
Gregorius in regestro.
Eodem anno sanctus Cesellus , et s. Camerinus impuheres
Sardi,pro Christi fide jussu Delasii gladio confossi sunt prope
Caralim: et in loco , ubi postea templum B. Lucifero confes-
sori dedicatum est, sepuili fuere ut ex eodem
supradicto MS. C. apparet,
Anno 511 premente in Sardinia Christianorum persecutione
sancta Restituta cum duobus filiis Eusebio , et , casti*
tate clara, insula excessit, et Romam abiit, ubi mense martii
a Papa Eusebio filius baplizatus fuit, et Eusebii nomine insignitus;
ut tradit Petrus de N ilaiibus Episcopus Equiiinus , et in Bre-
viario Eusebiano constat.
Anno 514 fioruit Quintianus , seu Quintus Episcopus Cara-
litanus , qui in secimda Arelatensi Synodo interfuit; et Cato-
nus Episcopus Corsicanus , qui in Eliberitana stetit Synodo, ut
in primo Conciliorum voiumine constat.
Anno 525 in Synodo universali prima Nicena 518 Episco-
porum, contra Arii blasphemias mense apriii eoilecta, praesens
fuit Protogenes insignis yir 5 qui non erat Episcopus Sardicen-
sis provinciae Daciae , ut quibusdam in locis mendose scribi-
tur , sed erat Episeopus Sardiniae , ut etiam tradit Illescas in
vita Jitlti Primi : nam Eeclesia Sardicensis nuncupata nou re-
perjlur in Dacia , sed ea est in Lydia , et iiljus Episcopus ,
7
qui etiam in ea adfuit Synodo, Artemidorus appellabatur,
ut in primo Conciliorum tomo constat.
Anno 531 beatus Eusebius Sardus fuit a s. sylvestro Papa
ordinalus urbis Romae lector, ut refert bealus Hieronyuius*
Anno 556 beatus Eusebius fu«t a beato Marco Papa ob ejus
sanctitatem , et doctrinam Presbyter ordinatus, ut in Brevia-
rio Eusebiano.
Anno 543 idem Eusebius fuil Episcopus Vercellen. a Julio
Papa sacratus , et Liguriae, Galliae, ac totius Occidentis Le-
galus Apostolicus deslinalus , ut inde Arianos eliminaret , et
populis veram Christi fidem praedicaret ; quod effecisse te-
stantur s. Hieronymus , et Primus Cabilonensis Episcopus in
Topographia: nam, ut inquit Nauclerus , is omnes Occidentis
provincias , sicut Athanasius Orientis , sua doctrina ab Ariana
peste purgavit, et Auxenlium Mediolanen. Episcopum Arianum
ab omnibus Christianis expulsum, damnavit, ct sanctum Dio-
nysium ibi Episcopum ordinavit.
Anno 547 in magna Sardicensi Synodo, in causa s. Atha-
hasii congregata , convenit Protogenes Episcopus provinciae
Sardiniae , ut ex epistola ejusdem Concilii, et ex Theodorito
constaU
Anno 513 Lucifer Arcbiepiscopus Caraiitanns doctrina , et
eloquentia clarus, a sancto Liberio Papa Legatus Apostolicus
crealus, ad Constantium Imperatorem una cum Pancratio , et
Hilario Romanis clericis missus fuit : nam Constantius Syno-
dum in Italia congregare, et Athanasium damnare, Arianisque
consubstantialem esse palri filium denegantibus Occidentaies
Episcopos consentire , cupiebat; ut Platina, Nicephorus, et Hie-
ronymus tradunt.
Anno sequenti congregata fuit Synodus aliquorum Orienta-
lium * et trecentorum Occidentalium Episcoporum in civilate
Mediolani , in qua Lucifer , et Eusebius Sardi interfuerunt.
Cum auiern in ea Constantius , et Orientales Episcopi ante
©mnia peterent Athanasium per Concilium damnari , et A!e-
xandrina urbe interdici, Synodusque in eam adduceretur sen-
tetttiam ; soli isti duo Sardi , Eusebius et Lucifer cum Dio-
fcjsio Italo ac Paulino Gallo , dolo deprehenso assurgentes
Vcciferati sunt ; Orientaies evertendi Niceni dogmatis causa
43
condemnationem Athanasii urgerc _, et fraude Christianismum
cireumvenire ; nequc verbis ejusmodi de Athanasio agi , sed
decrctis rile de l)eo oiim iaeiis insidias tendere. Itaque illis
talia proclamantibus Coneilium solvitur, et Constanlius indi-
gnatus Eusebium ct Lucifcrum , qui tam libere loquuti fue-
rant , perpetuo cxilio damnat ; ul refert Nicephorus , Sozo-
menus, Theodoritus, Platina, Volaterranus^ et Sulpitius Sevcrus.
Divus Ambrosius etiam tradit bealum Dionysiiun , qui ex
simplicilate Arianorum cbyrographo subscripserat , a s. Euse-
bio fuisse dcleto chyrographo liberatum, Arianosque ipsos de-
lusos , et increpatos: atque ita s. Eusebium fuisse in Orienlis
plagae exilium relegatum , priiis Scytopolim , deinde in Cap-
padociam , ut inquit s. Hieronymo.
In eo exilio , ut idem refert Ambrosius , cum Eusebius a-
nimo invictus in fide permanerct , et Arianorum perfidiae
communicare omnino denegaret, gravi vexatur supphcio: nam
saepe per scalarum gradus supinis pedibus ad imum usque
trahitur , et iterum ad summum revocatur , ac iliiso capi-*
te , toto corpore quassalur ; multo deinde e(I'uso sanguine, in
cavea , negaio potu et cibo , septem diebus recludilur : cf
tandem in arclo positus loco , ubi se movere non poterat an-
gelica visione , ut inquit Nauclerus , reficitur.
Hic in exilio scripsit Epistolam unam ad Presbyteros et
plebes quasdam Italiae , qua de slatu suo et vita illos com-
monefacit: habetur in codice antiquo Mediolani typis cxcuso,
jet in Lib. Aloysii Lypomani de Vitis Sanctorum diligentia Laur
rentii Surii impressis.
Scripsit etiam in exilio Lucifer Caralitanus librum contra
Constantium Imperatorem, eique legenduni, teste Hieronymo,
et Platina, misit.
Hic liber nunc Parisiis excusus ad manus meas perve-
nit in sex divisus libellos, hv quorum duobus primis pro s.
Athanasio contra Constantium Imperatorem causam dixit. ln
5 de Apostatis Regibus tractans, ilSis omnibus Conslanlem
comparat. In 4 de non conveniendo cum haereticis scribit
et demonstrat quare cum Arianis , et Constante convenire, et
communicare non dcbebant. In 5 de non parcendo in hoc
delinqucntibus, Constanti non esse parcendum docct. Et in ul-
timo insinuat in ea Constantis persecutione potius moriendum
esse pro Dei nlio, quam Constanti ipsi, atque Arianis con-
sentiendum : atque ita summa ciim eloquentia, et fidei con-
stantia, animoque ad martyrium praepaiato, ipsum Imperatorem
Constantem reprehendit, atque eum serpentem, belluam, im-
manissimam feram, latronem, sacrilegjm, homicidam, carni-
ficem, templum daemonum, religionis eversorem, idolatram ,
haerelicum, apostatam, et antichristum appeiiat, ut in ejusdem
opusculis latius apparet.
Anno 559 Synodus Ariminensis legatos ad Constantium
miait, eum rogantes^ ut Luciferum, et Eusebium, aliosque
exules revocaret, redireque ad suos juberet, ut Nicephorus,
et Theodoritus tradunt: quod nullo modo Constantius conce-
dere voluit*
Anno tamen 562 mortuo Constantio Julianus apostata, qui
Imperator successit exulum reditum permisit. Itaque Eusebius,
et Lucifer Episcopi Sardi in Orientem Thebis superioribus
pervenere, et ibi tractarunt, quemadmodum corruptam Eccle*
siarum regulam repararent; placuit, ut Lucifer Antiochiam,
et Eusebius Alexandriam iret. Lucifer cum Eusebio Diaconum
misit, per quem professus est se ratum habilurum, quod esset
Concilio ordinanJe constitutum, venit deinde Antiochiam, et
Ecclesiam illam fluctuantem invenit ob sequaces Euzoii Ariani,
et Miletii, qui in exilio vivebat: quare accitis duobus aliis
confessoribus creavit Episcopum Anliochiae Paulinum, Eusta-
chii Episcopi presbyterum , qui se nunquam haereticorum
communione polluerat, et inde discessit, ut refert s. Hierony-
mus, Socrates, et Nicephorus.
Eusebius autem Alexandriam concessit, et cum Athanasio
Concilium celebravit; et inde Antiochiam profer-tus, alios Pau-
linum, alios Milelium sequentes, et inter se divisos invenit:
Imde cum neutra parte communicavit, Paulinique ordinationem
minime probavit; sed propter Luciferi reverentiam habito si-
lentio Anliochia discessit, et ad Ecclesiam suam reversus est.
Hic in Psalterium commentarios edidit, quos de commen-
tariis Eusebii Caesariensts Episcopi in Latinum a se conversis
collegit, praetermissis multis, quae ad Arianam haeresim in-
clinare videbantur, ut beatus Hieronymus, et Volaterranus
referunL
45
Hoc etiam tempore s. Euscbius S ardus monacliorum Orien-
talium exemplo, pcr Occidentem Auachoreticam vitam, teste
Divo Ambrosio, ct Pctro Recordati, inslituil; quae postea in
Sardinia feliditer iucrevit. Nam in Gallurensi provincia Ni-
colaus, et Tranus Anachoritae sanctitale insignes, cum multis
aiiis floruere, et nomen Loco Sancto dedere: in cujus sylvis
procul ab omni hominum coetu precibus, jejuniis, et vigiliis
duriter victitando mortem obiere. Eorum corpora magna cum
omnium Sardorum frequentia decenter coluntur in Ecclesiis ,
quae postea in eorum honorem fuerunt eodem in loco con-
structae, ut ex antiquo ejusdem loci Codice, a Ludovico Epi-
scopo Civitatensi approbato, constat.
Lucifer, ubi electionem Paulini Eusebio displicere intellcxit,
pcrinde atque injuria affectus esset, succensuit; et cum Euse-
bio communicare amplius noluit: decreta etiam Synodi Alexan-
drinae per calumniam reiicere instituit. Sed quia confessionibus
suis reperiebatur obstrictus, dum per suum Diaconum ratum
se habiturum promiserat, quod a Concilio definitum esset,
Ecclesiae fidem retinuit, simultatemque remisit; et in Sardi-
niam ad proprium thronum remeavit. Illi tamen, qui cum eo
contristati, et Luciferani appellati fuerunt, secta constituta
Ecclesiam Dei longo tempore oppugnarunt, ut Socrates , et
Nicephorus referunt. Contra eos scribit s. Hieronymus.
Isidorus tamen, Gratianus, Nauclerus, et alii plures asse-
runt hos Luciferianos a Lucifero Smyrnae Episcopo sectam ,
et nomen habuisse, non autem a Lucifero Caralitano.
Anno 564 s. Athanasius de coepiscorum suorum sententia,
ad Jovianum Imperatorem de sinceriore fidei professione scri-
psit, ei testatus est eam catholicam, orthodoxamque fidem
fuisse in omnibus Sardiniae Ecclesiis comprobatam, ut Thco-
doritus, et Nicephorus scribunt..
Anno 569 Magnus Basiiius Caesareae Cappadociae Episcopus
Sanctitate insignis, ut tradit s. Hieronymus, et Panvinus ,
obiit, et ejus caput in Sardiniam delatum auro, argentoque
clausum in urbe Oristani Sardi venerantur.
Anno circiter 371 Valentiniano, et \ aiente Impp. s. Ensebius
Sardus insignis Vercellensis Ecclesiae Praesul, ab Arianis domo
snpinus extractus, et lapidibus obrutus kal. augusti miracuiis
46
clarus decessit; et in Ecclesia Vercell. quam ipse costruxerat
magna cum veneratione sepultus est, ut refert s. Hieronymus,
Volaterranus, et Petrus de Natalibus. Ejus encomium Divus
Ambrosius duobus sermonibus conscripsit, et de eo beatus
Maximus Episcopus Taurinen. duos tractatus conaposuit, et
Vercellensis Ecclesia bymnum Canit
Gaude prole &ardinia 9
Laudet mater Ecclesia ,
Vcrcel\is, et Italia,
Gloriehtur praesenlia etc.
Ut in Breviario Eusebiftno. Venerantur etiam eum in Urbe
Turritana, et Sassaren. in ejusdem sancti anliqua Ecclesia
magno cum populi concursu.
Anno circiter 380 beatus Satyrus s. Ambrosii frater, in
portum Caralitanum facto naufragio evectus, Ecclesiam Cara-
litanam, cui Lucifer praeerat, in schismate invenit: quare sta-
tim ex insula discessit, teste Divo Ambrosio in oratione funebri
de excessu fratris, et refert Gratianus.
Anno 590 Imperante Valentiniano Lucifer Episcopus Cara-
litanus obiit, teste Platina, et Hieronymo. Sepultus fuit prope
Ecclesiam Caralitanam, et sub illius invocatione templum con-
structum, ut in vita s. Luxorii legitur. Hic enim a suis con-
temporaneis, proximaque aetatis hominibus clarus habitus est,
ac sanctus: et postquam e vita excessit beatus fuit appellatus,
ut Jo. Tilus Episcopus Meldensis in Epistola ad Pium V. te-
statur: quare in Catalogo Sanctorum a Petro de Natalibus E-
piscopo Equilino, et quibusdam aliis collocatur: et inter viros
ilbistres a beato Hieronymo numeratur, qui et illum beatum
appellat.
Divus etiam Ambrosius, et Hilarius illum summo in honore
habuere, et a sancto Athanasio homo Dei, famulus Christi^
particeps Apostolorum , solatium fraternitatis , et magistcr
*veritatis nominatur in Epistola, quam in exilio ad eum scri-
psit. Ecclesia quoque Vercellensis illi preces effundere videtur
dum canit hymnum dicentem
Tunc paulatim comites
Vi rapuerunt praesules
Eusebium , Dionysium ,
Cum eis et Luciferum»
47
Ilos deprccamur scdulc
Christi captos pro tiomine
Sacris hjmnorum meritis,
Caeli fruamur gaudiis.
Ut in Brcviario Eusebiano, quo Eeclesia Vcrcellensis utitur,
constat.
Anno 410 s. Sampsutius Archiepiscopus Turrensis floruit ;
huuc beatus Auguslinus virum fidelem in suis epistolis appellat.
Anno 453 XII. kal. novembris undecim raillia Virginum a-
pud Coloniam Agrippinam martyrio coronantur: et duo eorum
capita Sassarim postmodum translata in Eeclesiis sanctae Ma-
riae in Bethlem, et Jesu Mariae, maxima in veneratione habentur.
Anno 461 sanctus Hilarus, Hiiarius diclus, Crispini filius,
Sardus, vir sanctitate, pietate, et doctrina clarus, ex Diacono
creatus est summus Pontifex XIII. kalend. maii , et in Petri
Cathedra sedit annos 6 menses 5 dies 10. Quo tempore tres
Synodos, Nicaenam, Ephesinam, et Calcedonensem , ac etiam
Tomum s. Leonis Papae approbavit. Eutychen , Nestorium ,
et Dioscorum haereticos cum sectaloribus suis damnavit. Prae-
terea constituit ne Pontifices deinceps successores sibi deli-
gerent; quae institutio ad omnes Ecclesiasticos gradus pertinet*
Ordinavit etiam poenitentes, vel inscios literarum, aut aliqua
membrorum damna perpessos ad sacros ordines aspirare non
debere. Pontificii Juris decreta in unum contulit , et per uni-
versum orbem publicavit, et de fide Catholica epistolas con-
scripsit. Ordinationes tres mense decembri in Urbe fecit , quibus
Episcopos passim 22, et in Eecl. Rom. quinque et viginti Pres-
byteros , et quinque Diaconos creavit. Tria insuper aedificavit
Oi atoria in Baptisterio Constantinianae basilicae Urbis , distin-
xitque auro et preciosis lapidibus, ac sanctis Joanni Baptistae ,
Joanni Evangeiistae , et Sanctae Cruci sacravit. Eorum januae
erant argento caelato clausae , quae adhuc in Oratorio sancli
.Joannis Baptistae visuntur. In Oratorio autem Sanctae Crucis
posuit lignum Crucis auro clausum , et ornatum gemmis. Sta-
bat et eo Ioci Agnus aureus duarum librarum in columnis
onychiuis. Ante Oratorium erant columnae mirae magnitudinis;
quae dicuntur hecaton , in fonte Joannis erat lueerna aurae
librarnm decem , cervi argentei tres octoginta Jibrarum ,
48
aquam fundentes : columba aurea duarum librarum. Addidit
et Oratorium sancti Stephani baptisterio Lateranen. Duas quo-
que bibliothecas apud eundem locum aedificavit. Ad Lunam
monasterium struxit, ct ad s. Laurentium balneum. Monasterium,
et basilicam s. martyris Bibianae aedificavit. Dona templis ob-
tulit, quae prope infinita fuere ex auro, argento, marmoribus,
et gemmis, ut ex Piatina, libro Pontificali, et Martino Polono
constat. Ubi autem Hilarus ea peregit, quae ad optimum Pon-
tificem pertinebant , tum in extruendis templis , ornandisque ,
tum etiam docendo , admonendo , castigando, elemosynasque,
ubi erat opus , praebendo , moritur V. kal. augusti, et sepul-
tus est , ut inquit Platina , in crypta s. Laurenlii , ad corpus
beati Sixli ; vel , ut tradit Martinus Polonus, in basiliea sanctae
Bibianae cum quatuor millibus , et ducenlis sexaginta duobus
Sanctorum corporibus , exceptis parvulis , et mulieribus.
Horum etiam Imperatorum temporibus floruerunt in Sardinia
alii insignes viri : nam C. Julii Caesaris tempore claruit Pha-
mea, vir Sardus, ipsius Caesaris familiaris, et amicus Caelii,
M. Fabii Galli , Q. Pomponii Attici , et M, Tnlii Ciceronis ;
qui cum in petitione Consulatus ejus favore uti speraret , pro
eo quamdam causam contra pueros Octavianos susceperat: sed
cum die constituto Cicero deesset ex amico habuit Phameam
inimicum , et inofficiosum } ut ex ejusdem Ciceronis epislolis
constat.
Floruit etiam eo tempore M. Tygellius Hermogenes Sardus,
insignis musicus , qui dulciter cantabat , et jocabatur urbane.
Hic fuit amicus, et familiaris C. Julii Caesaris, et Cleopatrae,
ac etiam Octaviani Augusti : duos tamen praecipuos habuit
inimicos M. T. Ciceronem , quod esset nepos supra dicti Pha-
meae, et Q. Horatium Flaccum, quod quaedam illius carmina
parum scite modulata fuisse notasset , ut referunt Acron , et
Porphyrion ; ob id Cicero in Epistolis contra eum scripsit, et
Horatius satyrice haec cecinit
Ommbas hoc mtium est cantorihas inter amicos
TJt nunquam inducant aninmm cantare rogati ,
Injussi nunquam desistant ; Sardus habehat
llle Tjgellius hoc. Caesar , qui cbgere posset
Si peteret per amicitiam patris , atque suam non
49
Quidtiuam proficeret : si oollibuissel ab ovo
Usque ad uiala citaret, lo Bacchae nwdo summa
I oce, modo hac resonans, quae chordis quatuor itna,
Nilae quale homini fuit ULi : Sacpe velut qui
Currcbat fugiens hostem , pcrsaepe velut qui
Juiionis sacra ferret , habebat saepe ducentos ,
tSaepe decem seivos , modo reges atque teti archas ,
Omnia magna loquens ; modo sit mihi mensa tripes, ef.
Concha salis puri , et toga , quae defendere frigas
Quamvis crassa queat : decies centena dedisses
Jluic parco , paucis contento , quinque diebus
Nil erat in loculis , noctes ingilabat ad ipsuin
Mane , diem totum stertebat , nil fuit unquam
Sic impar sibi
De eo etiam praecedentem satyram scripsit, carpens enm
esse largitorem adeo , ut omnibus musicis , et cireuiatoribus
multa donaret.
Anicetus quoque Alexandrinus per tibias canere doctns, a
Nerone veluti adulterii reus fuit Urbe ejectus, et in Sardinia
non inops, ut inquit Cornelius Tacitus, et Svetonius Tranquil-
lus, diutius vixit.
C. Cassius Longinus maxime authoritatis vir, et JuriseonsuU-
tus insignis ab Urbe Roma eodem tempore pulsus, in Sardinia
usque ad tempora Vespasiani vixit, teste Bernardo Rutilio,
Tacito, Svetonio , et Pomponio Jurisconsulto , qui circa tern^
pus emendandus videtur in Jib. 2. fT, de orig. Juris
Constantianus etiam strator insignis, ad equos militares pro^
bandos a Valentiniano missus, Sardiniam boc tempore, venit,
et in ea obiit, Ammiano Marcellino teste.
VANDALORUM REGES,
Romani , qui usque ad Valentiniani tempora multorum la-
bore, et virtute Sardiniam, et alias quam plures provincias Je^^r^- /,if,
obtinuerant, eas deinde paucorum ignavia, et socordia ami-
serunt. Nam Valenliniano occiso, alii alias provindas invase-
runt; Alani autem, et Vandali Africaro duce Genserico occu*
i/*Jh % w* *' v-»r>-r~
50
parunt, anno humanae salutis 427, ut tradit Onuphrius, Pro-
sper, et Cuspianus.
Hi Africae oecupatione non contenti, piraticam in mari exer-
centes Sardiniam, et eaeteras Mediierranei maris insulas a-
trociniis, et praedis diu vexarunt, ut Paulus Diaconus , et
Onuphrius referunt.
Anno postea 466 Sardiniam invaserunt, et a Romanorum
lmpeno eripere conati sunt; sed ipsi Marcetliani /Etii filii o-
pera, et auxilio, qui magna navium classe, ut inquit Cuspia-
nus, a Leone Orientali lmperatore fuit ad Sardiniam deten-
dendam missus , a Sardis rejecti fuere, tesle Procopio.
Cum Marcelliano in Sardiniam venerat Maruellus JEt\us E-
stensisj Vicentiae doniinus, et in ea diutius moratus, nulla
«uperstite prole obiit, teste Jo. Baptista Pigna.
Anno tamen circiter 471 insulam Iongo bello afRictam, Ro-
manisque praesidiis destitutam, Vandali de novo adorli , facile
«ubegerunt, ut Victor Uticensis, et Franciscus Balduinus referunt.
Itaque Vandali Reges in ea per annos 60 usque ad Justi-
niani lmperaloris tempora hac serie regnarunt , ut ex Proco-
pio, Zonara, et Bergomensi constat.
Anno igitur 471 Gensericus secundus Rex Vandalorum,
primus obtinuit Sardiniam, et regnavit in ea annos 2 menses
3, et obiit anno 57 quo, post captam Cartbaginem, in Africa
rignare coeperat.
Anno 473 Hunnericus Genserici filius senior, tertius Vanda-
lorum Rex, Sardiniam obtinuit, et in ea regnavit annos 8 et
obiit.
Anno 481 Gundamundus Gensonis filius , quartus Vandalo-
rum Rex Sardiniam obtinuit , et in ea regnavit annos 12 : et
obiit.
Anno 493 Transmundus Hunnerici filius, quintus Vandalo-
rum Rex Sardiniam adeptus in ea regnavit annos 27: et obiit.
Anno 520 Hildericus Transmundi filius , sextus Vandalorum
Rex Sardiniam nactus , in ea regnavit annos circiter 7 , et a
Gelimere regnis spoliatur.
Anno 527 Gelimer Gensonis filius, per tyrannidem Vanda-
lorum regnum , et Sard niam sibi occupavit , et cum in Sar-
dinia annum circiter un ;m regnasset a Goda , quem ad cu-
51
stodiendam , regendamque insulam miserat , per defectionem
fuit regno privatus , teste Procopio.
Anno 528 Goda \ir gencre Golhus, qui pro Gelimere Sar-
diniam cusiodiebat , sciens Justinianum lmperatorem contra
Gelimerem arma movisse, et Africam debeliare statnisse, pro-
tinus in tyrannidcm inclinatus insulae tributum Gelimeri mit-
tere destitit, et regnum Sardiniae per defeJtionem occupavit,
Regisque nomen snmpsit, et sateliitcs piuritnos circa se pos.cil,
auxilium a Juslininiano petiit , qui per Eulogium legatum e-
xercitum , et duees pollicetur , atque ita insulam per annunv
unum et menses 10 retinuit , et a Zazone Gelimeris fraire
vita , et regno privatus fuit, ut scribit Procopius.
Anno 550 Zazon, qui a Gelimere fratre , cum quinque
Vandalorum millibus et 120 navibus in Sardiniam fuil mis-
sus, in Herculis portum invectus Caralim repenle ceplt, et Go-
dam tyrannum, et quidquid cum eo inexpugnabile videbatur
sustulit, ac insulam Gelimeri reslituit, Proeopio rtferente.
Eodem tempore Justinianus Imperator miiites quadriugentos
duce Cyrillo in Sardiniam , ut iliam Godae custodiret , et re-
liquum omnem exercitum in Africam nihil hostile metuentem
duce Belisario miserat. Cyrillus ea , quae Godae acciderant
prope insulam accepit ; et ideo mutato consilio ia Afrieam
navigavit , in qua Belisarius Gelimeris exercilum vicerat , et
Carthaginem ccperat : unde Gelirner inscius eorum , quae in
Sardinia acciderant, ita fratri Zazoni scripsit
« Existimo profecto uon Godam in Sardinia a nobis defi-
« cientem , sed quoddam Vandalorum hoc tempore fatum ,
« teque ac caeteros fortissimos raihi surripuisse, ex quo con-
« ligerit omnes Gigerici opes , ac bona simul corruisse , non
« enim ut insulam nobis servares a Goda hinc abiisti , sed ut
« Africae totius Justinianus potiretur. Nam quod fortuna prius
« sibi voluit , nunc licet ex eventis judicare. Beiisarius igitur
« parvo admodum exercitu contra nos venit, virius aulem so-
« lita Vandalorum omniuo deficiens una secum fortunam etiam
« abstulit. Amatus enim , et Gibamundus ob nostrorum igna-
« viam , et moliiiiem perierunt ; insuper equi , et navalia.
« Omnis denique Africa cum ipsa Carthagine ab hostibus le-
« netur, quibus nunc quiescere licet pro labore, ac viriutebel-
S2
« lica , filios * ac iixores , dmnes denique opes nostras possi-
« dentibus ; nobis tantum Bi;lae campus reliclus , ubi si qua
« reliqua spes, nos, nosque defendal ac muniat. Qua propter
« tyrannidem , ac Sardiniam , oinnemque circa ista loca cu-
« ram deserens , ad nos cum omni ciasse protinus advola ;
« nam quibus de rei summa periculum imminet , stultum est
« alia curare. Simul enim in futurum pugnares contra hostes,
« vel fortunam pristinam recuperabimus , vel hoc saltem lu-
« crifaciemus $ quod simul etiam ferre casus , quos nobis
« Deus inilixerit , assuescemus ».
Zazon eliam ignarus eorum , quae in Africa conligerant ,
eodem tempOre Gelimeri literas misit , nuncians Godam ty-
rannum suis manibus periisse , et insulam iterum reguo resti-
tuisse ; et propterea victoriae festum, celebrilatemque ageret;
existimaretque reliquos hostes , qui Africam invadere sunt au-
si , eundem fortunae exilum breviter habituros. Quae literae
a Belisario interceptae fuere ; literae autem Gelimeris tute ad
manus Zazonis pervenerunt.
Is statim in luctus , et lamentationes conversus > relicto in
Sardinia praesidio cum omni classe in Africam properavit; et
cum Gelimere , et illius exercitu in Bulae campo se conjunxit ,
€t inde Carlhaginem versus processus cum exercitu Belisarii
pugnat^ ac in ea Belisarius fortissimos , atque optimos plures,
ac etiam ipsum Zazonem caedit , reliquosque expugnat. Geli-
merem quoque duce Fara in monte Papua capit: et Zazonis
capite in Sardinia ostenso , Fara , et Cyrillus facile insulam
Justiniano Imperatori acquisiverunt , ut ex Procopio, et Paulo
Diacono constat.
His Vandalorum temporibus fuit magna Catholicorum per-
sequutio in Africa , et Sardinja.
Anno enim circiler 474 Hunnericus Rex Ariana haeresi ma-
culatus , omnes milites CatholiOos militia solvit , et domibus
iilorum dirutis , et substantiis confiscatis in insulas Sardiniae ,
et Siciliae eos relegavit: trecentos quoque Episeopos tota Africa
exterminavil, qui in Sardiniam venientes insulam doctrina, et
Sanctitate clariorem annis septem , quibus in ea steterunt ,
reddidere } teste Sabeliieo j Martino Polono, et Matthaeo Pal-
toerioi
53
Anno autem 481 quo Hunncrieus obiit , Gutfamundus illius
successor, vir quide i» Catholieus et devotus ex Sardinia om-
nes Africae Episcopos revoeavit , sedesque illis restituit, teste
Bergomensi.
Anno lamen 493, quo Gultaniiindiis obiil, Transmundus A-
friana haeresi infectus Calholicis Ecclesias clausit, et ex Africa
centuin et vi|>inti Episcopos , ut inquit Platina, et Sabellicus ,
vel , ut vult Paulus Diaconus et Jordanus de Saxonia , du-
centos et viginti Episcopos ejecit , qui in Sardiniam , eisdem
referentibus , venerunt , et insulam viginti octo annis , quibus
ki ca sleterunt doctrina , et sanctitate elariorem reddiderunt :
docebant enim , et praedicabant omnibus in locis fidem Ca-
tholicam ; ac etiam ad partes ultramarinas de quamplurimis
fidei quaestionibus interrogati, literas canonicas transmittebant,
ut in vita beati Fulgentii^ a discipulo ejus ad Fclicianum
scripta , constat.
Cum his Africae Episcopis venit etiam in Sardiniam sanctus
Fulgentius doctissimus , et eloquentissimus Ruspensis Ecclesiae
Episcopus , et sacrum Divi Au^ustini Corpus , ejusque mitram
et baculum , aliasque multas sanctorum reliquias ex Africa ,
Vandalica persecutione profanaia, in eam insulam transtu-
lit. Ibi Corpus illud sanctissimum a Sardis simul cum clero
obviam undique confluentibus inenarrabili laetitia , et reveren-
lia fuit exceptum , et in urbe Caralis decenter collocatum in
Ecclesia sub illius nomine constructa , ut ex Beda , Jordano
de Saxonia , Hieronymo Romano , et Bergomensi constat , et
in commentariis rerum ordinis Fratrum Eremitarum sancti
Augustini , ac illorum horis canonicis traditur.
Eo tempore quidam vir coecus, qui devote Ecclesiam illam
visitavit, et corpus sanctissimum reverenter osculatus fuit, vi-
sum mirabiliter recepit. Et quidam doetor nobilis, qui de cor-
pore sancti Doctoris dubitabat, tanti miraculi magnitudine
motus, suam incredulitatem publice confessus poenitentiam
egit, et deinceps majorem devotioncm erga sanctum corpus
gessit, ut refert Hieronymus Romanus.
Populi eiiam Sardiniae Deo gratias agentes, quod tantus
Doctor dignatus fuerit insulam suo corpore decorare, et mi-
racuiis illustrare, in Patronum Sardiniae hunc sanctum elege-
54
mni, et illius natalis, et translationis ad Sardiniam festivitates
quoiannis solemniter celebrarunt, ut inquit Jordanus de Saxonia.
Per haec quoque tempora conventus ordinis Eremilarum
sancti Augustini coeperunt in Sardinia esse. Nam Divus Ful-
gentius Statim ubi Caralim pervenit cum monacbis, et cleri-
cis, atque lllustri, et Januario Coepiscopis ejus, similitudinem
cujusdam magni monasterii in parva do no effecit in qua com-
munem habebant mensam , commune celhrium, commuuem
orationem simul, et lectionem ; nullus se super alterum inso-
lenter efferebat, nec propriis fratribus amp'ius, aut peculiarius
consulebat. Monachi tamen, qui beatum Fulgentium sequeban-
tur, districtioris abstinentiae regulam cnstodienles, nihil omni-
no proprium possidebant, nec inter alios clericos, clericorum
more vivebant. ln ea demum pacis, et cousolationis remedium
afflicti , et discordes inveniebant; lecliones, disputationesque
populus summa cum spirituali laetitia audiebat.
Paucis postea elapsis annis monasterium, juxta Basilicam
sancti Martyris Saturnini procul a strepitu civitaiis fabrica-
vit, et rdlijta priori domo, congregatisq le quddraginta , et
amplius fratribus disciplinae coenobialis ordinem in eo con-
servavit illaesum, nemini dans licentiam professionis sanctae
regulam praeterire: sed principaliter hoc observandum mona-
chis tradidit, ut nullus eorum, quicquam sibi proprium ven-
dicaret, sed omnibus omnia communia esse voluit, ut in prae-
fata ejusdem sancti Fulgentii vita constat. Celebres alii con-
ventus deinde in Sardinia fuerunt conditi, in quibus viri di-
gnitate, eruditione, et pietate clari floruerunt. Sanctus Ful-
genlius autem quod reliquum vitae tempus hab lit in mona-
sterio sancti Saturnini, teste Bergomensi, consumpsit, et ut ,
inquit Illescas, in Sardinia libros multos composuit,- e qulbns
hi praecipui sunt, videlicet, ad Euthymium de remissione
peccatorum lib. duos. Ad Petrum de Jide lib. unnm. Ad Do-
natum de Jide lib. unum. Ad Monimum de duplici praede-
stinatione et quibusdam aliis quaestionibus lib. tres. C^ntra
objectiones Arianorum lib. unum. Ad Transmundum Regem
de mjsterio mediatoris Christi lib. unum. De immensilate
dwinitatis jilii Dti lib. unum. De Sacramenlo Dominicae
Passionis lib. unum. Ad quaestiones Ferrandi Diaconi iib.
55
vnum. Septcm quoquc epistolas familiares scripsit. Primam de
conjugali debito , et voto continentiae Seoundam ad Gallam
de consolatione , e£ ,j/«ai viduali. Tcrtiam ab Probam de
lirginihUe, et humilitate. Quartam ad eandcm de oratione.
Q.iintam ad Eugypium de charilate kabenda. Scxtam ad
Tijeodorum Senatorem de conversione a saeculo. Septimam
ad Venantiam de poenitentia, et futura retributione. Oratio-
nes etiam plures elegantes quidem, et graves habuit, ut con-
stat ex Platina, Isidoro, Sabellico, Bergomensi, et ejusiem
sancti vila ab ejus discipulo scripta; qui tamen non omnia in
Sardinia scripsisse, nec in ea obiisse asserit. Haec opcra nunc
Antuerpiae impressa ad manus pervenerunt meas.
Hac tempestate floruit in Sardinia sanctus Brumasius Cara-
litanae Civitalis Antistes venerabilis, et Felicianus, qui poslea
in Ruspensi Episcopatu s. Fulgentio successit, ut in illius vita ,
ab cjus discipulo scripta, dicitur.
Floruit etiam per haec tempora santus Coelius Symmacbus
Sardus, Foriunati filius. Is anno 498 mortuo Anastasio se-
cundo, creatus est Pontifex X. kal. decembris, sediique in
Cathedra Petri annos 15 menses 7 dies 28. Fuit autem haec
Symmachi electio tumultuosa, et cum ordinum rcagna discor-
dia: nam dum una pgrs Cleri Symmachum apud Consiantinia-
nam Basilicam Pontificem decrevit, altera pars Cleri apud
Beatac Mariae Basilicam, quae in via nova est, Laurenlium
sanctae Romanae Ecclesiae Praesbyterum Cardinalem, in lo-
cum demortui Anaslasii suffecit; traxit haec initiatorum di-
seordia continuo civitatem in diversa studia, estque non inter
cives solum, sed inter ordines etiam opibus, et auctorhate
certatum, cum Senatus in hunc propensior esset, ignobilis
multitudo in illum: quare omnium consensu Concilium Raven-
nae indicitur , ut res coram Theodorico ex aequo, et bouo
discuteretur. Fuit statutum eum comprobandum esse , qui
priori Ioco designatus esset , vel saltem cui plures suffraga-
rentur. Itaque Symmachus, in quo hae conditiones fuerunt
compertae in sede Apostolica fuit confirmatus. Hic anno se-
quenti magna clementia usus., tantum abfuit, ut Laurentium ,
quem tam infestum habuit, aliquo afficeret incommodo; ut
jSuceriorum Antistitem creaverit.
56
Ouadriennio post clerici quidara seditiouibus gaudentes , a-
djnvantibus Festo, et Probino Senatorii ordinis viris Lauren-
tium revocant, qua ex re indignatus Theodoricus Imperator ,
ut discordia haec e medio tolleretur Petrum Altini Episco-
pum Romam mittit, qui Symmacho, et Laurentio pulsis, sedem
Pontifex teneret.
Caeterum anno sequenti Symmachus, habita centum etquin-
decim, vel 250 ut alii volunt, Episcoporum Synodo, causam
tam constanter, et accurate dixit, ut omnium suffragiis sint
Laurentius, et Petrus Altinas relegati. In ea Synodo Joannes
insignis Ecclesiae Turritanae Episcopus interfuit, ut in 2 Con-
ciliorum tomo apparet. Otta autem ex hac re tanta seditio
Romae est, ut multi , tum ex clero , tum ex populo caede-
rentur; nec sacris virginibus parcerent. Nec finis tantae cae-
dis factus fuisset, ni Faustus Consul ciericos miseratus, contra
Probinum tanti mali authorem arma sumpsisset.
Symmachus stabilita dignitate Manichaeos Urbe expulit ,
eorumque libros ante fores Constantinianae familiae concre-
mavit. Constitutiones fecit, ut die Dominiqo, vel Natalitiis
martyrum caneretur hymnus, Gloria in excelsis Deo. Ne
quis praeterea vivo Ponlifice de alterius electione consilia mo-
veret anathematis poena delinquentibus irrogata : et ne sacer-
dos nisi ejusdem sanguini6, et familiae in contubernio esset.
Ordinationes fecit quatuor in Urbe per mensem decembrem ,
quibus passim Episcopos 117; Presbyteros vero in Ecclesia
Romana 92 et Diaconos 16 creavit. Basilicas vero multas,
aut ornavit, aut a fundamentis erexit: nam et templum beati
Andrea? Apostoli apud sanctum Petrum aedificavit, multoque
argento, et auro exornavit; et templum ipsius Apostolorum
Principis, ac porlicum cum marmoribus opere vermiculato in
augustiorem formam redegit. Gradus quoque ipsius Basilicae
ampliores fecit: aliosque gradus sub divo dextra, laevaque ,
Episcopia praeterea construxit. ^Edificavit etiam Basilicam s.
Agathae martyris via Aurelia in fundo Lard.irio : Basilicam
sancti Pancratii cum arcu argenteo librarum quindecim. In
Basilica sancti Pauli renovavit apsidem, cui ruina imminebat,
picturisque ornavit; post apsidem vero aquam introduxit, bal-
«eumque a fundamento erexit. In Urbe autem Basilicam sanf
57
ctorum Sylvestri , ct Marlini a fundamenlis extruxit juxta
Trajani thcrmas, ubi et supra altarc ciborium fecit argenieunj
Kbrarum centum viginti, arcus argenteoa librarum dccem;
confessionem argenleam librarum quindecim ; su^estum quo-
que ercxit porphyrcticis, ct crustis marmorcis insi^ne. Fecit
ct gradus Basilicae s. Joannis, et Pauli post apsidem. Au-
xit et Basilicam Arcangeli Michaelis , aquamque introduxit.
Sanclorum Cosmae, et Damiani Oratoria a fuijdamentis c-
rexit. Et in via Tiburtina in fundo Paciano, adjuvanlibus
Albino, et Glaphyra illuslribus viris , Basilicam s, Petro
dedicavit. Reparavit etiam Basilicam sanctae Felicitatis et
apsidem beatae Agnetis cum Basilica , quae ruinam mina-
batur , in meliorem formam reslituit. Coemeterium quoque
Jordanorum, vel feeit, vel in meliorem formam redegit. Fun-
davit ad usum pauperum habitacula ad Aposlolorum aedes in
Vaticano, et Hostiensi via ; curavitque ne quid eis deesset,
quod ad victum pertineret; amator enim pauperum fuit: et
Episcopis, ac caeteris clericis in Africa, et Sardinia propter
Calholicam fidem exulantibus pecunias, et vestes subministra-
bat. Redemit et capsivos in diversis provinciis rnulla pecunia.
Nihil postremo omisit, quod ad Omnipotentis Dei gloriam
pertineret. Moriens ad Basilicam sancti Petri sepelitur XIV.
kal. augusti annis 514, ut ex libro Pontificali, Piatina, Sabel-
lico, Onuphrio, et Gratiano constat.
Anno deinde 520, quo obiit Transmundus Vandalorum Rex,
et Christianorum persecutor, successit in Regno Vandalico
Idericus Rex Citholicus, qui materna pietate a teneris annis
imbutus, omnes orthodoxae fidei Episcopos ex Sardinia revo-
cavit, et in pristinam digniiatem restituit, permisitque ut suo
viverent instituto; teste Sabeilico, Paulo Diacono, et Martino
Polono.
GOTHI,
Dejectis e Sardinia Van lalis annoSoO, Juslinianus Tmpcrafor
insulam oblinuit , et anno 20 quo in ea re^nare eooperat p
Golhis iltam invadentibus, amisil P tcsle Proeopio.
Anno enim 551 Tolilas Baduilla septimus Gothorum in Ita-
lia Rex, suae genlis primores quosdani cum classe in Corsi-
cam emisil, qui nemine resistente insulam in potestatem re-
degerunt, et inde Sardiniam cbtinuerunt; atque ita utramque
insula Totilae vectigales fecerunt, ut inquit Procopius.
Eodem anno Joannes^ qui in Libya exercitui Justiniani pra>
erat , navium classem , ac hominum copias in Sardiniam
conlra Gothos misit. Hi ubi Caralim urbem propius pervenere
positis castris eam obsidere animo agitabant: nam muros ex-
pugnare nil poterant obsistentibus Gothis , qui validurn ibi
habebant praesidium. Barbari itaque cognito Romanorum ad-
Ventu eruptione ex Urbe facta, cum hos repente invasissent,
nullo negotio multis jam interfectis in fugam vertunt: domum
qui praelio superfuere fugientes se in naves recipiunt, ac
paullo post inde solventes Carthaginem cum universa classe
petunt; eodem Procopio referente. Regnavit Tolilas in Sardi-
nia annum unum, et in praelio occisus est; teste Procopio ,
et Blondo.
Anno 552 Teias nonus Gothorum in Italia Rex adeptus
Sardiniam in ea regnavit annum unum, et praelio victus a
Narsete Duce Justiniani occisus est, Gothique omnes ex Italia,
et Sardinia pulsi sunt, ut ex Procopio, Onuphrio, et Jacobo
Maynoldi constat.
His temporibus regio Gothiani, quae in Sardinia insignis
Comitatus est, et insula Buccina, in qua ossa Divi Pontiani
Papae diu teste Damaso conquieverunt, nomen a Gothis ibi
considenlibus, ut creditur, sumpserunt.
GR^EGI ORIENTALES IMPERATORES.
Post Gothos Ofieiitales Imperatores Sardiniam obtinuere ,
teste Onuphrio, Maynoldi, et 2urita.
Anno enim 553 victo, et occiso Teia, pulsisque ex Sardi-
nia Gothis , Narses Regnum Sardiniae Justiniano Imperatori
Orientali acquisivit, pacatumque reddidit: atque ita Justinianus
in ea regnavit annos 12 et menses 3; idibusque augusti mor-
tuus e§t»
59
Anno 5G"i Justinus junior Imperalor Oricntalis adeptus est
Sardiniam , et in ea regnavit aunos 10 mcnses 10 et dics
20: et obiit VI. nonis oelobris.
Anno 57G Tibcrius Anieins Constantinus Imp. Oricnt. Sar-
diniani adeplus, regnavit in ea annos G menses 10 dies 8:
et IV. idus augusti mortnus est.
Anno 585 Tiberius Mauritius Imper. Orien. Sardiniam ob~
tinuit, ct in ea regnavit annos 19 menses 5 dies 11: et
coaetns abdicavit XIV. kal. dccembris.
Anno 591 Theodosius Imper. Orien. a patre Mauritio ap-
pellatus, regnavit cum eo in Sardinia annos 11 menses 7
dics 6 : et cnm patrc occisus est VIII. kal. decembris.
Anno 602 Flavius Phocas Orient. Imp. adeptus est Sardi-
niam , et in ea imperavit annos 8 menses 4 dies 9 : et VI. /Vj*
kal. aprilis occisus cst. v^fl**
Anno 611 Heraclius Oricnt. Imp. adeptus cst Sardiniam , y~
et in ea regnavit annos 50 menses 2: et de mense maii obiil. 6/j/*
Anno 615 Constantinus appellatus ab Hcraclio ejus patrc
Imperator, regnavit cum eo \\\ Sardinia annos 28 menses 2;
et solus menses 4 et dies aliquot; et obiit. -~ rfrr^ "^ 7 "**"^
Anno 641 Heraclius Conslans Orient. Imper. Sardiniam a- \
deplus, in ea regnavit annos 26 menses 8: et idibus juliL I jT^f. -rtyn* 2- ?**i»
occisus est. *•— * — ■***■ —" ^J v *1 ▼ /\
Hic Iributa Sardis imperavit non ex veteri forma, sed quan- xiJUat**- t*j*^ /*
tacunque extorqueri, vel abradi posse inteliexit: et ejus quac- *?,*fa+y\ m K4U ««WmI
stores tanta avaritia, et superbia exegerunt, ut multi non so : /- f J~\f£s
lum fortunis, sed etiam liberis, et uxoribus spoliali sint. Sacra
etiam vasa, aliaque Ecclesiarum ornamenta ipsius jussu sublata *
fuere, Paulo Diacono, Blondo, et aliis referentibus.
Anno 654 Heraclius Constantinus j seu Poganatius , a patrc
Constantc Imper. appeilatus, regnavil in Sardinia cum.patre,
et fratribus Heraclio, et Tiberio Caesaribus annos 15 menses
mense julii abdicavit exul factus.
solus cum filiis Caesaribus annos 16 rnenses 7 : et coactus *»<^ .
K &<>
Anno 696 Flavius Leontius Orient. Imperator Sardiniam V^ 4 * 9 *
naclus regnavit in ea annos 5 menses 2 : et coactus mense *J**m+*m
julii abdieavit.
Anno 699 Tiberius Apsimarus Orienl. Imp, qui Sardiniam 1 /
60
dbtuiuit, in ca regnavit annos circitcr 7: et circa kal. augu-
sti abdicavit, et oceisus est.
Anno 706 Heraclitis Justinianus junior iterum obtinuit O-
rient. Imperinm, et Regnuin Sardiniae , in quo re^navit annos
6 : et idibus aug. occisus est.
Anno 712 Philippus Bardanes Orient. Imp. Sardiniam ade-
plus, regnavit in ea annos 2 menses 9 dies 7, et coactus
abdicavit XII. kal. julii.
Anno 715 Artemius Anastasius Orient. Imp. adeptus Sardi-
niam imperavit annum 1 menses 3, et coactus abdicavit XIV,
kal. septembris.
Artno 716 Theodosius quartus Adtramilenus Orient. Imper.
Sardiniam obtinuit, et in ea regnavit menses 7 dies 6: et
n\^ coactus abdicavit VIII- kal. aprilis.
Anno 717 Flavius Leo III. Orientis Imp. obtinuit Sardi-
niam, et in ea regnavit annos 3 et menses aliquot: et Sara-
cenis Sardiniam invadentibus insulam amisit anno 186 quo
Imperatores Orientales in ea regnare coeperunt.
His Orientalium Imperatorum temporibus anno circiter 535
fuit Sardinia Africae attributa, et facta illius Provineia Prae^
sidialis a Justiniano Imperatore, qui sanxit Sardiniae Praesi-
dem Praefecti praetorio Africae subesse, et in ejus officio
quinquaginta homines habere, ut in illius codice lejjitur.
Praesides autem hi fuerunt
Anno 535 Cyrillus ..... Sardiniae Praeses.
Anno 597 Gennadius Sardiniae Praeses.
Anno 598 idem Gennadius Sardiniae Praeses.
Anno 601 Spes de Hospes Sardiniae Praeses.
Eodem etiam tempore Justinianus mandavit Ducem in Sar-
dinia a Belisario ordinari, qui miliies pro locorom cuslodia
4* necessarios in ea haberet, et Sardos ab omni hostium incur-
sione illaesos defenderet, eorumque hnes servaret, ut ex eo-
dem Justiniani codice con^tat. Fuerunt autem Duces
^Anno • •
^ Anno 588 Edatius Sardiniae Dux.
\^^^','^
•UV #>^v % A v
61
\ iino 590 Thcodorus Sardiniac Dux
Donatus, seu Doralus ejus ofBcialis.
Anno 595 Zabardus Sardiniac Dux.
Anno 602 Eupator Sardiniae Dux.
Hi Duccs in montibus Sardiniae jussu Imperatorum reside-
bant: nam ibi aderant Barbaracini, populi illi antiqui , qui
nunquam a Carlhaginensibus, Romanis, et Vandalis, ut dixi-
muS, debcllati fuere , quique ad eam usque aetatem idolorurn
Cultores Christi fidem ct Orientalium Imperatorum jugum re-
cipere noluerant. Itaque Duces praefati cum illis variis prae-
liis certarunt, usque ad Mauritii, et Theodosii iempora, qui-
bus Hospes eorum dux fidem Christi recepit, et pacem a Za-
bardo tunc Sardiniae duce petiit, atque eam hac conditione ,
ut reliqui Christiani fierent, habuit: quod ubi divus Gregorius
tunc Romanus Pontifex cognovit, Felicem Episcopum, et Cy-
riacum ad eos misit, ct Hospiti Barbaracinorum Duci ita
scripsit.
« Cum de gente vestra nemo Christianus sit, in hoc scio ,
« quod omni gente tua es melior, quia tu irt ea Christianus
« inveniris. Dum enim Barbaricini omnes , ut insensala ani-
« malia vivant, Deum verum nesciant, ligna auiem, et lapi-
« des adorent, in eo ipso quod Deum verum colis, quantum
« omnes antecedas, ostendis. Sed fidem quam percepisti , e-
« tiam bonis actibus, et verbis exequi debes , et Christo, cui
« credis, offer quod praevales, ut ad eum quoscunque potueris
« abducas, eosque baptizari facias, et aeternam vitam diligere
« admoneas. Quod si fortasse ipse agere non potes, quia ad
« aliud occuparis , salutans peto, ut hominsbus nostris iltic
« transmissis , scilicet fratri, et Coepiscopo meo Felici, filio-
« que meo Cyriaco servo Dei , solatiari in omnibus debeas ,
« ut dum eorum labores adjuvas, devolionem tuam Omnipo-
« tcnti Domino oslendas; etiam ipse libi in bonis kdlibus a-
« djutor sit _, cujus famulis solaliaris. Benedictionem vero
« sancti Pelri vobis transmisimus, quam peto, ul dcbcatis
« benigne suscipere ».
62
Ad ZabarJum autem Dueem Sardiniae has etiam literas
paullo post misil.
« Scriptis fratriSj et Coepiscopi mei Felicis, et Cyriaci
« servi Dei, gloriae vestrae bona cognovimus, magnasque
« Ojnnjpotenti Deo gralias agimus, quod talem Ducem Sardi-
« nia suscepit, qui sic sciat, quae terrena sunt Reipublicae
« exsolvere, ut bene etiam noverit Omnipotenti Deo obsequia
« patriae caelestis exhibere. Scripserunt etenim mihi, quod
« eo pacto cum Barbaracinis facere pacem disponitis, ut eos-
« dem Barbaracinos ad Christi fidem adducatis. Hac de re
« valde laetatus sum, et dona vestra ( si Omnipotenti Deo
« placuerit ) citius Serenissimis Principibus innotesco. Vos
« ergo, quod coepistis , explete; Omnipotenti Deo devotio-
« nem vestrae mentis ostendite. Eos, quos iliuc ad conver-
« tendos Barbaricinos transmisimus, quantum valetis adjuvate,
« seientes, quod talia opera multum vos, et anle terrenos
« Principes, et coram caelesti Rege praevaleant adjuvare ».
Felix igilur et Cyriacus in Sardiniam a Gregorio , ut dixi ,
missi Verbum Dei Barbaricinis illis populis disseminantes , et
Christum mundi Redemptorem praedicantes , multos ad fidem
Christi duxerunt , baptismatisque lavacro sacrarunt. Atque ita
infra septennium regio illa in paroeciae formam redacta fuit ,
et in illius utilitatem mancipia comparari Gregorius , hac
epistola Vitali Sardiniae defensori mandavit.
« Bonifacium praesentium portitorem, Nolarium scilinet no-
« strum, ad hoc nos experientia tua illuc transmisisse eogno-
« scat , ut in ulilitatem paroeciae Barbaricinae debeat man-
« cipia comparare. Et ideo experientia tua omnino ei studiose
« soliciteque concurrat , ut et bono pretio , et talia debeat
« comparare, quae in minislerio paroeciae ulilia valeant, in-
« veniri etc. ».
Erant insuper eodem tempore in diversis Sardiniae pagis
plures rustici infideles , qui ab ipsius insulae nobilibus , vel
Ecclesiis possidebantur , et in Phausiana dioecesi multi , qui
adhuc idola colebant , reperiebantur. Hi enim, ut idolis libe-
rius sacrificare possent, lmperatoriis Judicibus pretium quod-
dam persolvebant : quod ubi Divus Gregorius , ex Felicis
et Cyriaci relatione accepit , ejus rei indignitate motus, im-
primis ad nobiles Sardiniae has literas dedit.
63
t rratris , ct Cdepiscopi mei Felicis, vel filii mci Cyriaci
« servi Dci , relationc cognovi , penc omnes vos rustieos in
« vestrispossessionibus idololalriae dcditos habcrc. Et valde hae
« de rc contristatus sum : quia scio quod subjeclorum ciilpa
« praepositorum deprimit vilam; et cum in subjecto pcccatum
« non corrigitur , in cos qui praesunt sententia relorquetur,
« Undc , magnifici fiiii , exhortor , ut omni cura , omnique
« solicitudine animarum vestrarum zelum habere debeatis , et
« quas raliones Omnipotenti Deo de subjectis vestris reddi-
« turis estis aspicite. Ad hoc quippe illi vobis commissi sunt,
« quatenus et ipsi vestrae utilitati valeant ad terrena dcservi-
« re , et vos per vestram providentiam eorum animabus ea ,
« qUae sunt aeterna, prospicere. Si igitur impendunt illi quod
« debent , vos eis cur non solvitis , quod debetis ? id est , ut
« assidue illos magnitudo vestra commoneat , ab idololariae
« errore compescat , quatenus eis ad fidem ductis > Omnipo-
« tentem Dominum erga se placabilem faciat. Ecce enim mun-
« dum hunc , quia finis vicinus urget , aspicilis , quod modo
« humanus in nos , modo divinus gladius sacviat videtis ; et
« tamen vos veri Dei cultores a commissis vobis lapides ado»
« rari conspicitis, et tacetis. Quid quaeso in tremendo judicio
« dicturi estis , quando hostes Dei , et sub potestate vestra
« Suscepistis, et tamen eos Deo subdere , alque ad eum re~
« vocare contemnitis. Unde debitum salutationis alloquium sol-
« vens peto , ut magnitudo vestra attendere erga zelum Dei
« vehementer invigilet, et quis quantos ad Christum perduxerit
« suis mihi epistolis indicare festinet. Ouod ergo vos agere
« ex aliqua occasione forsitan minime valelis praedicto fralri,
« et Cdepiscopo nostro Felici , vel filio meo Cyriaco , injun-
« gite, eique ad opus Dei solalium praebete, ut in remune-
» ralione vitae tanto possitis esse parlicipes, quanto nunc bono
« operi solatium praebetis ».
Ad Januarium quoque Episcopum Caralitanum has literas
transmisit.
« Fratris, et Cdepiscopi nostri Felicis, et Cyriaci rVbbalis
« relationc cognovimus etc. Accidit aulem aliud valde lugei -
« dum , quia ipsos rusticos , quos habet Ecclesia tua , nun<:
« usque in infideliiate rcmanere , negligentiam fiatcrnitatis
64
« vestrae permisit. Et quid vos admoneo , ut extraneos ad
« Deum adducalis, qui veslros ab infidelitate corrigere negli-
« gitis? Unde necesse est vos per omnia in eorum conversione
« vigilare. Nam si cujuslibet Episcopi in Sardiniae Insula pa-
« ganum rusticum invenirt potuero , in eundem Episcopum
« fortiter vindicabo. Iam vero si rusticus tantae fuerit perfi-
« diae , et obstinalionis inventus , ut ad Deum venire minime
« consenliat , tanto pensionis onere gravandus est , ut ipsa
« exactionis suae poena compellatur ad rectitudinem festinare.
Postremo in Phausania dioecesi Episcopum ab ipso Janua-
rio ordinari mandavit , cui bas litteras scripsit.
« Pervenit ad oos in loco, qui intra Provinciam Sardiniam
« dicitur Pbausania, consuetudinem fuisse Episcopum ordinari,
« sed hanc pro rerum necessitate longis abolevisse tempori-
« bus. Quia autem nunc Sacerdotum indigentia quosdam illic
« Paganos remanere cognovimus , et ferino degentes modo ,
« Dei cultum penitus ignorare, hortamur fraternitatem tuam,
« ut illic secundum pristinum modum ordinare festinet Anti-
« stitem, talem videlicet, qui ad hoc opus, moribus, ac verbo
« existat idoneus , et oberrantes ad gregem dominicum pasto-
« rali studeat aemulatione deducere, quatenus eo illic ad ani-
« marum vocante compendium, nec vos inveniamini superflua
« poposcisse , nec olim destructa fustra nos reformasse poe-
« niteat ».
Ordinatus itaque fuit Episcopus dictae Ecclesiae Phausianae
Victor praeclarus vir , qui doctrina , et exemplo multos ad
fidem reduxit, atque baptizavit; ut ex literis Gregorii constat,
qui Spei de Hospite Sardiniae Praesidi in hunc modum scripsit.
« Particeps procul dubio mercedis existit , qui bonorum se
« operum exhibet adjutorem : quia ergo multi de Barbaris ,
« et Provincialibus Sardiniae ad Chrisiianam fidem dicuntur ,
« Deo propitio , devotissime festinare , magnitudo vestra stu-
« dium suum hac in causa decenter accommodet ; et Fratri ,
« et Coepiscopo nostro Victori in convertendis, baptizandisque
« eis studiose concurrat , quatenus dum de interilu multorum
« animae per baptismatis gratiam vobis fuerint sollicitanlibus
« liberatae , et apud homines laudem habere, et apud Omni-
« potentem Dominum, quod summopere studendum est, ma-
« gnam mercedem possitis acquirere, otquo nos vobis gratias
« referentes , magnitudini vestrac possimus modis omnibus
« exislere debitores ».
Ceterum qiiia a Praeside, ct aliis fmperatoris Judicibus, conversi
ad fidcm etiam solvere cogebanlur, quac antea pro idolorum
ciiltu pendcre consueverant , populique dupiici premebantur
tributo , idco ad Constantiam Augusttfm literas has dedit.
« Cum serenissimam dominam sciam dc caelesti patria, at-
« que animae suae vita cogitare , culpam me commitlcre ve-
« iiementer existimo , si ea, quae pro limorc Omuipotentis
« Domini sunt suggerenda , siluero etc. Ouidam rem mihi sa-*
« critegam nimciarunt, quia hi , qui in Sardinia idolis immo-
« lant Judici pracmium persoivunt , tit eis hoc facere liceat ,
« quorum dum quidam baptizali esscnt , et immoiare jam
« idolis deseruisseut, adhue ab eodem insulae Judice, etiam
« post baptismum , praeminm illud exigitur , quod dare prius
« pro idolorum immoiatione consueverant etc. ».
Postea ad Innoeulium Airicae Praefectum lileras in hunc
modum scripsit
« Qui pravorum actuum eminenliam vestram judicem esse
« desiderat , quid de aequitatis ejus bono sentiat , aeslimatis,
« Proinde reverendissimi Pratris , et Coepiscopi nostri V icio-
« ris Phausaniensis Episcopi plenam vobis doloribus qucre-
« lam dcfcrimus , ut et maios ab actione perpera corrijya-
« tis, et ab injustitia, quam sustincnt, bonos eruatis. Queriiur
« siquidem supradiclus frater noster, multas in illis loeis vio-
« lentias , multaqne alia contra edicti morem Africanos Judi-
« ces exercere. Denique ut duplieia illic tributa, quod audiiu
« ipso intolerandum est, exigantur. Et quia hujus maii einen-
« datio vestram specialiler auctoritatem dignitalis expectat ,
« petiinus , ut sub tali indignatione perquirere , et ita hoo ,
« Dco vobis imperante eorrigere velitis, quatenus afliielis pro
« mercede animae vestrae proteclione justitiae sucurratis, et
« hujus emcndationis e^emplo' alioS in futuro a pravis actio-
« nibus areeatis ».
Cum etiaiti in Sardinia aruspices, sortilepique plures idolo-
latris mixii reperirentur, contra eos Gregorius proccdendiun
essc censuit, aiqne iia Junuario Episropo Carajitano scripsi),
M
66
« Pei venit ad nos ete. Contra idolorum namque cultores ,
« vel aruspices, atque sorfilegos, frateroifatem veslram vehe-
« meutius pastorali hortamur invigiliare eustodia, atque publicc
« in populo eontra hujus rei viros sermonem faccre, eosque a
« tanti labe sacrilegii, et divini intentione judieii, et prae-
« sentis vitae periculo adhortatione suasoria revocare. Quos
« tamen si emendare se, a talibusque corrigere nolle repere-
« ris , ferventi comprehendere zelo te volumus, et si quidem
« servi sunt verberibus, cruciatibusque, quibus ad emenda-
« tionem pervenire valeant^ castigare; si vero sint liberi in-
« clusione digna, districtaque sunt in poenitenliam dirigendi,
« ut qui salubria, et a mortis periculo revocantia audire
« verba contemnunt, cruciatus saltem eos corporis ad deside-
« ratam mentis valeat reducere sauilatem, etc. ».
Hac igitur Gregorii pastorali solicitudine, et diligentia ido-
lolatrae, qui in Sardinia erant , ad fidem Christi conversi sunt,
teste Nauclero. Judaei quoque plures, qui etiam tunc tempo-
ris in insula reperiebantur, ejus summo studio , et Iabore
Christum amplexi sunt, ul ex Gregorii literis, ad Januarium
Episeopum Caralitanum scriptis, constat.
Quia tamen acceperat hos Judaeos servos, ancillasque ad
Ecclesiam fidei causa confugienles vendicare,- vel eorum pre-
tium extorquere coi suevisse, ita eidem Januario Caralitano
Episcopo scripsit.
« Satis quidem te ipsum pastoralis zelus instigare debuerat,
« etc. Pervenit et ad nos, servos, ancillasque Judaeorum,
« fidei causa ad Ecclesiam refugienles, aut infidelibus resti-
« tui dominis, aut eorum, ne resiiluantur, pretium dari.
« Hortamur igitur, ut tam pravam consuetudincm nullatenus
« manere permittas; sed si quilibet servus Judaeorum ad ve-
« nerabilia loca confugerit causa fidei , nullatenus eum patia-
« mini praejudicium 6ustinere. Sed sive olim Christianus , sive*
« nunc fuerit baptizatus, sine ullo pauperum damno, religioso
« Eeclesiasticae pietatis patrocinio, in libertatem modis oinni-
* bus defendatur, etc. ».
Haec omnia ex regeatro Divi Gregorii conslant.
Per faaec tempora plures in Sardinia erant ins'gnes Ecclesiac.
Nam aderat Ecclesia Turritajia , in qua infrascripti Episc.
his temporibus floruere.
67
Anno onhn G 15 ilornit Peutusius sanctae Ecclesiae Turiii;»-
nac Episcopus, qui in Bizanlii Concilio coutra Paulum et a-
lios Monothelitas intorruil.
Anno 650 Yaleniimis sanctissimus Ecclcsiae Turritanae E-
piscopus, qui in celcberrimo Latcraucn. Komano Concilio ,
sul) sancto Martino Papa hujus hontints primo, claruit , ut in
seeuudo conciliorum tomo constat.
Episcopi hnjus Ecclesiae Tnrrttanae ex antiqua consuctti-
dine , et sancti Marlini Papac, Imjus Uominis primi, ac etiam
beati Joannis Papae, hujns nominis qtiititi , comtitutiopibua a
solo Romano Poniifice ordinabanlur. eC nulli alii sij?>eranl,
ut inquil Deusdedit, in ejus libro qi#i tfl Kibiiolheca Vaticana
servatur, multosque suffraganeos , quibus prseerant, habebant ,
quorum nomina incognita.
Insignis etiam erat hoc tempore Ecclesia Caraliiaria, in qua
Januarius Episcopus s. Gregorii epistohs clarUs floruil. Hic in-
ter eaeleros habebat in ejus Ecele.ua Epiphaiiinm A,rehipres-
byterum, et Liberatum Diaconum a divo Gregofio nominatos.
Erat Mctropolitanus , et ex consuetudine, et sanctt Gregorii
institutionc tenebatur bis in anno Conciha Episeoporum cou-
grerjare, ut ex cjusdem Gregorii epistola ad ipsimn Januariiuu
missa constat, dum inquit:
« Episcoporum etiam Coneilia, sicuti lam tuae mos dicitur
» fuisse provinciae , quam quod sanctorum canomun authoi i-
« tate praecipitur, bis in anno celebrare tc vnhimus; ut si
« quis inter eos a sui forma propositi actionis, atque morum
« qualitate, discordct sociali possil rralrmn incivpaiionc redar-
« gui , et pro securitate eommissi gpregis, animarumque statu
« paterna valeat cireumspectiune tractari. etc. ».
Erant autcm ejus suiTratjanei inrYascripti Episcdpi
Innocentius Episcopus .... in Sardinia.
Marianus Episcopus in Sardinia.
Liberlinus Episcopus iri Sardinia.
Agaton Episcopus in Sardinia.
Viclor Episeopus Eeclesiae Phausianae in Sardinia. Ecelesia
autem ista nunc suppressa est.
Hi omncs ex consuctudine, et divi Gregorii ordinatione ,
denuntiationem , et lieentiam ad iransmarina proneiscendi a
6S
Caralitano Archiepiscopo acciniebaiit : narii illis ita Grerjorius
Papa soripsit.
« Cofjnovimus, quod mos vcslrae insulae post Paschalem
« festivilalem vobis euntibus, aut directis responsalibus ve-
« stris ad Metropolitanum vestrum, utrum sciatis an minime
« ipse vobis de venturo Pascha scripta debeat denunciatione
« mandare: et quantum dicitur,- quidam vestrum hoc facere,
« secundum consuetudinem , postponentes, aliorum quoque ad
« non obediendum corda pervertunt. Additur etiam , quod ex
« vobis aliqui pro Ecclesiae suae emergentibus causis, tran-
« smarina petentes, sine praedicti Metropolitae sui cognitione,
« vel episiohs, sicnt canonum ordo consliluit, audeanl ambu-
« lare. Hortamur ergo fraternitatem vestram, ut antiquam Ec-
« clesiarum veslrarum cousuetudinem exequentes, tam de su-
« scipienda Paschali denuntialione , quam etiam si quemquam
« vestrum pro causis proprhs, ubicunque compulerit ambulare
« necessitas, ab eodem Metropolitano vestro, secundum indi-
« ctam vobis regulam , petere debeatis, nec eam postponere
« in aliqno praesurnatis ; excepto, si , quod non optamus ,
« contra eundem Melropolitanum vestrum habere vos aliquid
« causae contigal, ut ob hoc sedis Apostolicae judicium re-
« quiratis: nam his qui petere feslinant licenliam, quod scitis
« per canones, eliam antiquorum patrum inotitulione, habere
« permissum est ».
Post Januarium plures in ea Ecclesia Caralitana his tem-
poribus -iloruerunt Episc.
Anno enim 604 ciaruit Venereus insignis Episcopus Carali-
tanus, ad quem idem Gregorius Papa quasdam scripsit epi-
stolas, ut ex Gratiano, et Ivone Episcopo Carnotensi constat.
Anno 650 emicuit Deusdedit sanctissimus EccSesiae Cara-
liianae Episcopus, qui in celeberrimo Lateran. Romano Concilio ,
s b s. Martino Papa hujus nominis primo, interfuit, et multa
praeclare , docteque dixit, fccitque ut in eo concilio coustat.
Post eum eliulsit Juslinus ejusdem Ecclesiae Episcopus, qui
eidem Lateranen. Synodo subscripsit, ut in secundo concilio-
rum tomo apparet.
Anno deindc 681 CilonaJus ejusdem Caralitanac Ecclcsiac
iiu ignis Episcjpus , in sexta Coiislantinopolilana Synodo claruit.
69
Praeterea in Sardinia erat Miricnsis Ecelesia, in qua Seve-
rinas insirjnis Episeopis c\cclluit, et eo mortuo pro Episcopi
ortftnatione, el rcstiluiionc miiiistcriorum ipsius Ecclcsiae ,
Gregorius hanc epistoiam Petro Notario iu Sardinia scripsit.
« Miuisteria Ecclcsiac Miricnsis, quac secum Squillalrum
« quondam Episcopus Sevcriuus delulerat, praesenlium sibi
« portitorcs restitui poslulabant, quia ergo res Eeclesiastieac
« lauta dcbent soliciludine praemuniri , hoc nobis visum est,
« ut in eadem Eeclesia seu Civitate Episcopus , cui ministe-
« ria ipsa tradi possint, debeat ordinarij sed quoniam Leo-
« ncm Archidiaconum, aliosque clerieos ejusdem Eeclesiae esse
« illic commemorant; experientiae tuae praecipimus, quatenus
« eos ad suarn Ccclesiam proficisci, ac elifjere ordinandum
« Episeopum sibi conunoncat, ut dum Deo illic fuerit propi-
« lio consecratus, ipse Ecciesiae res sine aliqua amhitjuitate
« recipiat ».
Ex epislolis etiam divi Gregorii insinuatur, Felicem quen-
dam Sardiniae Episcopum his tcmporibus a Joanne Priinae-
Juslinianae Episeopo ordinatum, sub iiiius jurisdictione fuisse.
Caeterum in antiquo manuscripto codice Michaelis Thomasii
doclissimi Ilerdensis Episcopi, inveni hunc Felieem Episcopum
non Sardiniae, sed Sardicae civitatis Lydiae fuisse, atque ita
ab Episcopo Primae-Justinianae ordinalum.
Coepit habere eadem fere tempeslate primum Sardinia suos
Defcnsorcs, seu Legatos Apostolicos annis sequentibus, ut in-
fra describuntur, qui causas, et praecipua Cicri ncgocia apml
Romanam Sedem curarent, ut ex ipsius D. Gregorii ad quos~
dam missis Epistolis salis constat : itaque
Anno 590 Honoratus Diaconus Sardiniae Defensor.
Anno 591 Jo. Sed. Apostolicae Nolarius Legatus in Sardinia.
Anno 592 Sabinus Defensor, et Joannes . Legatus in Sardinia.
Anno 596 Petrus Notarius Legatus in Sardinia.
Anno 598 Vitalis defcnsor Sardiniae.
Anno 600 ideni V itaiis defensor, et Bonifacius Legalus in
Sardinia.
70
Anno 604 idem Vitalis defensor in Sardinia.
Isti erant Cleri defensores, ut Judices gravaminum, quae
ab Episcopis Sardiniae inferebantur, ut est nunc etiam , is qui
Judex appellationum vocatur, quod ex epistolis Gregorii satis
aperte colligitur. ls enim Sabino defensori in Sardinia ita
scribit.
« Quaedam ad aures nostras gravia pervcnerunt, quae quo-
« niam canonicam emendationem expectant, idcirco experien-
« liae tuae praccipimus, quatenus una cum Jo. Notario, omni
« excusatione postposita, Januarium fratrem et Coepiscopum
« nostrum summa huc exhibere instantia non omittas; ut eo
« coram posito ea, quae ad nos perlata sunt subtili valeant
« inquisitione perquiri etc. ».
Praeterea Vitali Defensori in hunc modum scripsit.
« Indicatum est nobis, quod quidam Caralitanae Ecclesiae
« clerici disciplinam sui refugientes Episcopi, contra eum so-
« latium tuae defensionis exquirant, alque per hoc illi, quod
« dici grave est , contumaces existant. Quam rem , si ita est,
« omnino dure suscepimus, dicitur etiam, quod suae actus
« deserentes Ecclesiae in aliorum se obsequiis et laboribus
« occupanles, ubi nomen dederunt militiae inveniantur extra-
« nei. Experientia ergo tua nihil deinceps tale aliquid facere
« praesumat, sed si cujusque Clerici, ut assolet, culpae casus
« emerserit, in qua te sibi petere debeat adjutorem, ad eun-
« dem Episcopum reverenler accede, et sicut causae meritum
« cognoveris, apud eum non defensor culpae, sed potius in-
« tercessor accede, ut hac provisione, et poscenti feras auxi-
« Iium, et jura praepositi non turbentur. Si qui vero sunt ,
« ut justa poposcerint , eis per te auxilium Sedis Aposlolicae
« non est negandum, sed tamen ita servanda est uniuscujus-
« que Episcopi reverentia, ut Clericorum disciplina per dcfen-
« sionis tuae experientiam minime solvatur. Dictum est nobis,
« quod rustici possessionis ejusdem Caralitanae Ecclesiae cu-
« ram propriam deserentes in privaloruin possessionibus cul-
« turam laboris adhibeant, ex qua re agltur, ut possessiones
« Ecclesiae propriae, in alio occupato cultore, depereant, at-
« que ad tributa sua persolvenda idoneae non existant. h\
n
« qua ro cxpcnentiam tuam volumus omnino cssc sollieitam,
« ut tale ficri posthac noslra authoritatc data tibi pcrmiltere
« non debeas, sciturus, quod si neglcxcris nostros cxinde de
« minori contra te solicitudinc animos commovcri elc. ».
Siinilcm etiam cpistolam ad Januarium Caralitanum Episco-
pum dedil dicens.
« Pcrvcnit ad nos, quod quidam de vestris Gericis spiritu
« clationis iflati , quod dici grave est, fraternitatis vestrae
« jussionibus obedire postponant, atque in aliorum se magis
« obscquiis ac laboribus occupantes suae desiderentur , ubi
« sunt neccssarii, actus Eeclesiae, ex qua re nimie, admira-
« mur, cur in eis Ecclesiasticae non tencatis regulani disei-
« plinae, nec eos dissolute vagantes in deviis ad normam
« suscepti offieii districti moderaminis frcno reslringalis. Dici-
« tur etiam , quod aliqui ex eisdem contumacibus Clericis ,
« ut dcfendi contra vos valeant, ad Vitalis Dcfcnsoris nostri
« palrocinia convolarint. Undc ad eum scripta nostra dircxi-
« mus, ne quemquam Clericorum vestrorum contra vos irra-
« tionabililer deuuo valeat defensare , sed si culpae casus
« emerserit, et gravis non est, sed veniam mereatur, interces-
« sor apud vos magis accedere dcbeat, quam defensor etc. ».
Per haec etiam tempora Caralilanae provinciae Presbyteri
infantes baptizalos,, sacro Chrismate coniirmabant, quod ubi
Gregorius novit, omnino prohibuit, ita Januario eorum Epi-
scopo scribens.
« Salis quidem te ipse pastoralis zelus instigare debucrat
« etc. Praesbyleri baptizatos infantes signare bis in fronte
« Chrismate non praesumant. Sed Praesbyteri baptizandos
« tangant in pectore, et Episcopi tangere debcant in fronte etc. ».
Quae quidem prohibitio cum aiiquibus in ca provincia mo-
lesta esset, idque Gregorius intellexisset, eidem Januario in
bunc scripsit modum.
« Fratris, et Coepiscopi nostri Felicis, et Cyriaci Abbatis
« relatione cognovimus etc. Pcrvenit quoque ad nos qnosdam
« scandalizatos fuisse, quod Prcsbytcros Chrismatc tangcre
« cos qui baplizati sunl prohibuimus. Et nos quidein secun-
« dum usum veterem Ecclesiac noslrae fecimus; sed si omnino
« dc hac rc aliqui conlrislanlui , ubi Episcopi dcsimt , ul p?es-
72
« byteri et in fronlibus bapiizatos Chrismate tangere debeant,
« concedamus » .
Floruit his lemporibus Isidorus Sardus vir eloquentissimus
a Gregorio huidatus clarueruntque Desideria, et Catella, plu-
resque moniales, et viri religiosi. Et monasteria infrascripla
constructa fuere.
Monasterium sancti Viti a Vetulana conditum, in quo Juliana
Abbatissa floruit.
Monasterium sanctae Hermae a Pompcjana religiosa in domo
propria erectum.
Monasterium a Theodosia jussu Stephani viri sui
m civitate Caralis conditum, in quo reliquiae sanctorum ex
Gregorii concessione fuerunt collocatae.
Monasterium .... jussu Petri in ejus domo construclum.
Monasterium Agelitanum, in quo Musicus erat Abbas.
Monaslerium s. Gavini, et Luxorii, in quo Siriaca prius ,
mox Gavina, fuerunt Abbatissae.
Monasterium sancti Juliani
Monasterium Urbani quondam Abbatis exlra muros urbis
Caralitanae constructum, in quo fuit Ordinalus Abbas Joan-
nes, et plures reliquiae sanclorum fuerunt reconditae.
Alia quoque monasteria, quae ex relictis piis aedihcanda
in Sardinia erant,- negligentiaque Praclatorum construi dilFere-
bantur, a Gregorio jussa sunt aediticari. Is enim Januario in
hunc modum scripsit.
« Satis quidem etc. Pro fundandis etiam monasteriis, quae a
« diversis jussa sunt construi, si injusta perspicis hacc aliquos
« quibus indicta sunt, excusatione differre, solerter, secundum
« quod leges praecipiunt, admonere te volumus, ne piae dcfun-
« ctorum voluntates, tua quod absit, remissione cassentur etc. ».
In ea quoque Epistola magnam Januarii negligentiam circa
monasteria constructa ita reprehendil, et increpak
« Pervenit siquidem ad nos; minus te monasteriis ancilla-
« rum Dei Sardinia sitis, tuitionis impendere, et cum dispo-
« situm a tuis prudenter fuissct decessoribus, ut quidam de
« clero probati viri curam gerentes earum se necessitalibus
« adhiberent, nunc ita funditus esse neglectum, ut per pu-
« blicas personas pro tributis, aliisque muniis ipsae per se
•
73
« prinripaliler Deo dedicatae foeminae compellantur subire ,
« neceetiiatemque habeant pro supplendis tisealibus per vil-
« las, praediaque discurrere, atque viriiibus incbmpetenter se
« miseere negotiis: quod malum fralernitas tua facili corre-
« elione removeal, ul unum probatum virum vita moribus-
« que, cujus elas; atque loeus nihil de se prave suspicionis
« objieiant, sollicile deputet, qui sic monasteriis ipsis cum Dei
« timore possit adsistere, quatenus ulterius eis pro quibuslibet
« causis privatis, vel publieis extra venerabilia loca contra
« reguiam vagari non liceat; sed quidquid pro iis agendum
« est, per eum queni deputaveris, rationabiiiter peragatur.
« Ipsae vefo referentes Deo laudes, atque coercentes semeti-
« psas in monasteriis suis nullam occasionem ulterius fidelium
« mentibus pravae suspicioms injiciant. Si qiia autem earum,
« vel per anteriorem licentiam, vel per impunitatis pravaui
« eonsuetudinem ad lapsum deducta est, aut in futuram fue-
« rat perducendam voraginem, hanc post adulterii competen-
« tis severitatem vindictae in aliud districtius Virginum mo-
« nasterium in poenitentiam redigi volurfius, ut illic orationi-
« bus, atque jejuniis, et sibi poenitendo proficiat, et metuendum
« caeteris arctioris disciplinae praestet exemplum. Is autern,
« qui cum hujusmodi foeminis in aliqua fuerit iniquilate re~
« pertus, cominunione privetur, si laicus est; si vero clericus,
« a suo quoque remotus officio, pro suis continue lugendis
« exeessibus in monasterium detrudatur, etc. ».
Erant praeterea in partibus Caralis duo celeberrima xeno-
dochia Thomae Episcopi, et Hortolani; atque alia plurima su-
per quibus Gregorius scripsit Januario in hunc modum.
« Oportebat siquidem fraternitatem tuam , ita de rebus piis
« esse sollicitam, ut nibil ad explendas eas nostrae admo-
« nitionis penitus indigeret : tamen quia quaedam ad nos per-
« venerunt , quae sunt corrigenda capitula , nihil est incon-
« gruum , si nostrae quoque vobis paginae authoritas accedat.
« Quamobrem significamus pervenisse ad nos consuetudinem
« fuisse , ut xenodochia , quae sunt in Caralitanis partibus
« consdluta apud Episcopum civitatis singulis quibusque tem-
« poribus suas subtiliter rationes exponerent, eorum videlicet
« tuitione , atque solicitudine gubernanda; quod quia tua hac-
u
H
« tenus fertur charitas neglexisse, hortamur, Ut (sicut dictum
« est ) tibi singulis quibusque teniporibus rationes suas xeno-
« dochii , qui in eis suut conslnuti * vel fuerunt, subtiliter
« reddant , aique tales in eis , qui praesunt ordinenlur , qui
« vila , moribus , atque industria inveniantur esse dignissimi ,
« religiosi dumtaxat, quos vexandi judices non habeant pote-
« statein, ne si lales personae fuerunt, quas in suum possint
« evocare judicium, vastandarum rerum debilium , si quae illic
« re jacent praebeatur occasio, de quibus rebus summ an le cu-
« ram gerere volumus , ut nulli sine tua licentia detur noti-
« tia ; ne usque ad direptionem earum ex fraternitatis tuae
« perveniatur incuria etc* ».
Quae cum Januarius facere neglexisset ita Vitali Sardiniae
Defensori scripsit.
« Experientia tua indicanle comperimus xenodochia in Sar-
« dinia constituta gravem habere neglectum; unde Reverend.
« frater Cdepiscopus noster Januarius vehementissime fuerat
« objurgandusi nisi nos ejus senectus ac simplicit;;s et su-
« perveniens aegritudo, quam ipse retulisti, suspenderet; quia
« ergo ita est positus^ ut ad aliquam ordiuationem esse non
« possit idoncus , Oeconomum ejus Ecclesiae , atque Epipha-
« nium Archipresbylerum ex nostrae districte authoritale eom-
« monemus, ut eadem xenodochia sine periculo suo sollicite,
« ac utiliter studeant ordinare : nam siquis iliis posthac ne-
« glectus extiterit; nulla se noverint posse apud nos ratione
« aliquatenus excusare etc. »*
SARAGENt*
Post Orientales Imperatores Saraceni insulam obtiriuere ,
1li eriim anno 650 ex Africa per mediterraneum mare delati
bitinem insularum oram ferrOj et igne, teste Sigonio et Sabei-
licOj faedarunt*
Anno deinde 720 cum infectis excursionibus late maria om-
hia vagarentur , excursione in Sardiniam facta insulam , quae
tunc exiguo Graecorum piaesidio tenebatur in polestatem ad-
Xtarxteruittj a Leonis iniperio eripuerunt, tesle Sigonio, Raphae-
7S
|e Volaterrano , Hieronymo Romano , et Maurolicio Abbate.
Sed ea p*rvo tempore sub eoruaa dominio sieiii , nam pau-
cis elapsis annis a Longobardis insulam totis yiribus invadenti-
bus pegno privali stiul , ut inox dioelur.
Hoe tempore Saraeeni in templa Sardiniae , et sepulera
omnia Sanetorum saeviere; et imprunis locum, in quem Sacra,
D. Au^iKshni Hipponensis Episeopi ossa ex Africa translata
fuerant , barbara impietate faedarunt. Quod ubi Luitprandus ,
Longobardorum Rex audivit, magno repente dolore exarsit ,
ae Legatis in Sardiniam missis magno illa precio a Saracenis
redemit, et non parvo Sardorum luctu Papiam ad se traus-
porlari curavit. Qui posteaquam ea Genuam appulsa audivit ;
Papia egressus obviam eis iliuc usquo proeessit, eaque edito-
rum miraeulorum magnitudine percitus maximo honore coluit.
Cum autem postridie a ministris nulla neque vi , neque arte
moveri possent ; vehementer ea re perturbatus , sancto Con-
fessor ( inquit ) si tua hinG ossa tolii , et Papiam transferri
propitius patieris, spondeo me templtun in tui honorem aedi-
ficsturum. Quae ubi vota concepit, ossa subito nullo molimine
sustulit , et Papiae in templo Saneti Petri ad Coe.lum aureuu?
a se condito , in precioso , quotd adbuc extat, monumento
collocavit pridie kal. marlii , Sigonio , Sabellico , Plaiina ,
Volaterrano . et aliis multis referentibus.
Eodem tempore Fratres Eremitaruin, qui in Sardinia Sepuk
cro Divi Augustini adhaerebant , insula exeedentes mitrafn ,
baculurn , et pastorale sancti Augustini secum transtuleruui ,
et in Valentinae urbis monasterio , ubi adhuc visuntur, cojlo-
earunt, teste Hieronymo Romano.
LONGOBARDORUM REGES.
Longobardi , qui ex Pannonia a Narsete vocati amplissimum
sibi Regnum in Italia acquisiverant, Agilulphi temporibus coe-
perunt teste Gregorio , mediterraneas insuias infestas reddere,-
Anno autem 597 Sardiniam incursionibus, et populationibus
afllixere, quod ubi Gregorius accepit ;, graviter doluit , atqu#
ita Januario Caralitano Episoopo scripsit.
•
76
« Quid in Sardinia hostes nostri fuermt operati , priusquam
« fraternitatis veslrae epistoia ad nos perveniret , agnovhnus.
« Et quia hoc futurum dudum metuimus evenisse, quod praevi-
« dimus, nobiseumnune gemimus. Quod si secundum eum,
« quae lam vobis, quam exjpllentissimo filio nostro Gennadio,
« hoc fore nunciantes scripsimus , soliicitudo fuisset adhibita ,
« inimici iiluc, aut non accederent, aut accedentes periculum,
« quod fecerunt , moererent. Vel nunc ergo , ea , que conti-
« gerunt , vigilanliam vestram in futura exacuant: nam et
« nos quidquid prodess^np&ssuuius ^ acere domino auxiliante
« nequaquam omittimus ».
Et licet deinde pacem cum Agilulpho Longobardorum Rege
tractasset , et firmasset ; tamen quia adhuc non erat sacra-
mento sancita , nec admodum firmo vinculo constricta vigilan-
dum esse his literis eidem Januario scripsit.
« Cognoscetis inquit, Abbatem, quem ad Agilulphum ante
« multum jam tempus transmisimus, pacem cum eo, Deo pro-
« pitio, quantum vobis Etfcellentissimo Exarcho scriptum est ,
« ordinasse. Et ideo quousque pacta de confirmatione pacis
« ipsius conscribantur, ne forte hostes nostri in hac dilatione
« ad partes illas iterum velint accedere , murorum vigilas,
« et sollicitudinem in locis facite omnibus adhiberi. Et confi-
« dimus in redemptoris nostri potentia , quia adversariorum
« nobis incursus , vel Sardis denuo non nocebunt ».
Praeterea aliam Epistolam ad eundem Januarium ea de re
dedit dicens.
« Quia vero non minorem de vobis , quam de nobis solli-
« citudinem gerimus , hoc quoque pariter indicandum cura-
« vimus , quod finita hac pace Agilulphus Longobardorum
« Rex pacem non faciat , unde necesse est , ut fraternitas
« vestra ( dum licet ) civitatem suam , vel alia loca fortius
« muniri provideat , atque immineat , ut abundanter in eis
« condita procurentur; quatenus dum hostis illic Deo sibi irato
« accesserit, non inveniat, quod laedat, sed confusus absce-
« dat. Sed, et nos pro vobis quantum possumus ; cogitamus,
« et his quorum interest , ut se ad obsistendum Deo adjutore
« praeparare debeant , imminemus, quia sicut vos nostras tri-
« bulationes vestras attenditis, ita quoque nos vestras afflictio-
« nes nostras similiter reputamus ».
+
11
Ilaque Sardi nunquam a Logobardorum armis tuti sine metu
viveic. lli eniin quibusdaui clapsis annis propinquam Corsicae
insulam invadcnles in eorum ditionem redegerunt, teste Jacobo
Maynoldi.
Anno deinde 750 ut creditur ,,Luitprandus eorum Rex ex
Corsiea.in Sardiniam magna classe trajecit , et insulam Sara-
cenis ejectis suo adjccit imperio, ut refert Felinus, atque ita
appellatus est Rex Sardiniae, ut scribit Petrus Recordati; re-
gnavit deinde aunos quatuordeoim, et menses aliquot, et obiit
Ticini.
Anno 743 Hildibrandus Rex Longobardorum vivente palre
electus regnare in Sardinia coepit; sed paullo post Regno exa-
ctus fuit; et Rachis Longobardorum Rex creatus Sardiniam
obtinuit, et regnavit annos quinque, menses sex, et abdicavit
•sponle.
Anno 749 Astulphus Longobardorum Rex creatus adeptus
est Sardiniam, et regnavit annos septem, et obiit in venalione.
Anno 756 Desiderius Longobard. Rex Sardiniam adeptus ,
regnavit annos 18 et mense majo victus , et caftiis a Carolo
Magno , et in exilium actus Italia et Regno Sardiniae priva-
tus fuit ; alque ita Sardinia sub Caroli Magni poteslale addu-
cla , Romano deinde Pontifici donata fuit , ut refert Adrianus
Papa , Anastasius , et Carolus Sigonius, de qua re in sequenti
libro exordiendum erit.
Hoc tempore anno nimirum 759 corpus sanctae Juliae ,
quae in Corsica XI. kal. junii Crucis supplicio, teste Usuardo
fuit coronata , ab Ansa Regina Desiderii Longobardorum Regis
uxore fuit Rrixiam translatum , atque ibi insigne monasterium
Domino Salvalori et s. Juliae martyri dedicatum, ut ex Petro
de Naialibus , et Carolo Sigonio coustat.
LAUS DEO.
^j u.^«— ff~~~ ^ /W Ty' '
V- p^r- <»tf4* f'f*- *- J*<rm<€*»« , 1 . , ^^^
VI . f~~J f/Jjfl y^_ ^ r/c^^Jj J> &yA~~ vhy**** »« "<~»~>- ^y
'y^'^ Jm*-£ry s %r/%rr\ /W e<t-H»t-~ i^Mwnrt^ £/ -/..***< <7t'la<r^' ^J- Jmrrvu***ly f4t~<+.
/ t * > T.
. £w~~ ^ &*--*?■-
• ^ -^ */ A
/ ' J , , - ! * $ f .. ( Ar *& I O *~ ■ ii> %t~
XX)c/ 'f>^ 1 d^^ jh*JL j^lwwu^ & eteM^&~^xej&.^~^&7-
&XM' ffj*~- 4^t— ^ ^U^rW^, £\5.*Vc-~W-. \%Sru~*y ryr* jJ*~~ p~J*~~~**
Cm4<~&m< /*4L ^'tW- -rvxmp+cij %A*Jcf\
LtoXW* • * - • &A.*n. *~"~ ^uC^ ^"^, rr^t^ <>*~rr**U< % fmj j™'<hf**-fr^ r***™*
Jr&C'm*f\ , £<<*»A/*«~rV.- f>***V»t yVWtfcr^***wt 'fCfllrfcj t/WfV»W J *<*<*■**". ,
LXW Vh ?"*<**+■ »^^H ^ ^O^-^-J Jr\r<*<*^ /<\ &rt'um<r*, •U- lm~+~<~+- A**/ *
^Wy *W«^L JW*,^ f^r- J,'tftt~m ,'X; A'* Xi^&r'» ^ ^~* ^* /^
5*»C*t^r»«7 .Jifcuj ^Clf^ruf\ <2/r'i^t<er>r^'h*> >"* C*Yr\»«H tfr'
■*1
^' ^- «X cW^ fc-. xt vw. iU^ ^. /-*- -— ——7
' ' * # ' ., J^. ********
l<~u*rtj Ctrv^+rttr^r-- tA- yvrm^'dmjL y^«c^m jUctc^V « ***^ S*~***-~y - *f~%
f>'A^^yr- .
— y — •— ^» -^t-^, ^r wra^> i~^»*. n+n-crnm a<Krtc*+r%* r- • t-*-** * *" » ■*■ -^— •/
h'A^*^rh. y 6*r~^<p' <t^^m^<m-r^> «^Q^^mJ^ „ f//:^,/ ^ fA^t
^ ,-m^, «^ W *JL) J^^,^ LLr y*~^J> H~i> f~*{ '?V <4r*T~>~' *>*•*.
'**•*-' /M^l/, & U^ ^**^* >^Wr*^yV-^ tfitw^ tJ*r\ oe+fM f*y*o*r *J 6uJy S« &*•_
**'-~~n ^ ^a~JL LVfL~M« &J/c~~* fi^k^jWt-AA, tr^^jJL^fa* +4u*w~~s>
/»—•*.. f &< ?r ^a. 4^f^f Lm5^ W~* fJ*»> *0 rO*'+u^ fijty ^^ j~fM*>, cjLrfe~~
^"^^^J^ <WJ^ fJ^fi^ ^ c^A^' r '^^
V ,n ' A^, /^C^>;i/ tY**Q>a**j, { £j*T / pvx2+T' p *i*W *^«^# X^T^ 7+y* , **S **-r»rwM"'* f^rm^n^r^.
*+J> *«, h> /++,'„* , M y~ t*rr~, tfJJy fr Cm^ <J $*mmh % o*y C*r~S< €* <y~h ?*/**'** ^L
h^' ^**^ ^j^ <^~Xy *^rU j^mf A*~rr*U<j ++ <V~~~*'mJ> V~r**Jf>+* iV^iUU, /^7
"™f'J t ** n *'t <tJ/~ *w*c *y>~J nJ ^J; WrW **~V <*rr*~~« l^f*"*) t™»*J >ru~m*rm<~ t ^
JL ^*~u<- ^^ l**^*t*^L*-*yy~^ 'fJ*3 >'*yJL+ C*jm+'~J*]%J~* J^fy^fisu^
•+~«*«Jy* \*+~^ <r\^oA n^K^r^i. vf- ,&' ^rrJt-f xft. l!fo»« *2 j( fa/. ^tC* /£V«* ^T*yW«^^ ^,
fH«v~~> ****%*'+**** **j4*<r%c~* sfarts /7*4 tst ,*t*-lr'*Ww ^%^'^wtmii» *c4> U*^my Yfll "**- fir*1 s»%M***y
^+^Xxk ™'^ ^^f K<^ «* JLs^to^ *< ^f^ Utw^ % ^JLrJ^^ ilu-»
~~+rr'S*H^ A^^^W^A^ y^.C^ Jdj. ^ ^JUc 4«^% t^t^^fjy f\J^
«'W ^ j^>^ ^^^rrrn^ , A >yJU Jy^ .J f'^rm^r^ C^rr^m ++ ^um^fUu^ U- cicj^h
1KX+*t'K*r >*^-y *7 Apsry****,,^^ *U v^n+ox»*^; tn s^y fck4rx£r»<*m (/5*+»A+~*->
^» *-W AyH-t^^^W' J^J^^^}m^ ^j^ abt*Am~l Vtrflrrx &m*AW*£.'
-W- ^, ^ 7 UfJf<^ M y+m^,'^ J ^, JL*~~ '
VV>
r-e-^tW
**a~ ^j~~ Sf~*~^ iULf^ <*£* pj cJ~~- r *~ ^yL* ^Jl * Lr*-*\
^*J*L ,fhJ? <^yir~h^ t£ ^w-^^M-rt ™^^^^^yw^ ^^^, y^uy^Jj^y
^ W /h^* ^W ♦«-^^ /^ ^Vm*^y f /^..^ £**r &+r^~^ J' yrt««*^ * ^"A
dJ JU#I C U*Y,%l^j ^U^c. l/^r^r^ «,y jL~"A< f^ * «^JUr , ^m~*L
p~ ,W> r4^-~V«SV ** ,'*V ty'#r'y //// 7-^—^, , fV |^*'*7 «*>rW W«^ ^ ^J^ftJL
^ 1 **"«- fiot***+ >*• 'A~-*rr- -*~~ -i^^. , *L*'ly fa^ ^ y^ puu~~'*> irty'ry ^V
V f **r-> p«L/*> «^" -C**W (fVi <Urr~> 'fa<r»i.+ * +r- J&^c V+nf&H^ f *V*U ' jA*J>4emS ,; >*^ ' ?vf*~»' /pr<***Uy
*r~t*«*JLk X^W*^ '??<^6fe'«»i '^^mJ^U*^ ^W ^v**rC AJw. frluJL" *'**<**+> e*r*f*Uy p
fii S^rh^ <^4^ ^i'4y i^^mA^ /j^M^y: ^w <^- 'hr* 9 ^JL*±± JSu* /^'um^
** ff(r\A'f*H x*yy~&,: /a^^Cn> JU^ru /
/»rH* f **rt t^/rM^ffi /(****+*«»* yU*+<+u /
*y l'+«r+4y *f- <^-~*yTLX,*€*+Jrt*j S»~>f>rmS farrr*rr~> #0 >V-t<fa** "fr^Ju ,W»*i «*^W «Vtw-mW^
"-*> <3 /*r-rV < 'r^r# ^r «**$-,'+**+*/ ***~* ynttyr^» yr^f^M^ 'r*. >+t%"Ht*H U>r~ n*>»^
/^. ^Uff' ^' /2^^ tr,V*fc ^U^fW^StM.' f'^rfW ft*A*~+~- ++■ ,U xyW
. rtrWVW "O^hu^ jdL'» ^Un,
>C~«JL- -ry^tyJ**» Sr^-rt^. tsr 4vt *<f*,''h 'jJ\ >^(^m^ <^ /^ '^ ^f^ 1 ^ ^*^ C^rrUf , ^t rW
>^ ^r- 'Jl'1fm~4f*«* duu f ^J^J> <L»+r~~r-, f^rmJ^ yrvrW /rvW- »'*» ^^^yM» '» '-^H
/ Hu<J*~J>j p**r*J rVWrwr. ^W>«Jn; ^ /^^j^ /w ^lr^'^ ^rvr^Vv ^ A^i>
7c« l ^cr-trwf^iC, ^crO mrr^v -^tl^rr, /fjpW-r*^ -rvrW f Wfirw> TmV^ Uvm* ^' # Cr^
'
f« w '+ ^ r*rr*mj /* ^eJiVK pr* nftJ.Uy' A*«*tr vf frtr+j VI -yr> s S~r<* ~* C**^***** &>
C i ^h- ^CC^rvy ^crr^ XH i~~~ % ***** iky^SO,', c*r~f, «^m^Mu /i***^'/*^*^
*"**- J**-"^, f+vuJ,\Jy ^rWJL^ (^n^ &+U*'*>t>~*f ^~-J J*JL- ^L^,^'i>Vi 6y*Ji**X
1 «^ (^rtm^ ^^n *4^V ^tW /W,W '^(^tt^^ *J~ ^<+r~~* c*~rJ «**V£ S*rr*) Vru
^r^ , prj-rz* *// ^Uy /^ W^V -r^—^ / G*v~c ^^W j^\~~*-- f »~~~r^
,' ^ <3r<r4v-r*L, ^,*^^. ^ *«%*ru'4»J jprMmm+Sj f^r t+6**t> (f*J*'**j r^rir^rt^
^ir{U^h ^ irr W »** ^ , >tjki*~r\ . ^*^' A«v
/-rVc*v*r»*'»r~ /£/**«< C +t-t*n Wt /w/»*f***f****
rruujrm^
>~~v ^7// ^tv^ lirw-*
?v*~-*/
C> /^,'*^ e^, yU>»o ^Crrf L*nr**S P*f*^J A^(^r»^7
cSr^rt^ *sh *-+f h'r^n^ ; C^f dv^c^W» ^vm^rUy ^^ *'•» ^"^^ jf« ^^ 4 ^
^. v^c/ ^X ^ ^pj. ^e^*. r *n«Jp*f* t'*^ ?*«•> J* fri*> ^ f—t*
*v*vr-»W , / • |,. y y /L^. *y«A**+i r «- S*++y'i**+Ti
A^JU , -pV ^--yy W-v Sc~r\~^ r>~~f~~+-t* e— ^^^^^^UjLT
t* /c^j ^W VV^. /^-? j4v*W- ^ ^ J*^~*<y^ J" % f*~~" C*~f~~~
t-*~y ***-£.?*«*+* y^M+t^rtjh 1 * fy~r*J «rr*~JLjL- *J +<<****>**-> «><) W P** '/"^'^
A^U *-u«r e**^ A»^y j>^. ^f /»|*fU^ /G^ r*Wr-\
^vf /V^ //o-WtcV #t v ^ouH^r,'^ r^' Syry^ </ rr' SarfirjSUL» **~~<~ 4*'»* * S> Sf^r* ^ M^
**&vJV /,&** <.^^ f Ls^L-X ^ U ftd^tc^e^, , ALiuf, '}
•^jr **"~*~ *- h'u <. u i,"~4"~ *s <* ***** fJyJ *■ >"<»*>' 4
/**( !(//> (m f*y*' t^&m.ii+m, eiJUt***. mJLr-Z m. fiUt^ *- «Ar*i»We <U C-nrCt> ,'„ /g^Ty^ <*r+rr»* '<&*+>
''**€+, < t* ijjt***'** W f**ft* * fujJ ****.)<*»—>
tAA vi xsrxA****
f ' f I 7 /
^ c«x*4e-*-«A
rYtA* \4<L* *»~v { £*c Jm * rty* *m %fx*Jt Jtm-tm— mJpmmfmJ) f' t~,'f*l*** fc**t*9 t^^uy^to CAf * ****wff C%> «>»Hw}^*
A^KV^J» , 4« jffvr* ^fv^i^ ^ t^JO^ *. r-u^KJ } </ p^ £/*>** ^'/^yVf^ m\f,'U~J U\
*M '/VaY lA~hm% Vi^WA''J^ *fu+J~ S y«f*~* /^W~*^^~^**^^^4
*t'i< /t>rt /' <F,f++o<' *W^r <U c/*+ lt ' Cm+tny^ru, *. t( & &Umm*l € u> *t*~m*rm* *. fCrr*>^< f*f+*
/*W <W /^A < 4c c*t~~4+ r< A* Ca**f**s
t<Yu< ti>$0 0, X. vHuycfH, t*nJ~* Sf+^X' ff 1 ^ -^W^ < fdJUr*^i^\ -+**< *mfU*U>. 'Jy*U*\>
u
*<* 1,*/}, ^AL^^ .iy^ ^/v/jiw
Hoor^m-rt. {*, S*-r*rf~~. «C •% A^-yfc^ /A<^ ^o ^rum^r*4v*fc £4+r**~%* omk^ r^fr, m\. -itJ+^-n» > &y*f(m+%4 4
'+*<tfu-rm iO **/+t x ti*m*f & /fx~ n. du+4i* y <&. t^€tAc K. Itk***** -yr^Or^mJ O. t4uf 9*mr\ *C vv^fc €^m*^jL
xUcr-i, (4 cjLh^K C****n K , 6 ' P-Ojf^^^rry &«M+~*S , (*' 4m***n*ff' /* J*J**±*rt <*- / ' Ur~4r*^
CmjffvrmUa- t U. X&r &r-rxm. >
Wi< tl.rt. Y^Lmu 4f$~J4~Sv VM A^c ,W /^ U. J+^rr>f~~ fU^r <r<- A' r^y^m ^fff^U^
Clfc/ tVCr* $6 ' ^'fmm*' 4<*JL*V fr*<+u*S CO^ 4**+r+*+f* % h' ^ ' Om^ fp+rvr*o tm. )+#*. 1****-* 6 * *X^Ut ' «^'/t,
*<***t;'**<. '\fm- JaJfr K a^M f -r % Ttfm^J' J-rffc**r*> & 4*rrm *. 4+*f+*v ^m^JrX^ mCl/ JrYL***?* 4JUS >Ur«S-+A*m\
**-rV «V c^kr <t tcJLfrr ; 6rr+ / L l Jr' t imS 9 /r ' Cm^n +&* ' <Sr>l^ ^J^rr^rr^h '*+ Vruc^fr 1 '/ AS-m><f+c^ ( ^tn>-m4
■ yO \<X4~C*t? ^. ^V,^^ ^ 7+u r r'** u t* 'c^rtrrrtmm < frumSt* C<i<U^a^m "fyirtsmurH, *« <f«*txr -iH-n/ft. m\
WM I^^^^lJxv HUU l* 6u~i* A4U. Uf«_ yrirkfrmT h' f'*f* fyr^fUn (UaJt ^Or^ U f fif^rx^ frrJ>r'«< It
H«S xKASrlJ *y„m4H K f4im~,' rh*- ***** oJLjJh' *//+<* f*<*»
^ /^>H'u~n fa,4U*Tl/Z~~> y*<t~~L ***•••** 0~~» ^^r^ j+^ S+~+t'~^ «4- p#«_ *W~/c
<•)**«&*. lf~*">" +~y*r t"*"^ 4*sn~~r«~><- *+ y~hi^ <~~\~m~*> ,'n ~r~oj*^ ~*~t, fVv j&r,
jmm^ c*-*-C~*- ***~x~- 1 ( W £*►**♦« <*-K^i. ^vf^-,*^ ,/•*<
JOHANNIS FRANCISCI FAR^ rLfl^lb;,
DE REBUS SARDOIS :^^^X±]
T IRPR Tt r\t~>rr,' ?n*<J ri*- p-c tV tr r^*''r^4^ i^>*
EX RECENSIONE VICTOMLS ANGIUS. «w^ '**r ^ ^*— ^*-**-*- **~
»mW- #W<^/ ^n^"^ V**»' |*^7 ****«
^ , t^ Pe~m# ««f AH* ***•»! f»nV; J 1 * ' " A« /*&***~+ *<A **J** /*"/ $#**+ "~~
X< /^: /U »'*~ /-«^2>~-**.&H~- >•*> \
evictis Longobardis, et capto Desiderio eorum rege< ac^^y*** .w^
exulare coacto, Carolus cognomento Magnus Romae ex.stena^^^ ^'^T^
Apostolicae Dei Ecclesiae Beatoque Adriano Papae praesenti J^^^X-'^ I
et ejus successoribus in perpetuum adeptam bardmiam . et ^,^. />4 ^^
Corsieam, aliaque multa donavit anno salutis 774 atque hujus J^ od^./*'*w
donationis tabulas sua, Episcoporum, Abbatum, graphicorum- ^V ^ /^^Jihf^
que manu subscriptas super altari in s. Petri confessione , ut J^^ CLd ~~
testata sacris monumentis robustiora essent, deposuit, ac M " wW/li J^^-
lemni se suosque successores juramento devinxit, ahasque ta-^ ^ ^Jy*~~~/<~>
bulas priorum exemplo per apostolicum scrinianum exoratas ^^ JjL e~p** *>* -**-
secum deportavit, ut ex Folieta, Sigonio, Maynoldi, Anastasio, ^ ^^L MyL^,^.
Adrianoque constat. J fa/^' +*>r~0~^ j~*>'» }<>
Anuo deinde 817 Paschalis PapaL, Theodoro nomenclatore ^^ A //w**7^
misso, confirmationem dictae donationis regnorum Sardimae et^ ^^ i j~f~*
Corsicae a patre avoque ejus, decessoribus suis, factae m hunc ^J^ ^V
modum a Ludovico Imperatore obtinuit, ut ex Gratiano , Vo-^. tyu XfJ)) % ^± *"*
laterrano, et Carolo Sigonio ( L. IV. $ Lndov. Imp> etc. ) constat. ^ fl-u- i y~**~rb*?-£
« Ego Ludovicus Imperator Auguslus statuo et concedo P«^' JT&mJ* ,*^***>^
« hoc pactum confirmationis nostrae Tibi B. Petro principi^,^ ^^w— _^^r
« Aposiolorum, et per Te Vicario Tuo domino Paschali summo - u*^> *>+++%. j*+ fr#*
« Pontifici ac universali Papae, et sucCessoribus tjus in P w *&*Vc/, Cm*f^W t a^f>
« petuum, sicut a praedecessoribus vestris usque nunC in ve- j^,^ ^ j^ * t f n
« sYra potestate et ditione lenuistis, et disposuistis cmUleifl ^ ^/ .^
iU*r*) r**'***' t<- Pt r U- jfL^ >"M»'u,. i R*t*rt/A**^ -y^lehA**, *J- U&lu**, ^ l^'£^'p~lL^ *J- r*J"~*'^
/V* CtUU^4\n. kr~wi«V<sC>~i-m ft^r^dx « V*^>U^ ; /rw*4rx+n 4*~l~* f f '*x >~<~/a w^i^i / t^y^it' f* /u~^
V*"}* $ ^ '*** *****
A tytp+ltt* *. c#***'f~*W
'</
Romanam cum suo Ducatu et suburbanis, atque viculis
''^f^ &lhf(V * omnibus, et territoriis ejus
cL, Et infra « Et insulas Corsieam Sardiniam et Siciliam sub
i^rp&-
f ill »
&,** ****** "** ^ff
jisrdpLul *******
tegritate cum omnibus adjacentibus ac territorus, mantimis
litoribus, portubus ad supradictas ...... insulas
pertinentibus » Et infra « Has omnes
supradiclas provincias . . . . et patrimonia jain dictae
Ecclesiae tuae, B. Petre Apostole, et per Te beato Vicario
tuo spirituali patri domino Paschali Summo Pontifici ac
universali Papae, ejusque successoribus usque in finem sae-
culi, eo modo confirmamus, ut in suo detineant jure, prin-
« cipatu, atque ditione
nfra « Ceterum, sicut diximus, omnia supenus nominata ita
ad nostram partem per hoc nostrae confirmationis decretum
roboramus, ut in vestro vestrorumque successorum perma-
neant jure, principatu , atque ditione, ut neque a nobis ,
neque a filiis , vel successoribus nostris per quodlibet ar-
gumentum, sive machinamentum , in quacumque parte mi-
nuatur vestra potestas, aut vobis de suprascriptis omnibus
vel successoribus vestris inde aliquid subtrahatur ....
ita ut neque nos subtrahamus, neque quibuslibet subtrahere
volentibus consentiams, sed potius omnia, quae superius
leguntur, idest provincias, civitates . . . . et pensio-
nes Ecclesiae B. Petri Apostoli et pontificibus in sacratissima
illius sede in perpetuura residentibus in quantum possuinus
defendere nos promittimus ad hoc, ul omnia ea nullius jus
ditionis ad utendum et fruendum atque disponendum firuu-
ter valeat obtinere, nullamque in eis nobis partem atque
potestatem disponendi vel judicandi, subtrahendi vel mino-
randi vendicemus , nisi quando ab illo, qui eo tempore
hujus sanctae Ecclesiae regimen tenuerit, rogati fuenmus.
Et si quilibet homo de supradictis civitatibus ad veslram
Ecclesiam pertinentibus ad nos venerit, subtrahere se volens
de vestra jurisdictione vel potestate, vel quaml.bet al.am
machinationem metuens aut culpam commissam fugiens,
nullo modo eum aliter recipiemus, nisi ad justam pro eo
faciendam intercessionem ; ita dumtaxat sj culpa, quam cora-
misit, venialis fuerit inventa, sin autera comprehensum
^4/ tf>V //m**-»*' /< ' l'*~f*Ldt^„ ft^U ^'WQjfyc+r^/*. ^,
81
« ciim ad vestram potcslalem remittemus, exeoptis iis, qui
« violeniiarn vel oppressionom polentiorum passi ideo ad uos
« veniant, ut per uoslram inleroossionom jusliiiarn aeeipcre
« mereantur . . . . » Et iufra « Haee aulem , ut ab
« onmibus Dei Eeelesiae fidelibus, et nostris Hrmum esse cre-
« datur . . . . paclum noslrae conlirmalionis, roboranms
« et per legatum s. Eeclesiae Tbeodorum nomine domino
« Paachali Papae direximus ete. » ul apud citatum Sigoniun*j
et eonstat cx Bibliotecario, Mario Pandulfo, el Raymundo Ru o.
Anno deinde 9G2 Olho I. Imp. sub Johanne Papa XII. in
liaec se subscripsil. » Ego Ollio Imperator pro animae nostrae,
« iiliique , ac parentum nostrorum salute haee oninia supra-
« dicla tibi B. Petre , successoribusque luis Sibenter concedo ».
Et subscripsere Episcopi X., Abbates II., Cornites V., Obti-
males VIII. ut ex authographo bibliothccae Vaticanae aniiqui
libri refert Raphael Volaterranus L. III.
Gratianus praeterea tradit eumdem Olhonem ipsi Johanni
Papae XII. jusjurandum in hunc praeslitisse moduin: « Tibi ,
« domino Johanni Papae ego Rex Otho promillere ot jurare fa-
« cio per Patrem Filium et Sp. Sanclum, et por ligniim hoc sa-
« luliferae Crucis, et per has reliquias Sanclorum, quod si ,
« permittente Domino, Romam venero , sauclam Romanam
« Ecclesiam, et te Rectorem ipsius exaltabo secandum ineum
« posse, et vitam aut membra nunquam, noque ipsum hono-
« rem, quem habes, mea voluntate, aut moo consiho, aut
« meo consensu, atit mea exhortatione perdcs; et in Roma
« nulium placitum aut ordinationem faeiam de omnibus, quae
« ad Te, aut ad Romanos perlineanl, sine tuo consilio, et
« quidquid de terra s. Pelri ad nostram potestatem perveno-
« rit, tibi reddam, et cuicumque ltalicum regnum commisero,
« jurare faciam illum, ut adjutor lui sit ad defendendam
« ierram s. Petri, sccundum suum posse ».
Itaque Romani Poutifices regnum Sardiniae sic sunt adepli,
ut etiam roferunt Innocentius Papa III. ei Johannes de Imoia
lit. cle verborum obbligcdiombus', atque in hac serie clomi-
nati sunt annos circiier LXXX , videlicet.
Anno 774 lladrianus Papa l. Sardiniara adeptus regnavit
annos circiler 2i et oblit \ II- kal. jauuarii.
1.2
62
795 Leo III. habuit Sardiniam anrtos 20 menses 5 dies 26,
et obiit pridie idibus januar. Fuit interregnum dierum 20.
816 Stephanus IV. Sardiniam habuit menses 6 dies 26, et
obiit VIII. kal. febr. Fuit interregnum 2. dierum*
817 Paschalis I. Sardiniam habuit annos 7 menses 3 dies
17 , et obiit pridie id. maii. Fuit interregnum dierum 4.
824 Eugenius II. Sardiniam habuit annos 5 menses 6 dies
24 , et obiit idib. decembr. Fuit interregnum unius diei.
827 Valentinus I. Sardiniam habuit mensem 1 dies 10 , et
obiit VIII. kal. febr. Fuit inlerregnum dierum 3.
827 Gregorius IV. Sardiniam habuit annos 16 , et obiit
VIII. kal, febr. fuitque interregnum dierum 15.
844 Sergius II. Sardiniam habuit annos 3 menses 2 dies 3,
et obiit. Fuit interregnum mensium 2 dier. 15.
847 s* Leo Papa IV. habuit Sardiniam annos circiter 7 , et
a Saracenis insulam invadentibus regno privatus fuit , teste
Thoma Facello.
His Romanorum Pontificum temporibus erant Judices in Sar-
dinia , qui pro illis ad instar regis dominabantur insulae ; at-
que Leo IV. Saracenorum arma veritus , ab eo Judice , qui
tunc temporis Sardiniae praeerat , auxilium his verbis peliit.
Leo Papa IV . Judici Sardiniae
<* Celsitudinem vestram duximus obsecrandam , ut nobis ,
* quantum tua providerit magnificentia , armatos , sive pue-
*t ros , sive adultos ac juvenes , cum armis suis mandare di-
* gnemini , qui nobis quotidie jussa quolidiana possint ex-
* plere , etc. ».
Alias insuper literas ad eundem Sardiniae Judicem nova
quaedam et inusitata petentem idem Leo misit mhuncmodum:
Leo Papa IV. Judici Sardiniae
« Nec mos, nec noviter introducta consuetudo nostrae Ec-
fc clesiae , praedecessoribus nostris fuit contra sanctorum ca-
<k nones nova vel inusitat j praesumere. Quamobrem devolius
* vellemus vestras petiliones suscipere, si in iis Nos sanctormn
* patrum censura juvaret. Sed ideo quia synodicae pagine iu
<k hoc favere non videntur, Nos tantam noviiatem praesumere
% non noHsumus , et ab illo rectissimo tramite deviare etc. ».
rlaec ex ipsius Leonis regesto refert Johanues
Episcopus»
83
Hoe etiam lempore anno eirciter 851 eoloniae ex Sardiuia
et Cortica ad Osliam urbem deduetae sunl, deucientibus iu
ea habitatoribus propter inttictas cladcs a Saraeenis, ui refe-
nml Piatina , Sabelliens , et Malthaens Paimerius.
Praeterea hoc tempore floruit Thomas Episcopus Sardiniae
qui Epiphanimn diaconum suum misit procuratorem ad 6yno-
dum Yiii. universalem , ut ex Concil. tom. 3 constat.
SARACENI.
Saraceni , qni jampridem , ut diximus , insulam Sardiniae
amiserant , eam recuperare eogitantes , anno salutis 806' ma-
xima classe partim ex Airica , partim ex Hispania coacla ,
prius Sardiniae litora reddiderunt infesta ; mox Corsicam in-
vaserunt. Quare Pipinus tum Italiae Hex et Homanae Ecclesiae
defensor , classe in Liguria , ut narrat Ubertus Foliela , eom-
parata, et in Corsicam ductu Audomari Genuae Comifis missa
Saracenos ejus adventu inopinato perculsos, inde se proripere
compulit teste Sabeilieo et Sigonio. Ea enim tempestate Cor-
sicae imperium Genuensi populo adjunctum , ac veiuti beiio
partum, a Romanis Pontificibus fuisse confirmatum refert idem
Folieta. .
Anno sequenli 807 Saraceni qui iii Hispania erant , opu-
lenta classe collecta Sardiniam et Corsic-am adorti utramque
sibi insulam conanlur adjungere. Sed Sardi ad arcendos a po-
pulationibus agrorum occurrentes signa contulere, et fortiier
pugnantes tribus circiter miiiibus barbarorum eaesis reliquos
trepida fuga ad mare compuiere: ubi non minor trepidatio
fuit , dum in conscendendis navibus turba se mutuo certamine
impediente majorem tumultum Sardus a tergo premens injccit.
Nec minor ibi caedes, quam in praeiio fuit; nam ad quinque
millia eorurn interficiuntur. Ceteri omnes a Burchardo etiam a
Corsiea fugantur, et eorum terdecim naves eripiuntur, ut ex
Paulo /Emilio , /Enea Syivio , qni postea fuit Pius II., AVol-
phango , Biondo , Sigonio , et Zurila constat.
Anno deinde 809 , quo inler duo imperia magna orta erat
discordia , Saraceni qui Hispaniam incoiebani , Christianorum
84
dissiditim in suum commddum vertentes Sardiniam, unde dtio-
bus abhine annis cum insigni caede suorum fueranl repulsi,
ex improviso invadunl. Indeque subito avcrsi Corsicam pelunt
Aleriaque urbe direpta, praeter iilius antistitem et senes ad-
modum paucos, ceteram multiludinem captivam inde avehunt,
Sabellico et Sigonio referentibus.
Anno 812 Saraceni ex Africa et Hispania armis sociatis ad
lilora Ilaliae depopulanda concurrunt. Classe tamen Caroli Itn-
peraloris deterriti Italiam omitlentes alii se in Sardiniam, alii
in Corsicam intulere; ex quibus qui attigere Sardiniain prope
omnes occisione occisi sunt , tesle Sigonio , et Petro Mestie
in histor. Imperat.
His cladibus Saraceni Hispaniae et Ambulachus Rex Coidu-
bae animis conslernati pacem cum Sardis et Carolo Magno
Imperatore fecerunt. Saraceni tamen Africae eam aspernati
anno 815 Corsieam invadunt, dumque praeda onusti Hispa-
niam navigant ab Hermengario Cotnite Emporilano invasi prae-
dain et oclo naves cum quingentis Corsis captivis amiserunt.
Ouum autem resarcire damnum cupiunt mahim malo cumulant,
et nova inslructa classe Centumcellas in Hetruriae ora occu-
pant , captam urbem diripiunt, ferroque et igni vasiant : tum
Nicaeam Provinciae et JNarbonensem oram populati Sardiniam
invadunt. Sed ibi , qui se et sua pari audacia defenderent ,
atque ipsis obsisterent , invenere. In hos licentiosius paianies
Ermengarius cum insulanorum manu repente fecit impetum ,
fusosque cum multa caede ad mare agit. Hic dum naves lu-
multuose ascendunt a Sardis caeduntur ad satietatem ; alque
ita graviter alFecti magnaque classis parte amissa in Africam
trajecere , ibique quievere aliquandiu nihil moventes , ut re-
ferunt Pius II., Sabellicus, Sigonius, et Zurita.
Saraceni etiam Hispaniae praedae dulcedine iterum allecti
non cessabant frequenter Sardiniam invadere et populationibus
omnia complere. Quare anno 8f5 Bernardo Ilaiiae Regi , qui
Sardiniae et Corsicae tuendi curam habebat, degebatque Ro-
mae , adfuerunt Caralitanorum legati ex Sardinia qaaercnies
pacem tertio anno cum Ambulacho Saracenorum rege constilutam
sibi et universae insulae calamitosam, praescrtim Ambulaeho
def unclo, quo in hiunanis agenle pax satis fida, fuisset. Cetc-
85
rnm eo sublato omnia mutaia, nulltim suis rebus laxamenium
dari a Saracenorum latrociniis, neo illos uuquam ab injuria
Cessaturoe, nisi armis, ui saepe aniea, arcerentur. I\ex Sardo-
rura querelis permotus jussit bellum Saraeenis indici, eisi res
lialiae adhuc lluctuabant, ut ex Sabellico et Blondo constat.
Anno deinde 82S cum demandata esset Bonifacio Comili
eura Sardiniae et Corsicae tuendarum , ipse assumplo fralre
Betnario, atque aliis quibusdam e Thuscia sociis, parva clas-
se, Sardiniam et Corsieam perlustravil, et nullo ibi praedone
reperto in Africam provectus inter Uticam et Carthaginem
ingentem incolarum manum occurrenlem, quater cum ipsis
congressus , concidit, tai tamque Saracenorum stragem egit,
ut eoacti sint Mauri , quemadmodum olim a Scipione vexali
Carthaginenses, revocare suos e Sieilia, qui iaboranli palriae
auxilium ferrent. Ita liberata Sicilia, rediit in Corsieam Boni-
facius, cuni classe victrice, ingenli praeda onustus, ut ex
Platina et Sigonio accepimus.
Annis sequentibus Saraceni non cessarunt eonferiissima classe
Sardiniam, Corsicam, et Siciliam, ipsamque Italiam saepe in-
vadere, earum urbes diripere, ingentesque praedas asporiare.
Sieque capta Siciiia, ac urbe Roma etiam devieta Sardiniam
et Corsicam subj.igarunt anno ferme 855 , ut ex Onuphrio
Panvinio, Thoma Facello, et Mattheo Palmerio liquet. Sardiuia
tamen non penitus neque ex omni parte fuit subacta, quam-
quam majorem ejus parlem occupaverint, ac per annos 160
tenuerint, quousque a Pisanis insula pulsi fuere. Corsos ex
sua insula et patria ea tempestate Saraceni depulere; eisque
sic pulsis Leo Papa IV. , qui munitioncrn Vaticanam , urbem
Leonirtam appeilalam absolvit, anno 854 habitanduni tratiidit
Platina, Sabcllico, et Sigonio referentibus.
Anno 861 Audalisus, Beneventanus dux , perfidiae suae
contra Ludovicum Imperatorem, a quo precibus Nicolai Pon-
tifieis rebellionis veniam obtinuerat, poenas metnens, in Sar-
diniam, teste lllesca (historia pontificalis), confugit. Quo iem~
\ ore Saraceni non cessahant ItaSiae oram reddere infestam ,
et ipsam Beueventi Urbem invadebant. Sed senlper repulsi fuere
ef vigiiantia Nieolai, et Imperaloris auxiliis, qui ibi semper
aderat, ubi opus esset, lesle eodcm iiiesea.
H6
Anno 953 Saraceni in Italiam revcrtenles Genuam captam,
direpiamqne incenderunt et everterunt, imbelli miiitiiudme
partim caesa , et partim capta. Nam ceteri habilatores, qui
anna ferre poterant, aberant, in expeditione alio profeeli.
Hic tamen mox reversi, et Saracenos insecuti, eos ad insulas
Buccinarias haud procul a litoribus Sardiniae adepti in eos
victos omnem efferatorum aniuiorum rabiem effuderunt, omni-
bus praeter perpaucos, qui manus victorum sublerfugerunt
veluti pecudum more trucidatis: tum naves hostiles captas
secum trahentes cum captivis recuperatis in patriam reverte-
runt, Uberto Folieta referente. Saiaceni tamen non destite-
rimt classibus suis llaliam infestam tenere, et cum Pisanis et
Genuensibus bellum constanter in Sardinia et Corsica gerere,
ut mox dicemus.
MUSACTUS SARACENUS - PISANI - GENUENSES.
A Saracenis, eorumque Rege Musacto, Pisani et Genuenses
Sardiniam et Corsicam eripuere.
Anno 1005 , cum a Johanne Papa XVHI. edictum fuisset ,
ut cuilibet Christianorum liceret insulas Sardiniae et Corsicae
possidere, modo eas a Saracenis libcrarent, Pisani hanc ex-
peditionem suscipientes Sardiniam invaserunt, et Musactum
Regem, qui eam tunc detinendo/ non modo Romam, verum
et totam mediterranei oram, infeslabat, insula delurbare ten-
larunt. Irritus tamen fuit eorum conatus. Nam quum ipsi ,
et totum juventutis robur, domoabsunt, Lucenses, qui veteres
siiiiultates cum ipsis fovebant, occasione allecti , Pisanum a-
grum invadunt, et oppidum Valdiserchium capiunt: atque ila
Pisanos ab incocpta in Saracenos expeditione desistere, pa-
triamque remeare coegerunt, ut referunl Sigonius et Volaterranus.
Pisani statim post reditum usque a Ripam-francam Lucenses
fugarunt; nec multo post Rhegium Calabriae urbem a Sara-
cenis occupatam invadunt.
Nactus hanc occasionem Mnsactus , acceptae injuriae me-
mor, anno 1006 munita classe Pisas se contulit; atque inermi
multitudine ad vicinos eolles refugiente, repenle captas incen-*
dit. Quo nuncio acccpto, Pisani, Rhcgii obsidione soluta, do-
87
miun contenderunt, atque patria in cTrt! festo s. Xisti reclipe-
rata aediheia confestim rcstitucrc curarunt, tesiibus iisdem
Sigonio, et Volaterrano : ac postea excurrente sexennio, anno
videlicel 1012 doiore et ira illatae a Musaeto injurie accensi
Pisani Sardiuiam repetunt, et Musaclo inde ejecto, insula po-
tiuntur. Musactus tauien non multo post reversus Sarcliniam
recuperavit, ut refert Folieta.
Ea re commotus Benedictus Papa VIII. Cardinalem Episco-
pum Oslieusem misit, qui Sardiniae et Corsicae iusulas, a
Saracenis occupatas, amplissimis tabulis donaret Pisanis , eis-
que vexillum rubrum, a!ba cruce intextum, traderet. Ergo
Anno 1018 Lamberto praesule Pisano, et ipso Cardiuali
Ostiensi , impellenlibus, Pisani classe instrucla , Sardiniam re-
petentes victoria sunt potiti , et insula capta , atque iiberala,
Musactoque fugalo, illius possessionem sunt adepli. Verum
post triennium scilicet
Anno 1021 Rex Musactus ex Africa cum ingenti Saraceno-
rum copia ex improviso in Sardiniam irrupit, et Pisanos inde
cum omnibus Christianis turpiter ejecit , insulamque in ditio-
nem suam redegit, ut tradunt Chrislophorus, Laudinus, Sigo-
nius, et Volaterrauus. Cum deinde Musactus Pisanorum et Ge-
nuensium litora quotidianis incursionibus depraedari non desi-
steret; hinc sequenti
Anno 1022 contracta invicem societate, commuuibus opi-
bus, bello Saracenos aggressi sunt, atque illos tandem ex
Sardinia vi ejecerunt. Praeda, ex paclo invicem inito , Ge-
nuensibus, Sardinia Pisanis cessit, ut Cyprianus Maneuti, Ja-
cobus Mainoldus, Carolus Sigonius, aliique referiuit.
His aliisque rebus, annis sequentibus, prospere contra Sa-
raeenos a Pisanis gestis, exaratum fuit Pisis, et in fronle tem-
pli maximi posilum anno 1054 , hoc epigramma :
HIS . MAJORA . TIBI . POST . H^5C . URBS . CLARA . DEDISTl
VIBIBLS . EXIMHS . CUM . SUPKBATA . TLIS
GENS . SABACENOBLM . PEBIIT . SINK . LALDE . SLOBUM
HINC . TIBI . SABDINIA . DEBITA SEMPEB EUIT
A. D. M.XXXIll.
88
Aimo 1055 Musaetus Rex, imprudentibus, aut frustra repu-
gnantibus Pisatus, antiquam Sardiniae possessionem recupera-
vil , alque iusulam mullis castellis et aedificiis ornavit, Voia-
terrano referente.
Anno 1051 Pisani a Leone Papa IX. impulsi classem in-
structam in Sardiniam inluierunt, ac tempestate iri Corsicam
delati primum partem insulae Genuensibus ademerunt , deinde
ad Sardiniam sedata tempeslale appulsi tantum Musaclo ter-
roris incusserunt , ut bonis, quae asportare non poierat in-
flammatis excesserit. Ea res primas inter Genuenses el Pisanos
simultates excivit, quae postea in apertas et perniciosas. bel-
Jorum contentiones exarserunt, ut iisdem verbis narrat Caro-
lus Sigonius L. VIII. ad ann. 1051 et consentit Volat. L. V.
JRes Pisanorum.
Anno 1052 Regis Navarrae filia e palerna domo rapta , et
tempestata in Sardiniam acta , sedes suas cum sociis colloca-
vit in regione Agugliastri, ubi s. Mariae Navarresae inde
dictae templum ab ea conditum adhuc cernitur. Has sedes
poslea ob malignilatem loci mutare coacta in Arborensem re-
gionem marilimam Ineontratae s. Marci de Sinnis dictae, sec-
cessit, ul oppidum a Saracenis desertum hieoluit.
Alii etiam Chrisliani fere undique, hac tempestate, Sardiniam
commigrantes brevi eam populosam reddiderunt: et Pisani in
qualuor partes divisam, neque Turriianum, Galluritanum ,
Caralitanum et Arborensem, singulas singulis judicibus com-
mendarunt, uti suo loco, ubi de Sardiniae judicibus erit
sermo, dicemus.
Praefata Corsicae invasio a Pisanis, anno 1051 facta belli
caussa fuit. Nam Genuenses injuriae a Pisanis illatae memores
Sardiniam et Pisarum maria perlustrantes infesta reddidere
armis hostiSibus, et terras ipsas complevere ruinis, quibusdam
occupatis locis, praesertim ab Auriensibus, qui ut Hispani re-
ferunt auctores Algarium et Castrum Genuense aedificarunt
anno 1102, et muniere.
Anno 1110 Genuenses impulsi a Mariano, qui Judicatu Ca-
rnlitano a Pisanis fuerat spoliatus, viginti duarum triremiuni
classe Caralitanam provinciam invadentes urbem Caralis expu-
gnaverunt, et Marianum in pristinum statuui restituerunt : qui
89
pro hujusmodi beneficio lihram unnm auri quolannis pendeiv
<\si pollicilus; el nt tmo a Pisunorum armis irt Judieatu vivc-
ivi , Genuensibua hMclitutis jusjurandmu praesiitit, ut Augusti-
nus Jnsiinianus, Hieronymus Znriia, et alii Hispani auciores
referunt.
Anno 11 12 marchiones Malaspina classe inslructa Sardiniam
appulerdui, et urbem Bosain-novam, ul referuut Hispani au-
clores condiderunt.
Anno 1113 Genuenses octodecim triremium classe Sardi-
niam, populabundi, leste Interiano, invasere.
Anno 1119 mense majo, iterum Genuenses; sexdecim tri-
remium classe magnum Pisanorum numerum, cum ingenii '
auri vi , ex Gallura Sardiniae provincia Genuam asportarunt,
ut refert Folieta.
Anno 1120 ibidem Genuenses bellum prosequentes contra
Pisanos octoginta triremium classe, et eorbitarum quatuor ,
aliorumque minutiorum navigiorum, quam conscenderunt so-
ciorum navalium et bellatorum viginti duo millia, terrorem
maximum incusserunt hostibus, eosque ad pacem adegerunt,
Corsica et captivis Genuensi reip. restitulis, simnl cum jure
inaugurandorum in ea insula episcoporum, ut tradit idem Fo-
lieta.
Anno 1122 Pisani post has iniquas pacis conditiones, diu
illis ferendis aequo animo impares, fidem fregeruiH, novum-
que bellum pararunt. Quare Genuenscs eorum fines ingressi
ciadibus et ruinis omnia compleverunt.
Anno 1124 Genuenses, qui septem triremibus maria perlu-
strabant, quasdam Pisanorum naves ouerarias, sardoarum mer-
cium et annonae onustas , triremiumque praesidio deslitutas ,
ceperunt, et arcem s. Angeli, quam Pisani adhuc in Corsica
retinebant , vi expugnarunt.
Anno 1125 Pisani instruela numerosa triremlum classc ar-
cem s. Angeli recuperarunt, et plura Corsicae oppida acqui-
siverunt, lotius ferme insulae potentes faeti. Ouare Genuenses
sequenti trirmnio, emissis classibus infestam reddiderunt ipsam
Pisarum urbem, litoraque Eihruriae, Corsicae, et Sardiuiae;
et anno 1129 praefatam arceui s. Angeli iterum expugnarunt,
ut ex Volaterrano ei Folieia eonstat.
13
m
Anno 1150 tnnocentius Papa II., cui graves adinodum e-
rant diseorJiae Pisanos inier el GMiueuses, ad indueias paci-
scendas prius ulroKjue induxil, nijxque finna pace couciliavjt.
Anno 1131 Cdraila Judex Arborensis armis Pisanorum op-
pressus ad Genuenses confugit, eorumque patrocinium sibi
firmavit sacerdotio s. Petri de Claro Genuensi Ecclesiae s.
Laurentii attributo, et dimidia parte montium, ubi sunt ar-
genti fodinae, dono data^ ut referunt Justinianus et Folieta.
Anno 1132 Gimiienses arma intulcrunt comitibus Lavaniae
in Cof.sica non saiis obedienter pop ilum Genuensem eolenti-
bus, areemque Riparoii, quae eoruin cervicibus immineret ,
aedificarunt: ac anno sequenti eorumdem comitum arees ever-
terunt, ipsosque ad praestandum Hdeutatis juramentum, et ad
obsequium abstrinxerunt, eodem Folieta referenle.
Anno 1144 Lucius Papa II. remisit Genuensibus vectigal
anniversarium iibrae unius auri, ob Corsicae datum ipsis a
Pontince imperium , pendi solitum.
Verum Fridericus I Imperaror, Barbavossa vulgo dictus,
Vectigal Sardiniae et Corsicae imperio tantum deberi assere-
bat: nam donaliones ab Impp. Ronianae Ecclesiae, et a Ro-
manis Pontificibus factas populo Pisano et Genueusi, ratas no-
luit hahere. Propterea
Anno 115$ Dimisso conventu, quem ad Roncalias edixerat,
evocatis utrjusque regni principibus, Imper. Fridericus nun-
cios Conradum Episcopum Eistatensem, et comitem Emicho-
nem in Sardiniam et Corsicam ad eas constituendas insulas
misit, eosque Pisanis et Genuensibus commendavit* Verum ,
Pisanis et Genuensibus insularutn retinere possessionem volen-
libus , legali non trasmiserunt. Qua re iralus Imperator pro-
pius Genuensium finibus movit, ac Poscum progressus, cognito
Genuenses novo metu exterritos in urbis munitione persistere,
legatos eorum ad se mitti postulavit, et cum eis pacem pe-
pigit, ut iisdem verbis refert Carolus Sigonius.
Vnnis sequentibus Pisani piraticam exercentes plures Ge-
huensium naves ceperunt. Quare anno 1161 Ubertus Spinula
oras Sardiniae et Corsicae quinque triremibus perlustravit,
atqie illa maria tuta navigantibus reididit, ut refert Augu-
iliuus Jiistiniauus.
ftt
Anno 1165 mercatnrcs Gemienses Constantmopoli de^enies
■ Pioanis invadnntur, et eortim aliquoi iuicrttciuutur. Qua re
oomperta, Gonsuiet Gcuiicnsium duodccim iriremibus in porr
lum Pisanuui invectis, lurrim iu conspcciu oivium evcrtuni ,
nonnullasquc eorum naves inceiidunt. Eodemque temporequa-
tuop Genuensium tvirenies vi tempestaUs ad litora Gorsicae <'t
Sardiniae eompulsae compiurcs Pismorum naves ceperunt; iti
quibus triremis fuit, quae Bonacursium unum ex Pisanis con?
sulibus veltebat; qui Genuam missus cum nonnulhs aliis Pisa-
nis , qui caedi superfueruui, carcere inclusus est, cum multi
eorum in captis navibus ab Otlione Ruff > jugulaU fuissen; re*
centi dolore filii Gonstaniinopoli necati ad ejus mor:em ulci-
scendam palernum animum slimulante. Pisanum eonsulem paullo
post dimiserunt Genuenses a maximo Caesaris scriba exorali ,
quo eliam se inlerponente ulerque pop ulus per nonuullos dies
a se uiuluo iaedendo abstinuit. Nec tamen diu conquieveruut
Pisani; triginta sex triremibus ac nonnullis aliis navigiis arma-
tis per caussam ut praesidio essent navibus el negouaioribns
suis ullro citraque commeantibus, a quibus duae onerariae
Genuenses captae suni. Cujus rei nuncio ad Lriremes Genuec-
ses, quae in portu Lunensi substilerant, perlato, hoslilem clasr
sem duces conBsi navium ceicritate invadere non dubiunmt.
Sed Pisanis pugnam delrectantibus Gcnuenses in ins ulam Pla-
nasiam ditionis Pisanae iter avertunt, qua eversa in Corsicam
et Sardiniam contendunt, magnaque per circuuijecta maria
liominum et rerum Pisanorum praeda facta in portum Lunen-
sem se recipiunt. At Genuae captarum navium nuncio aceepto
classis in Pisanos decreta est, qnae dum comparatur et in-
struitur, magnus Caesaris scriba ejus jussu Geiuiam ivit, cujus
auctoritate apparatu bellico ob utroquc populo intermisso , u>
trique Augustam Taurinorum, ubi tum Imperalor constiterat ,
evocati sunt, qui de jure suo, Caesare ipso disceptatore , dis-
sererent. fta eiisdem ferme verbis Uberlus Folieta.
Anno 1164 Genuenses qui omnes Sardiniae populos devotos
subditosque sibi reddere, et Pisanorum imperium in insula
laiius patens, quam suuni , perimere cupiebant, qualuor rnarca-
rum millibus datis, Barisonem judicem Arborensem eorum
amicum toiius Sardiniae Regem constitui a Friderieo hnpera-
92
tore, Pisanis frustra renitentibus, obtinuerunt; regemque ipsum
postmodum in cuslodia quousque peeuniam persolveret, Genuae
delinuerunt, ut inferius in Judicum historia copiosius dicemus.
Anno 1165 Pisani violatis induciis, quae fuerant conslitulae ,
navim Genuensium ejectam ad Asinariam insulam compilarunt,
alque apud Frideficum id factum excusarunt, quod Genuen-
ses injuste in custodia Barisonem lenerent. Cum autem pax
per Conradum sacerdotem Frideriei in Portu-Veneris iraelata
convenire non potuisset, res in apertum bellum evasit; atque
in Sardinia, aliisque pluribus in locis certamina, praedalio-
nes, caedesque odio inexpiabili promiscue utrinque commissa
sunt, ut refert bisce verbis Carolus Sigonius, et alii. Ad boc
Ubertus Folieta scriptum reliquit tres triremes a Genuensibus
in Sardiniam missas, e quibus ad locum Turrim appeliatum
in terram egressi complura aedificia Pisanorum incenderunl ,
letamque circumjectam regionem direptionibus,, ruinis, omui-
que belli clade pervasiarunt.
Hisee diebus Pisani et Turritani viri aberant, qui IV. id.
maii cum omni exercitu contra Arhorcnses urbe egressi, di-
miearunt, et apud O.tanam de illis vieloriam reportarunt, uti
in anliquis monumentis inveni.
Anno 1166 Recalalus Genuensium Consul , quum coram
Caesare de jure Sardiniae esset inter Genuenses et Pisanos di-
sceptandum , ul ostenderet Genuenses in pacifica possessione
medietalis regni Sardiniae esse , tribus triremibus instructis in
Sardiniam venit, cui incolae praefecturae Arborensis, et inter
hos primarii regionis hcmines, qui Liberi appellabantur, non
quod dominatu judicis essent soluti, sed quod ab omni onere
et collecta ex judicis privilegio liberi , immunes , et exempli
essent , honorifice excepto ad obedieniiam et debitam fideli-
tatem significandum, seplingentas libras tributi nomine pepen-
derunt. In officio quoque fuit Caralitanus Judex Petrns , qui
consule reverenter salulato , atque hospitio comiler exccplo
ju.vjurandum fidelitatis in publieo conventu civitati Genuensi ,
et archiepiscopo palam delulit , deeem librarum millibus qua-
drima die solvi promissis , atque anniversario tribulo centum
iibrarum rcip. Genuensi , ac librae unius argetiti puri archie-
piscopo constituto, utFoiicta, Justinianus, et lnleriauus referunt.
93
Fodem «mno Pisani |ns Sardiniae terdccim librarum millihus
al> hmperatore Friderico , intercedenie Episcopo Moguntino ,
redemerunt. Quare Cenuenses legati , quorum princeps Uber-
lus Spinula , coram Impcralorc de jure Sar<luiiac cuni Pisa-
nis cerlarunt, assercnlcs icl in fraiidem Genuensium fieri non
posse , cum jam imle ab insula e manibus chrisiiaui nominis
liostium ercpta, ac Musacto Kege caplo , alque ad Cacsarem
a Genuensibus adducto , satis quidem de eorum Gcnucnsiuui
jure in rebus Sardmiae constaret. Hoc ipsum docere ajebant
exempla eiiam et leslimonia tum ab exleris , quam a Sardis
ipsis snmmi imperii omnibus temporibus Genuensibus data, quae
protulit , in quibus duo illa commemorarimt , vectigal scuti
pane omisti , ac duorum vasorum piperis pienorum , duorimi
vini cadorum a regni neapolitani mercatoribus et negoliatori-
bus, Sardiniain commerciorum causa adeuntibus, velustissimo
ac pcrpetuo usnrpato more offerri Genuensibus; recusanlesqne
a magistralibus Sardiniae cogi ; et tributum casei , quantum
plaustruin boum trahit , a Sardis ipsis quotanni» die resurre-
ctionis festo Genuensibus pensum ; quae res certissima essent
signa summi ac vetusti Genuensium in Sardinia juris et donu-
nauis. His audilis Imperator causam ex integro cognosci mau-
davit , et duos antistites , nempe Moguntinum el Kainaldum
Archiepiscopum legatos , hunc Genuam , illum Pisas mitlil ,
qui in re praesenti pro communibus amicis ac disceptatoribus
res componere studeant.
Anno sequcnti 1167 Caesaris Iegati pacem inter Pisanos et
Genuenses conciliare conati pluries sunt, sed frustra: nam uter-
que populus Hberam sibi Sardiniam relinqui pelebat, et ad se
spectare contendebat. Hinc faclum est ut Genuensium consul,
mense octobris in Sardiniam profectus , in Judicatu Caraiis et
Arboreae, veinli dominus , usque ad mensem februarii , ste-
teril , cura magno populorum assensu ut tradunt Folieta , lu-
terianus , Justinianus , et Sigonius.
Anno 1169 Ugo Torneilus in Sardiniam cum duabus trire-
mibus venit ad res populi Genuensis firmandas.
Anno 1171 Bariso Kex Sardiniae cum octo annos Gcnuae
tamquam in custodia fuisset , t.mdem a quatuor Genuensium
triiemihus, quibus praefuit Olho Callarus unus ex eonsulihus
m Sardiniam trajectus est.
94
Anno 1172 Christianus Archiepiscopus Moguntinus Gcrmaniae
eancellarius, Caesaris legatus pertotum lialiam, Genurnsium et
Pisanorum legatos Senas accivit, et ad concordiam eorumdem
aniinos reducere sluduil. Licet Genuenses se in illius arbilrio ,
injurias, a Pisanis illatas , litesque remissuros sponderent; Pisa-
ni tamen in pristina pertinaeia persliterunt; atque inde, tam-
quam communis tranquillitatis hostes , a Caesareo legato pro-
scripti , privilegio regni Sardiniae , ceterisque beneficiis impe-
riabilibus , spoliati fuere , ut docent Sigonius , Justinianus ,
lnterianus , et Folieta. Multae parvae expeditiones eo anno
a Genuensibus factae ad Pisanorum res multifariam carpendas.
Ex memorabilioribus una fuit septem triremium , quam Corsus
Sigismundus unus ex consulibus induxit in Arnum, circumjectam
regionem ferro atque igne late vastans; altera sex triremium,
Rubaldo Bisaccia profecto adversus tres Pisanorum triremes ,
quae nonnullas Genuensium onerarias magni pretii mercibus,
onustas ceperunt; quas noctu ad litora Sardiniae nihil tale
opinantes adeptas sine ullo certamine Genuam ovantes tra.\e-
runt. fta Folieta.
Anno 1173 Genuenses rebus terrestribus constitulis in- ma-
ritimas verterunt curas, atque classe octo triremium Lanfrancum
Albericum n.iserunt Sardiniam , qui suas res ibi iirmaret , ac
Judices in officio et fide erga populum Genuensem contineret.
Annus 1175 Laetus civitati Genuensium fuit, re saepe fru-
stra tentata tandem ad effectum perducta , ac perhonorifica
nomini Genuensi pace tandem inter Genuenses , Pisanos, F!o-
renlinos , Lucenses , Friderici Caesaris auctoritate , ipsoque
disceptatore, Papiae composita, cum legatos eorum populorum
ad se in eam urbem vocasset. In conditionibus enim pacis ,
dimidia Sardiniae pars, quae res utrique populo arma induerat
Genuensibus accessit; quam etiam Caesar pro jure summi imperii
ilhs ratam fecit ; atque ita finis molesto bello impositus; quod
duo hi populi latrociniis magis , quam justi belli more per
mtiitos annos exercuerunl, mutuis ac parvis damnis sese con-
tinenter carpentes , quum numquam totis viribus signisque
conlatis concursum sit, neque universae pugnae fortuna tentata.
Ita Folieta.
Anno 1187 Pisani in Sardinia violata pace ac jurejurando, Ge-
D3
tiUenses mcrealores ex .fiidicatti Caralitano excfterunt , eosque
Bnoliarunl suis rebus. Ne tantam injuriam tautamquc pcrlidiam
inultam sincrenl Genuenses , kflagnis terrestribus et pedestri-
bus copiis coaciis Pisas petuiit. itfaritima elassis Falcone Ca-
stellio Praefecto circumiens non exigua deirimenta Pisanis in-
tulil , ac in Corsica arcem Bonifacii a Pisanis aedificatum
expugnavit , ac solo aequavit , ut tradit Foliela , et consentit
Sigohius, Inlerianus , Justinianus.
Hoc anno , qui falalis fuit nomini Christiano , Christianis
principibus in Syria mgenti praeliu a Saladino victis , Grego*
rius Pontifex hujus nominis VIII. ul Pisanos cum Genuensibus
reconciliaret Pisas ire intendit ratus hos populos maximum ad
beliuru Orientis momentum afferre posse. Verum ubi eo acces-
sit, morbo et ipse intempcstive oppressus est : et XVII. kal.
januarius obiit. Ita Sigonius.
Anno 1188 Clemens III. qui in apostolica sede Gregorio
successerat , exemplo Gregorii Genueuses et Pisanos ad com-
promissum in se faciendum adduxit , alque auctoritate sua
omuem dissidii materiam suslulit , ac protinus legatis ad di-
versas terrarum partes dimissis rursus Crucem indixit , eodem
Sigonio referente ad dictum ann.
Anno 1189 Stepiunus Sigismundus, nobilis Pisanus , Carae
filius , a quo postea fuit Carafa dictus , Sardiniae partem oc-
cupavit, eamque paullo post amisit. Nam aJudicibus, aliisque
primoribus Sardis , qui ejus nimis acerbo imperio premeban-
tur armis ex insula fuit deturbatus. Inde Neapolim profectus
nobilissimae Carafae famiiiae originem dedit , ex qua Paulus
Papa IV., octo Cardinaies, et nonnulli principes, duces, mar-
chiones , comitesque insignes- processere , quos refert Petrus
Recordati.
Aunis l$90-9i-92 inter Genuenses el Pisanos nihil memo-
rabile gestum tradilur , qui in pace vixisse creduntur. Unde
anno 1191 plures insignes Genuensis reip. viros pro ejusdcm
Reip. componendis in Sardinia rebus, in eam insulam commi-
grasse, testis est Augustinus Jnstiuiauus.
Anno 1193 Wilhclmus marchio Judicatum Caralitanum ■iu-
\asit , et Petifum tegitimum judicem abdicare coe^it , ut infe-
rius dicemus. Ea res Pisanos inter et Genuenses discordiac et
96
beijj reiutegratio fuit. Nam Pisani partes Willielmi marchionis
contra Geuuenses lenebant ; et
Anno 1194 eo slimulantc odio , Genuenses et Pisani gravi
eontentione inler utrosque exorta pci niciosissime classibus
Messanae pugnarunt , quod bellum staiim per inducias fuit
compositum Marcoaldo in speciem pro communi amico se in-
terponenle.
Anno 1195 ad invidiam pacti jurisjurandi violati a publico
consilio amovendam , nonnullos cives suos piraticam facientes
Pisani submiserunt , qui in colle Bonifacii iterum occupato
oppidum condiderunt, et ex eo latronum receptaculo Genuen-
sem ditionem ac circumjecta maria et commercia infesta Ge-
nuensibus fecerunt praeter verborum contumelias: quibus inju-
riis irritati Genuenses non solum laudatum caslrum, sed mul-
tasHe.liam naves a Pisanis eripuerunt , ut referunl Sigonius, et
Folieta.
Anno 1196 quum Pisani occulte misissent , qui Bonifacii
castrum occuparent, Marcellinus Drudus Mediolanensis Genuen-
sium praetor triremes aliquot adversus eos eduxit. lliis autem
inde profectis copias ad Caralim exposuit, et cum marchione
Wilhelmo , qui caralitanum Judicatum occupaverat , alque ut
liberiore uteretur dominatu a Genuensibus ad Pisanos defeceiat ,
bello decertavit, et complura praelia semper Genuensibus se-
cunda fecit, quamvis marchio magnum Sardorum et Calhalauo-
rum numerum coegisset. Tandem quum Genua praevaiida co-
piarum supplementa ad praetorem venissent, marehio quo^ue
Pisanorum subsidiis auctus esset ad universum dimicationem
deventum est ; in qua Genuensis victor copiis marchionis
profligatis oppidum et castrum S. Igiae expugnavit , et spolia
multa , et res pretiosas , quae ampiissimae in palatio mar-
chionis et oppido reperta fuerunt _, Genuam adsportavit , ca-
stro magna ex parte exscJsso , ut Sigonius , Justinianus , In-
terianus et Folieta referunt.
Anno 1197 Pisani cognito discessu Genuensium, cum muni-
tissima arx Bonifacii Sardiniae cervicibus imminens quiescere
illos non sineret, piratis nationis suae undique corrogatis ile-
rum Bonifacium obsidione cingunt, varioque telorum ac bel-
licarum machinariim genere magno impetu adoriunlur. Ge-
97
nncnses re audita, lum ipsi interea secnmparant, expcditam
navim bellicis apparatibus referlam Montarionc Auria praefeeio
Bonifacianis subsidio miitunt, qui paullo incautius navitjans ab
hosie exceptus csl. Paullo posi consecuta cst Gcnuensium clas-
sis decem et seplem triremmm, quam duxit Ansaldus Guara-
cus. Qni cum Ronifacium incolumis appulissct, ejus adventu
perculsi i 'isaui tabernaculis properc deiensis , machinisque
quas vexerant praedae reliclis, trepido discessu scse in Sardi-
niam recipiunl; deeemque et novem triremibus raptim coaelis
reversi, Genuensibus non Jclrecianiibus eoneursum est : isque
exilus praelii magno certamine aceensi fuifc, ut Geoncnscs tres,
Pisani unam tantummodo triremem amiserint. E\ Folieta.
Anno 1199 Genuenses armarunt ocio trirernes ad tulelam
commerciorum , quibus praefuit Uberlus Marocellus, qui in-
gentem Pisanorum navim onerariam Buccatiigram dictam in
pOrtu Caraliiano cepit.
Anno 1205 Genuenses aliam Pisanorum navim Rosam di-
ctam in Sardlnia adoriuntur , et depilant.
Anno 1207 cum andissent Gcnuenses Pisanorum classem ,
quae erat octo trircmium ac decem navium in Sardiniam ap-
pulsam ad res in insula novandas, e vesligio missus esl Nieo-
laus Auria cum pari corbitarum numero ac totidem trircmibus.
Re cognita Pisani haud sanum consilium rati cum hostili ct&sse
numero superiore fortunam pugnae tentarc, sese in Caralita-
num portum, quae urbs in ipsorum partibus lum erat, reci-
piunl, vailoque ostium obstruunt. Quae res irritos Auriae conaius
fecit, quurn modo vallum perrumpere, modo ignem classi inji-
cere tentasset. At Pisani suis, qui erant in Sardinia, timentes
septemdecim triremes extemplo laborantibus submittunt.
Idem faciunt Genuenses novo motu Pisanorum cognito, sup-
plemento tmatuordecim triremium, quas Falco Casteliius unus
ex consulibus duxit, misso. Ceterum, quum Pisanorum subsi-
dium celerius, quam Genuensium fuisset, Nicolaus Auria, me-
tuens ne medius circumsisleretur, hoste appropinquante, illico
incoepto omisso discessit, quem atrox remp:sias adoria classem
disjecit; duaequc naves a elasse separatae in bostes J qui ve-
niebant , incidentes a Pisanis eaplae sunt. Ita Folieta* cum
quo consentit Juslinianus, et Interianus,
14
98
Anuo 1208 consllia de pacc componenda inita sunt abba
tibus Tilieli et Gorgonii sese intcrponcntihus. Quae, ut niagni
mohminis et diuturnioris temporis res , qutuflQ subito componi
non possel, omnc arbilrium et judicium ad venerabiles viros
de utriusque populi vohmtate rejeclum est, induciis interea
intcr utrumque pactis. Ex Folieta.
Anno 1210 Abbates, quos nominavimus, causis discordiarum
et controversiis diligenler cognilis, judicium tandem tulerunt ,
legatisque utriusque populi Ericem convocatis pacem compo-
sueruut ab ulrisque haud retractanler acceplam. Cujus fides
apud Pisanos fluxa ac parum SLabilis fuit per usitatum pirata-
rum ariificium infracta, quorum quinque triremes tolidemque
eorbitae nonnullas Genuensium naves privatae negoliationis
caussa naviganles, nihil tale suspicantes, ceperunt. Quapropter
Genuenses consules eadem arte hostes ludificandos censentcs
*H uuclores fuerunt quibusdam naves armandi, qui eadem specie
piraticam facientium Pisana commercia ipsi quoque quantis
plurimis possent damnis coniinenler carperent. Interposuit
auctoritatem suam in res pacandas Otho Cesar, atque utrum-
que populum ad biennales inducias adegit, compluribus ulrius-
que populi captivis in cuslodiam tamquam obsidibus datis. Ex
eodem Folieta et aliis.
Hic Iinperator nunquam voluit habere ratas donationes Sar-
diniae et Corsicae Romanis Pontificibus ab Imperatoribus, at-
que a Pontificibus factas Pisanis ac Genuensibus; propterea
pkira Ecclesiae loca infesta rcddidit. Quare anno 1210 ab
Innocentio Papa III. fuit excommunicatus, imperioque priva-
tus. Ejus in locum suffectus est Fridericus II. qui anno 1215
eidem Innocentio Sardiniae et Coisicae donationes confirmavit,
teste Zurita L. V. Annalium ad annum M.CCC.III.
Annus 1217 insignis est pace inter Pisanos et Genuenses
tandem composita, Honorio Rom. Pontifice auctore; conditio-
n'bus pacis in ipsius Pontif. arbitrium rejectis, cujus omnes
cuvae in sacrum bellum versae erant; qui ea dc caussa U^o-
linum Episcop. Ostien. ad utrumque populum legavit, quo hor-
tante mille utriusque civitatis primores cives in pacem jura-
rum, Raymundo a Volla el Nicolao Barbavaro oratoribus Pisas
nnssis ad jusjuranduin eA^endum, cum ad eamdem rem duo
99
Peanorum le^ah Gonuam venissont, Soorzn Lupus, et Alexander
Snavicus, missique acl Pontitictmi suul hini Oraloros, qfciibtM
Pontifox re plane eofjnfta eondiiiones praeseripsit , paeenjque,
gravi poenn pro jnro sncrosnuclac poies alis in violatores pro-
nunciata, saiscivii; ul ex Folieta, et Justininno.
Hisce paeis conJiiionibus Corsicam fuisse ab Honorio Papn
III Gefmensifetis eoncessnni auctor e\ Petrus Reeordati.
Anno 1222 in Syria ingentes turbae inter Pisanos et Ge-
nueises cxcitaiae sunt, acri praclio in urbe Ptolemaide, qnam
recentiores Aeonem appellaruut, inter eos commisso.
Annis sequentibus Gregorius Papa IX. ira el iudignatioue
oxe.rsit contra Fridcricum II. Imperatorem , qui, spretis pro-
nnssis et reverenlia sedi apostoiieae debita, jns Sardiniae et
illms vecligalia sibi usurpare conabatur, Encioque filio suo
naturali Sardiniae Rege creato , infestas reddebat pontiHcias
urbes. Quare anno 1240 concilium generale , ut eum ab im-
periali throno deponeret, indixit Romae. Sed Fridericus prae-
cipua Pisanorum opera usus, illud impedire curavit, itinera
omnia Episeopis terra marique praeclu-lendo, et contra quos-
dam Cardinales atque antistites ex Gallis accersitos, qui Gc-
nuensium classe Romam adnavigabant , Encium Snrdiniac Regem
misit Qui apud Meoram scopulum ad portum Pisanum Ge-
nuensem classem invasit, eaque subacta, Cardinales et Epi-
scopos cepit, qui Apuliam ab Imperatore missi sunt, atque
in carcerem conjecti. Hac injuria con.motus Gregorius Papa
IX. Encium et Pisanos sacris inlerdixit, regnumque Sardiniae
et privilegia ab apostolica sede jampridem Pisanis impertita
abrogavit, ut ex Nauclero, Sabellico, Villanio, et Volaterrauo
constat.
Pisani tamen in ea insulae possessione, in qua prius erant ,
perstiterunt, et pro ea bellum cum Genuensibus, aliisque
gesserunt.
Anno 1256 Novae inimicitiarum ac bellorum caussae m
vetera dissidia inter Genuenses et Pisanos additae sunt. Qua-
rum origo fuit Chianus marchio et Judex Caralifanus. Is quum
ferre non posset Judicis Arborensis opes Pisnnorum soeietatc
innixas in Sardinin supra snas excelloro; u( pjrri potcntia se
muniret, Genueusium amiciliam beneiicio suo provocatam sibi
100
adjunxit, Castelli Castri oppido i.o Judicatus Caralitani fini-
bus illis (Joualo , quod oppidum iradilum acceperunt Ogerius
Scottus el Jphaooes Pausanus, ea de causa cum duabus tri-
remibus in Sardiniani uiissi ; quarum praefectus ex famijiaribus
praetoris erat, cui in consilio additi trcs Genuenses cives
Pesehettus Mallonius, Dielisalvus Dielisalvius, et Petrus Advoca-
tus.quaecum octo Pisanis congressae haud incruento certamine
victas eas capiunt_, captasque Genuam ducunt. Quibus successibus
Genuenses confirmati, ut nullum locum Pisanos urgendi relin-
querent, quatuor et viginti triremes de iutegro deducunt,
quas omnibus rebus abunde inslructas Simone Guercio et Ni-
colao Cicada praefectis Pisas mittimt. Quae portum Pisanum
ingressae tribus oneiariis, ac oonnuUis minulioribus navigiis
captis, iter in Sardiniam dirigunt. Eo appuJsae res tristes of-
fendunl, inorte Chiani marchionis ab inimicis suis interfecti.
Huic Gulielmus Cepolla avunculus successil, qui societate ac
foedere cum Genuensibus renovato, Genuam venit, subiloque
morbo correptus, republica Genuensi haerede nomioata , dects-
sit. Quae iisdem verbis testatur Folicta.
Anno 1257 Pisaoi Comitem Ugolinum cum classe in Sar-
dioiam miserunt , qui expositis io terram copiis, oppidum
s. Igiae, presidio Genuensium salis manitum, obsedit, et cum
Sardis a Mariano Judice Arborensi Pisaooruoi faulore missis
dictum oppidum XI. kal. aug. expugnat, capit , igneque ac
ferro foedal , et desolatum relinquit. Cujus accolae io Villae-
ecclcsiarum oppidum confugerunt, quod mox Ugolinus invasit,
cepit , et in suam ditionem redactum moenibus cinxit , atque
nmnivit.
Interea Marianus Judex Arborensis cum Castellum Castrum
Genuensium copiis munitum vi expugnare non posset, mililum
corona circumdedit. Quare Genuenses Nicolao Vento et Jacobo
Nigro, ambobus ex nobilium corpore sexdecim triremium prae-
feetis adversus Pisanos missis suppetias obsessis ferre studue-
ruut. Duces autem isti in insequendis septem Pisanorum trire-
oiibus tantum temporis insumpsere , ut Genuenses mililes qui
eranl inpraesidio oppidi Caslri extrema fame vieti Judiei
Arborensi^itemlionom fecerint. Jllae autem triremes Pisanorum
in Sardiniam eonfiujientes , praesidium cujusdam turris et Sar-
10 1
dorum opeta tulac c Genuensium manibus evascre, ut ex Folieta ,
Justiniano , Interiano , et antiquis nionumentis eonstat.
Genuenses accepto nuncio deditionis supradielae, raarehionis
avuneulo suadentc, qui ea de eausa protinus Gcnuam se eon-
tuierat, spemque feeerat, si auxiiiis Gcnuensium adjuveretnr,
sesc ex Faoo Giliao pppidum et cetera amissa loca reeupera-
turum , haud gravate dclcctain alam centum et quinquagiuia
cataphraetorum equitum ilii decreverunt, quam Jaehino Calde-
rario ducciidam dcderunt. Hanc Piiilippus Calderarius classis
hujus praefectus crealus , in Sardiniam trajiciens , in itinere
navim Pisanum magnam argcmi vim vehentem cepit. Ge-
nuenses Fanum Giiiac introducti occultis consiiiis nonnullorum
civium oppidi Pisanis tradendi deteclis , auctores proditionis
cotnprehensos horribili ignis supplieio necarunt. ita Folieta.
Anno 1258 Egregium Luccnsium amicitia ac fidei erfja
Genuenses extitit officium duobus millibus inarearum argenti
douo missis ad diiiicultates piiblicas subievandas, tot impendiis
in res syriacas et sardas factis , totque detrimentis acceptis.
Ex Folieta.
Anno 1282 Petrus Ara^oniae Rex, Pisanorum, ut inquit Zu-
rita , a.nicus, ex Africa iil Sardiniam cum mugna classe venit,
et in ea nuncios defectionis Siculorum expectavit. ibi Joannis
Prochytae impuisu conjuratum est in Gallos , omnibus hujus
nominis per armatos insuianos trucidatis. Quae vis erupit ves-
perarum hora , et ad campani aeris sonitum datum signuni
diseurreniibus adcaedem, unde adagium illud Siculae vespcrae
ad subitam cacdem in multos editam significandam. Acceptis
nunciis rex Aragonius non muitum in Sardinia desedit; nam a
Siculis accersebatur, Panormumque appiicuit iucolumi classe, et
ex tota insula magoo hominum numero ad eum confluente ,
eorum magno favore Kex salutatur. Ita Sabellicus, Piatina ,
et Aeneas Sylvius.
Eodem anno Pisani contra Genuenses longe alias res ageu-
tes Corsorum animos tentarunt gentis ingenio inquietae ac no-
vandarum rcrum perpetuo cupidae , oniuique lcvi aura spei
ad defectionem paratae. Facile igitur fuit Judieem.a Ginciea
virum magnae in ea insula potentiae , magnarumque elicnlc-
laruiii , ac compiurium oppidorum dominatu fultum, ingentibus
102
piojsiiH.sis oneratum, ac spe majorum opum latiusquc proferendi
domiiiaiiiiii inductmn, ad deficiendmn a veteribus dominis im-
pelicre Hoc viro iti suas parles lr;i lucto , cujus auetorilatem
lviiqunm Corsicam sequuturini sperarent, Pisani non jam
euneiandum rati bellum orsi susit , idquo a parvis initiis. INam
triremern Gulielmi a Mari Genuensis captam in Bajnnis litori-
bus a diiobus Pisanorum navi(}iis Pisas cum praefento duxe-
runt. Eodemque tempore Judex a Gincrca defecit, compluri-
busque eorrogatis atque armatis hominibus Gcnuenses Bonifacii
incolas vexare cepit, in quorum finibus arcem communivit
latronum receplaculum , ex qua incursionibus ac latrociniis
totam circumjectam regionem infestam fecit.
Monitus fuit Ginercae Judex a Geuuc ns%os , ut injuriis ti-
nem faceret , a defectione desisteret, et de illatis damnis sa-
tisfaceret. Qumque nollet adquiescere, Genuae confestim qua-
tuor triremes armatae sunt, quae ducentos equites, ac quingentos
pedites_, quorum trecenti hastati eranl, ducenti scorpionibus
armati, vehcrent , quibus tam navalibus, quam terresiribus co-
piis praefecti sunt Franciscus Camiila , et Nicolaus Petratius.
Qui in terram egressi, Bonifacianis sibi adjunctis, primo ad-
ventu munimentum a Ginercio excitatum expugnant, ipsumque
congredi ausum fundunt ac fugant. llle Aleriam se recipit ,
inde Pisas confert, atque in Pisanorum fidem et ditionem tra-
dit, in illorumque imperia jurat, Palmerio Mignardo J. C.
ea de causa a Genuensibus Pisas misso nequidquam reclamante,
Deum alque homines testante jus aperte violari in Ginercio
veteri Genuensium imperio subjuncto. Cujus oratione Pisani
spreta, in fidem Ginercium acceptum pedestribus et eque-
stribus copiis armant, cum interea Gamilla et Petratius in
Corsica Tallam, Istriam Ornanum, Roccam vallis, Contendu-
lum castella expugnassent , totamque Ginercii ditionem octo
et triginta dierum spatio in potestatem redegissent. Post quae
copiae in Corsicam missae peracto stipendio, locisque captis
praesidio firmatis, domum reversae sunt. Quare fuit facile Gi-
nercio in Corsicam reverso cum centum ac viginti equilibns
ac ducentis peditibus a Pisanis acceptis, atque ab illorum
navibus vectis, loca a Genuensibus paullo ante capta recupe-
rare. Pisani neminem sibi obstaturum rati remigio et copiis
103
a Gonncnsibus dlmissis, rnm vijjinli duabus trireniihus, uua
riiin ,.r.w lcclus hiil Giuiccllus S^isnnuidus Ciir.su pi opero Poi-
lum-Yciici is oonlcndunt, exsccnsinneque facta iusulam vaslant
ci :id ne sacrae quidom acdi parccrent, ex qua tintinnabulum
abslideiunl. Iloc fuit inilium bcili quod atrooissimum fuit
omnium, (juae inter hos duos populos praepotenles ^esta sunl.
H..cc cx Folicia.
Genuenses niajore mole et majore, quarn in reliquis, con-
sdio sibi lioc bcllum capcssendum statue. tes, ma^islratum
(piinueeimviralem creanl, eui a cousiJio civitatis et a capiia-
ncls amphssima omnium rerum poiestas mandata est. Atque
ul omnia rite Hcrent Matlhaeus Canis cum tiiremi in Corsicam
et Sarduuam mittitur, qui bellum cum Pisanis commissum
tota ulraque insula pronunciet. Ita ex Folieta.
Anni H83 initio, Genuenses ut par Pisanis referrent, Sar-
dorumque arma in iilos verterent, compluribus ejus insuiac
primoribus spe praemiorum, et veteris imperii taedio in suas
partes traduetis, classem unius et viginti triremium bellatori-
bus refertam, in quibus fuit Emmanuel Malaspina ab ipsis in
gratiam aeceptus atque honorifico stipendio conductus, quem cum
quinquaginia equitibus e ditione sua adductis in Sardnnam
nnserunt sub Petro Arcanto , et Cacoiauimo a Volta praefectis
ad res in ea insula seditionibus et tumultibus miscendas. Quae
ciassis maxima detrimenta Sardis, qui in partibus Pisanorum
erant, terra et mari intulit. / ^^^^ ^^wU^^
Ex altera parte Pisani non minus impigre bellum gerentes ^^^X^irt /a/.4«rf*~'»v»
per eadem tempora classem sexdecim triremium , Roscio Bu- c<rrf,'c*. * ^^^'" ,! '* rt *\
zacharino praefecto , in Corsicam mittunt ; quae -exscensione 4.^*4*^W*' / ^* wA '^T
in terram facta , copiis Ginercii sibi adjunctis circumjectam f^*j~f ! ^ J^^~ *lf£«*
regionem Sanctae Mansae vocatam hiud exiguis cladibus va- ^^^/ w *t* t
slarunt. Sed longe pluris Genuae aestimata est decoris jactu- ^****
ra , cum Idesius Mallonius et Montanarus Squarciaficus noveni
triremium praefecti adversus totidem Pisanas missi , quae de-
lectain bellatorum manum in Corsicam adversus Genuenses ve-
xerant , mandatis nou observatis ac re malegesla, iguouiiniae
pleni Genuam revertissent. Quare Genucnses danmoriim et ^ 4 ^ ' T^"/ f
)!;nominiae dolore incensi e vestigio olassem quaUior et U;ij ^. JT ^^ « ' *$$. .
gmla triremium , quarum sex tantummodo stipcudio merehant ,£^7^ /^ ^,^.^*^
/*-*. **j*lS+rtr%^. *'i'Lr{*~ h* k *'**+*&*. ^m^c^U e~#t*~Ut> «V^/A^t W4««rK m^h £*~<**^-m+j60F+ ^J* *t*f,
A«ft * 4*+n*Xm*£ «• Wf "« «»i K &**p* Urf *r*»"» -n«** *i .Crw ^f» ' j^yftrvj***' t <C ->U**rr f< k, 9t% » st/4* JenJ-ty^ j^
St+v 7. ***>** c^ttUk. /f *yi- m+ ** -O *>&*+. > <rvifc* , 4K+- ++^<~K /<>. t , i. »w V»^> */£*#>^«< .^**t> *~i*%nf, c*^
104
reliquae volunfariae fucrunt , omnibus rebus necessariis in-
Structam, alque haud exigua armalorum manu aetate et vi-
ribus florenie tirmatam e portu emittfmt, praefeoto Tlioma
Spinula, qui quum celeri navigatioue Pianasiam ditiouis Pisa-
nae insulam tenuisset : primo adventu suburbia occupat , tur-
rimque demolilur , ac centum quinquaginta mortales capit.
Quibus rebus coufectis cum Sardiniam petere decrevisset , ut
expeditius navigaret captivos , ac saucios Genuenses cum tre-
decim triremibus Genuam remittil. Qua re cognita Pisani con-
tinuo ipsi quoque praevalidam classem quatuor et quinquagmta
4^^^ *~ <*« $Aiyt'«" triremium omnibus rebus instructam, Andreotto Saraceno prae-
T^jJk ltri'» 1r JJiAj»- fecto , adversus Genuenses mittunt ; quae classe Genuensi ad
t* < f'dC4 4^'J,*±f''*<^~ Planasiam non inventa in Sardiniam cursum dirigit , Genuen-
rrW^ ju*. Uty. )xL^^ sique classi nusquam obvia facta , ne frustra omnino m ea
tys ,.„ f<w~f /cJMcA^j^ i oca venisse videretur , cum insulam tenuisset , copiis in ter-
4,'jUu^^^ /^'/PT^r&m expositis Algarium castellum privati dominatus gcntis Au-
tt^'*^'^f^*rtf h, ' T \ A Q aggreditur; quod aliquot dierum obsidione in dcditioncm
W^>*r^p,^ ' /- ^accipiunt certis paetis , quorum fides observata non esl. lute-
\U^^ k i '^r^^fea Spinula agmen Pisanarum triremium atque navium onera-
^^ ^af^/t *pJJ riarum opulentis mercibus plenarum non incruenta victoria ce-
U'U 'jucjZ^^^V^^ un(ie Gcnua habuit praeler capiivos viginti octo imlli
\ t vJZ^*.lX^'' s ^ marcarum argenti ; ex quibus decem millia inehoalae pos
\lZZZw~ujJZ*WJ*h<- aedificationi decreta sunt.fceterum ne Pisanorum animi in
\p«. $*jK~~ #2>U m*r*y»»~ renlur, quod, Genuensibul opem ferre non audentibus, opp
(***''»'" *j~ fo i*X"** *~ dum Algarium expugnassent, Genuenses totidem, quot Pisaui ,
**~~ * f '^^A^^triremes armant, quibus praefectus est Conradus Auria Uberti
-^^^.A^7^fii ius ( qiu - mm cio aceepto classem Pisanorum e Sardmia re-
ZZtr\Jl^tZJ'^^ T ^ m in portum, qui vulgo Feiesi diciiur , ad Plumbinum
CL i JZlI^JJZJ se recepisse , eo contendit , et portu ingentibus mohbus ob-
l^^JT^W^^ structo, obsedit. In qua obsidione quatuor cepit naves ex
%*, T7JLh''f* , *~*'*~ t ' quindecim, quae in clade paucis ante diebus a Spinula acce-
V* *„»*> ^~*c*«*~pf pta fuga se in portum Caralitanum subtraxerant , reliquis un-
y^X /< *y*'+ '*#<&* j/**»~uiec'im in terram ejectis non sine magna jactura. Ita ex Fo-
^>wJ^^/<^«**«,*- li eta consentientibus Justiniano et Interiano.
^lfi* rft f*. TT^t Eod em anno Petrus Remenatus Sassaritanus Genuensium a-
ifiJ&U ifa'«*> t*if+> V« micug a Sassarensibus Pisanorum studiosis , urbe propria eli-
^JFjfrJTl**' minatus fuiL Q uare Genuenses illum in patriam restituere eu-
£■£ tph'*** «~rJ& ni ™> m » Uis triremibus et ;°P iis in Sardinianiuansimseiunt,
■^tt, TpZfr' >JfXv~~~ I ^O— A *~ » «*** *~~£~* ** \r0ytf~~, I**-* ^
& irf rl„. (j,--*tS-f~t, U^py^ crU*. W^A. (< % o**~% ^ y^ ^ fa~?
vJLA c~4~ fro'tr~ CL^rJL* jLlf <L***~- J~*> t~f Y^ M*y <f ~ J "~ t " "^'
rtus
lla-
i-
—
I*** 4 ' **'**•*' >V***** ***** <U«^' •**/»'/• /a4i*h ^, !(A*v«Mn« ^^0^f'm>UTvxri'i4Uf',i( C^Ul t'j0*»'f~Jt> Uto-yh
r+Aoj**, yVyfjJ+r, <$p 4_U*n: ur-**^*** 'y* <\*fo° 7ouccJ y^ «#**,** KffU . flr*'tt t Y~~+fr' yy^-
h*~r~* *_- IfJytMrt {^"'kc^TVt*" ^rn. fy <_HV', < A *^*t'J~j*. U. **r~Jru . ,U L.iy* 4* XM*~ *Jm __p~*4
f* **•—*&' r, 'pJieAfcr+ f+<* 1$ t ?*'(+*" fifci C* fitr~'fJSut A* uj^w%t'%rr S~J r\'J rt </>'U*~i . v&rr%< ,
P&Ll**ri t*t )-**• h'M<*~~ * /^v*r ___._/<** **~~**_A- c~ l^*~<^ >__$<__ t*X ,*»*- ■**__«.- __~
quae S.ssaronsium agros cladibus complevere , ut rrfrrunt Jm r tTj*l *x tft
Jnsf iniaiius et lnterianus. &_♦_*♦ 4+**2++» t V efy*
Amio 1284 Pisani quatuor et triginia triremibus deductis , VJ?4k£jJ £ ?! * **£
quarum praefectus fuit Johanues Cavalca, Corsicam pelunt , f^^//*^.^***^.** 4 . 4 ^
arcequc Calvi irrito incoepto lenlala discedunt, certioresque "****£ W*7"^T/
facti classem, quae a portu Genuensi cxicrat, praefecto Hen- ''% ^
rico a Mari, decem navibus dimissis ad quatuor et viffinli j 7*1 t
i • • j • i o i- • <__sL_4_--~ ~$utwtJ**+f*^*+-
redactam, instituunt quaercrc, atque ad lnsulam bardiniae •v. / g !•
... _ .„ . V , l , * ■ .,~~ -•: -^,/^
adepli sunt. Lmmvero benuenscs hoslem in se venientem con- . ; ts /*
spicati, navi V encta risanorum mercibus onusta, quam aa ^ ^^ 'jrfljrl* C**** %
htvu^j Talariam insulam ceperant, incensa ne impedimento pugnan- ^aL.
tibus esset, certarnen non detrectantes ad pugnam se expe- ^J^^Jfi ^**<^M^» &/~+*A
diunt, classesque proximae faclae magno impctu , ingcntibusque **' PV /^» '&■;&•■**** nfr
utrinque animis sese mutuo invadnnt: pugnalum est din et f^w/'). i-^ .*W'^ A» />i
acriter. Tandem sub vesperum Pisani aversi sunt novem navi- y***' P*j' ^f^^^^f^T^
bus amissis, quarum una a Genuensibus victoribus demersa , ^*^.7^2*l 4 b?17~~
reliquae oclo captae sunt. Ut ex Folieta Consenlientibus Justfc fTL2*T$\L*^ _.
niano et Interiano. ^SSS^StZ^
Eodem anno Genuenses trimnta triremes sine stipendio mi-^T _ 77?/ ?• J
litanles raptim deduclas , et armatas, penedtcto Zacana prae- l? '
tecto m hostes emittunt, qui in darduuam cursum dingit eo
consilio, ut copiis, quas Genuenses in ea insula habebant , **
sibi adjunctis, omni ope urbem Turritanam, quam Sassarim
nunc vocarnus, oppuflmaret. Cathalanorum navi in sinu Cara-
litano capta in Tizanem portum insulae Corsicae se recepit ,
ibique quae ad destinatam oppugnationem pertinerent sedulo ^- •■■■
instruere coepit.
At Pisani rati Genuam , ex se tanta parte virium a classe vy~~- • ~**"^* ^L-Jj^*-
abstracta, defensoribus exinanitam offensuros, ac propterea si ^.X!^^^w/>*^* > **»»* \
eo omnibus civitatis suae integris viribus accessissent occasio-2^^^ /fo^.^^*^- j
nem magnae alicujus rei haud desperandam, omnibus viribus/'V'." Hf^f$* r *fl*''*Y € ~*' t '
connisi classem ingentem septuaginia duarum triremium parant;#" ' \"*^7*
quam omni bellico apparatu ac nautico armamento instructam ^w^^^ e ^^yfn- u^t> 7
omnique lelorum et machinarum genere refertam , onmi etiam/^fe^/^j^ '/^w^.^ i
opulentia insignium armorum ac vestium ornarunt, magna vj ^SJ^^L^^j^c^t^^ \
argentearum sagittarum ac giobomm purpnrea fascia veIato->««^^^^«i^jJU*^./VK^
rum ia na^es imposita. Classem conscencU runt Mauroceniis^/^f^^^-^^yWr»^.^-!^**-
ipse praelor, Lottus Gherardcscus Ugolini filius, omnisque fere "^j^* , k«W^v« ^r^*- }
*>/•♦ fy^fj lu^rH^a*. rf JeL~c , 3<*&/^/*<~ '™yfv.tJir*Ju<^ ef*'** >» /jfc
^ Vrryt^ i PH*. *fi*JLf A^ ^'cJLJyt^ ttft*. *~-w'~_* /^^ c^^X
*A
*&*< *»*V»h* +rrtp*h> tcUt+nx AA4**rC /tt-i*»* f*wf<~ «, jjfUl '*4t*^ tfWZ+rr** . ??U/ v *fm , f*mX>ft h 0^y*T*~K ^
&»+*+*& *ft V y^y hobilitntis ae juventulis flos, et quidquid roboris "m finibus
tXc fVIS^Wwdr Pisania repertum est, tunquam di nicatione uhima de
summa
#£*-, 'iVi 4»*^'2**>* % rt P' deuret.iri. Cognito apparatu Genuenses Zacariam revoeant.
A/ MtyJUf' lyfr&n Qui mandaio accepto consilium Sassaris petendae omittere in
^^.^^S^.fc^Z^S^pt-aesenti coaclus, itineri eoufesum se dat , ac Genuam per-
*'( -*JL*^ J*m*& f*<>^ ***&» poslquain Pisani , qii seorpionibus et aliis machinis al-
fV^i*V v r^' lat ' s sagittas et globos q ios diximas contorserant , et probra
lp+6' *, ■tfvv /t*S±$t> H* u lt a ingesserant arrogantibus clamaribus, abierant. Kes mira
yi-r ' ^*#M*^c.^T aD annalibus tradiiur ab hora teriia ad vesperum novam clas-
^l,Jy*^*»*/^ in octo et «Juinqnaginta riremiu n deductam. Tantam classem
/ eVU*» Ubertus Auria, aiter ex Capitaneis ducendam sumpsit, Zaca-
*j^***"-fy' "rianis navibus cum ipso duce sibi adjunctis. Praefectus hosti-
A- <)'X}1* S*<u*f^ ****** i ej|j c | assem porquiribundus moao ad dexteram, modo ad
Yvjfo^ ktoiT £'c*yrP* *>** laevam fleclens Corsicam tenuit. Ibi cerlior factus Pisanos in
4*lr--«r h J/<fJ ***(y*^sua se recepisse, nihil cunctalus in iilos intendit, et secunda
; f*u+Jt% P Q£*£f * **iavigatione usus M ioriam tenuit, quae insula est e regione
U^ U* *»*&#• ' V^w^ortus-Pisani M. P. lH. prooul a litore. Pisani recenti gloria
( ^+Jr-Ttrn, X-w*, Portus Geriuensis , quem insederant, inflati, arma repente ar-
*4*i4/0 #k>>* /;»,ripuerunt, ei e faucibus Arni erumpentes aciem instruunt,
\u J*r,A, i4 " to i ue propinquum hostem, qui »e in ipsos concitabat, invase-
. i-unt» Mi^mis in.ie, et veteri odio ardeniibus animis utrinque
i^l*J^ m J+*m.* v + ^ concu p P j lur> al q :e missiiibus prius, iuox gladiis et hastis con-
X f<**+- V^yf «£j **serle pugnatur. lnceria tiiu st^tit vicioria, quousque praetoria
^*^ Pisana a praetoria Genuensi ca;»ta, vexilloque, quod altera
'^f '^l^/i nav{s gest-abat, dejecto, Pisanae naves quacumque facultas
fr\f.{A%*'HJk ^^^-vdata est, eilusam fugam can-unt, perpaucacque pestem vita-
m~ ±t LoLt-* ttjL+M*^ i-unt portu se includentes. Maxima pars depressa est, viginii
' ^***.* beto a Genuensibus captaa. Desiderata fuisse sexdecim Pisa-
/&^^%w*^^ , ^^ ,orum trkillia 9 partim captos, partim caesos, paullo plus ,
»ZwiX/AU^« **««• Villanius tradit. Qia tanta oiade factum, ut Pisani in posterum
U * K*^j»A**fc£t* ^<*y>hunquam amplius caput ad pristinam fortunam erigere potue-
h^w ' Ww-^i <y^*,rint, ut ex Foliela, Sabellico, Volaterrano^ Corio constat.
v~**J*«w ! ,\^.+m<*mf9*** \nno 1287 Pisani et Genuenses jam bello diuturno fessi ,
, ^,^ t > rwi*^ o^A» de pace agere coeperunt, quae anno seq. 1288 tandem ad
h' p*~^^'f*fhdr4*+* eliect im XVI. kah maii , perdicla est, iu haec utroque populo
A-c£M^#X.'^S«^'MO.|^'Consentie-iite, i° Ut Pisani intra certum tempus Castellum Ca-
tfftim^ifi&JLm^tfr^***.^,?^ e t quaedam alia S>rdiniae oppid;>, Genuensibus restitue-
H L A.^JwW|^.t, 1 ii. 2° Ut C;rsic\ui re inquerent. 3/ Ut Genuense* bello
hc«^ 5«* ***** y*6* , t'£J$&i>ioi Pisaubs resliiuerenU v
■ Sl T -
t*
n*Vm
jhU**i»4 «rmjy^ l^ <A'*jL^ ftsUUCU /,^Wj |i ^u. 1/uJ t~^l*a~y /m~X* ^rr <t>\'<~r*fft
UrUUO yih IhUOl. *vV*. *£*( r»l*~u* c c-dt^rfn^^+rf" '****&+. .^A'A>»w «gj* f» *J» ? -C^U^. ' '
?'T+~4r'fJ /f flv Mpt*** Pf^^r^ynm^ti^^/tVfi*^'^^^**^ *»m U ryt-yi '■&****+. * r*«***
,*ri*lir*" ***< *v+<U-'/f+<*<- ***■ jjrrs^- i4k fVft£ **mb ivffv-r* jyj mU fU* f^^'*fi++r <" *
' Hisce lcgibus pax convenit , JTgolmo Comitc, el GalluiMc
Judice, qui tuin in summo uKjgi. iratu loeati rerum poiieban- ^
tur, aegiv iem ferentihus. Vci-cbautui- enim ne, eivitate tantae /"** * M&*j*i '#**
mnltitndinis redilu rorroboraia, ipsorum polenlia et domiuatus r **^ *}4* /*u- 4"'*i
iufringeretur, eujus impolenier exeroiti lacuiuin et 0(iium jam, ^25k- **•<%»♦ *JtfcA*'<*>***h
cives eapere eocperal. Comes ilaquc cl Jndex, ut rem distur- Ijfkjfc* * /J*.^* ,vG&4J *
barenl, eum Pisanis piralis, qui lum erant inSardinia, oocul-j,> ^lk fAh-rt"^ - *J~£*-
te egerunt, ut res Genuenses vexarenl; quod illi unpigre '"T-fl,rfiftt^Mffe" *****+'
exscqui inslituerunt eircumjecto mari excurrentes , ac praedaa y^^^^^i^t^ , Y^^ t
navium et rerum Genuensium agentes. Turbavit ea res animog ^ ( '&+j&e>ft' \**Jt+4+** *\
Genuensium, missnsqne esl ea de causa Pisas Niculaus Petra^ ^-L^yC^ *q*&* ' <-"f u '***i
tius fidem pacis violaiain conquesium , damnumque refici peii- &'***■& fcrrwPm 4* (f***-
tum. Pii ftcforo fl Pisaium culpam a consilio publico avertere, et £* hJLJj' *s t f/* rf '* //r ~ t
rem comibus verbis extraxerext^eterum eadem res longe a- ^rr^f^J^ **V '* t f tH ^ m ".
criora odia Pisanorum in Ugrdinum aceendit. Conspiralione jC^J^ £rW** »' i**bjr t f''
igilur principum adversae factionis, cujus auctor et caput fuit *^v**>r <V r *7 *
Rugerius Ubaldinus Archiepiscopus Pisanus, captus esl Ugo- Jf.j» ^»^yi ■iL*f£ **&< *'**
linus. Qua in re Pisani immanis et execrandae saevitiae faci-vM^^ fai>fL /»r*** JSflf*- ■
nus ediderunt, parvulis ejus filiis cum palre in turri inelusis g^^A 4^'»J*v**+*2 A + 1 '*
absque alimentis. Ita ex Foiieta, cui consentiunt Villanus, /«^^^^V '^ •^*7' <M,/r :
Justinianus, Platina, et Sabellicus. il/fe^^H*^**^ ^ * \
Anno 1^589 Luchettus \uria cum classe qualuor trircuii.jm ^'^..('m^mJ (p ovt
myoparonis, septem taridarum , ac nonnnilorum minuiionuii f ^ 4 r*Uv'tJi4u ****** *' f
navigiorum cum pedestribus et equestribus eopns miss i> ai^ ^J^wi^», *9"f*** *
ad recuperanda loca a Judice Ginercac per tempus belli, euru Cufe J&W '''"**' '***' -
Pisanis gesti illis auctoribus , occupata. Pacta pecunia ea de h y J. ^^^v*^ f ^y'. t ^f^' «
caussa a Pisanis exaeta; cedenieque Judice cum nonnihii ini- ■ i ^i^fh^-*^'*y /t ^*f r '\\
tio restitisset, nonnullisque locis, que retinere non poterat ah a&&C€&h'6^fcS".^ M *'
illo incensis, Luchettus ioca amissa deinde recuperavit, quae iJt-iA+iftfaCTi*** •'**'?''
fuerunt arx Lulmetum, Roccavallis , Ginerca, Islria, quam fi- i\4i* %*++ *+Zr»~** '<
«luciariam jussu publico Nicoiino Petratio dedil, exercituque 4 ^r*. $*/*+**' *** fy 1 '
paullum refeeto \leriam contenlit; m quam urbom inductus ^,*^»'A*^ e ^ , v
est a familia Coriingorum, eujus princcps erai. Episcopus ipse iU**** ***4*' ( '' '> ** ^f^^^f
Aleriensis, quae ^ens in fidc crga popuium Genuensem per- f*#* tp*****' *> ****** *>+{"** <t
peluo manserat. Deindc Peirnm-laiam pctiit, ubi Uguceius ge- *. '/?< lOf^i* **'*'+"** ^
ner Judicis oppugnalioucm expectavit, nec haud diu susjinuiu /*^*- % ^t*> •/**■*'***>«*/ j
Postea Luchettns arnia eircumfercns domino.s Bagnacae, Maiv -*4h<"" C*4fn **
chione.ii Viridis, Joanncilum Loretum Episcopum Marianenr *~fK / y****** '/^f"'*!
M^* Unfu~ A*t'l* OU.A: /^ftor* .^^^ ,*un «*+,'** »W^*» *** fP*** *
^tJLL f*f>/rr tv^f^JL %<U C^U \***~**~<rl *A+~'W* ****£»* * r*+r. y *4<^ ^
fcym*. i*4&t„ € fJL4'H *«U< jr ~l<: L*^
W^* *€4U. (U&K p£*~U~ f*+*4^ <_ fr~ JO «^rrv 'Hyrtimu. K ' <CfvUU~r* f J ^t tytS**' «***' ^ r~»'/f r*-
f**+U?) c4U*-U W„-~JL^IU +L~L ^ ?+"?* "t *i»'t*VM4 > y^JU #y*L, ^aJ^/*'^^ i»#
V/. ',-»»y, . t * / ... .,.,*-&*' _z_* 'J* +L .,jA- traSc *4'i*rCb 1~~<M* t*r~rU io^v f ~c4-rv< !
*f*~£
=?* Wr* IrfA orfc t< '*' tjp* % »+ t+J ! 4*~*rM ItAtfitrt *>YX*'*>* h +*}* U*>**"' *+&• cjh, */«^'^
~US rUt*. (UJLk fJZrU f-^UL. %_ fr~yO '**#*> 'U<hc4>~ r\ ' tf+XU+r* jjM ti;1%Mi«*t»*r~~~Jt*+
«+UtJ C4UJ± W^~J~*'U J~rJ ^ ?"¥?* «*»'+«#** > ^rM &yM~ Sf^fi^yr" *
^V^Wr rM % A*<**f< ^W^M ^ ^*r\ "'"f f~~<rf> ~~+rr U ^ /W^*
ftu^U^ ,YCc**£t (fr^**^V 6**T l &(*~ <*'#** '* /^^m. . A(>L~l'+''<>*xa'*<J> ^* **i'*u~< *'( **»+y
^y^Jp&r&t? sem , qm omnes contra remp. arma tulerant , m antiquam
diliouem et obedieiitiam redegit. Quibus rebus confeclis , in-
"* sulaque pacata, Luchetlus se Bouifacium subduxit, ibique e-
*$*** ^^ A xercitum dimisit. Qua re cognita Judex novis motibus excita-
4
■ '**"*■ *j?" ^ * f *>v5S ^*- 18 ' omni °P e contendil se in giatiam restitui. Repudiatus est;
.'/~cum bominis postulata minus aequa visa fuissent. Ex Folieta.
: ,f^*& Interea in Sardinia Genuenses Castellum Castri, et alia op-
***pida a Pisanis promissa ex conditione pacis, hucusque habere
nequiverant, et aequissima Pisanorum poslulata reique publi-
^u^JstV^ ''t#**—*K / fA^cae utilia et perhonoriiica repudiarunt, cum de illis ingens
wJU*W*#> * x /+»4*++*iL in consilio fuisset certamen. Petierant enim Pisani, ut dies
¥(' C*r,ui. p*~y? 4»*ft* * arcis Caralitanae, qui appetebat, ex conditionibus pacis tra-
jh^r^'ft'u^* /tt^i^f^^ dendae in annum prorogaretur; cavebantque reip. traditione
h( iffttrU ; #^A^>*i£' : nonnuIlarum arcium in ipsa insula Sardiniae , ac turris Portus-
*****\ *- f* jfcl*** t*'"**- pisani , arcis Gorgonae, ac quinquaginta obsidum; ad hoc re-
y~t«Jh*ft>* v? Uy**+> /f*> liquam pecuniam debitam numerabant. Postulabant hoc Pisani ,
nv *^*** /h ^*»'<tfpvr»»c * ***v quia dux arcis Caralitanae illam Genuensibus die praescripto
m»*\»***V **'<*/••/ «n^**».tradere non poterat. Impediebatur enim a Pisanis, qui in Sar-
■Wt» a. JL^rfr^ &*«**+■ dinia Gherardeschis favebant. Guelfus enim Litiae comes Ugo-
/tv u^mulJiVi |4 ' ^ lini fihus, audita patris ac fratrum nece, a rep. deficiens munivit
$*/Z$*ffi $fr\* PP'd a Villae ecclesiarum ac etiam Domus-novae cum caslns
?< u&<*'m C> tLi- ^ aratu '' i» Gioiosaeguardiae, et Aquaefridae, et proximis subur-
» i ;'- fT^ biis. Interea Comes Lottus, alius miseri Ugolini fihus, condu-
* ._ ctis ex Italia militibus fratri auxilianus, ac paternae injuriae
A*y S^^/f ul 101 * sua j u,a armis tuebatur.
^* /!**? rt'* '' f^ t4 f* Hisce incommodis ut mederetur, Comes Nero a Pisanis in
^^^^^♦^/^^•^j^Sardiniam missus fuit, qui cum Mariano Judice Arborensi ,
«^w»WiJj&x W^r Pisanorum fautore, armis conjunctis obsidet in primis oppi-
% ' ^putiM^t- Afr > < nr4rv^ lim Domus-novae, cujus arx statim capta fuit a Lupo Lam-
berlino, et centum sagittariis Caralitanis tradita, qui eam te-
nerent. Sed iis ad unum mox trucidatis, Domus-noviani cum
ceteris quotidie velitantes animis crevere praesertim in sub-
sidium adveniente ex Villa ecclesiarum Comite Guelfo, cum
multis copiis. Ei vero obviam facti Judex Marianus et Comes
Nero ad praelium adigunt, fortiterque pugnantes superant ,
fundunt, et capiunt. Quod ubi Lottus novit, deditione Villac
ecclesiarum, et alioium locorum fratrem praestantissimae pie-
tatis exemplo redemit; quem poslea apud Seplem-fontes gra-
•->- ^.
109
vi fehri correptum amisit. Nec diu ipse Loltus tot adversis
supcrslcs fnit. Quare Judex Marianus, et Pisaui oppida Villae
ecclesiarum et Domus-novac moeniis nudant, et exercitum di-
mitlunt, hrmatis antea praesidio castellis, et oppidulis, ut re-
feriuit antiquus codex MS , et Hispani auctores.
Anno 1290 quiuu Pisani promissa non facerent , neque ar-
cem Caralitanam ex pacis conditionibus traderent novo bello
a Genuensibus petiti sunt.
Anno 1297 Ninus Gallurae Judex Ugolini saepius memorati
nepos a Pisanis exulare coactus in Sardiniam cum exercitu tA^, 11«'$ f~ ^—^
venit, et foedere inito cum Sassarensibus, cum Marchione ^^/a<- *ui««w- ytUt*~*
Malaspina , et Branca de Auria, bellum parat in Judicem Ar- ^,^^^*'^
borensem, et citra pontem fluminis Thyrsi non procul ab fes^^ +* ^y *£~r" 1
Oristagno castrametatus hostilibus incursionibus omnia incen- 1 'ry*K*n*
diis et rapinis vastat. Deinde solus oppidum Marae Arbarei *^y cAu*&a<y, *** T*~/-
invadens , capit et vicina loca populatur; praedaque onustus "* &< 4** o**^c >»**-*-
in Galluram metu praevalidioris inimici jam adventantis regre- 1^**^~ i^+^^ty^f^
ditur, iisdem auctoribus referentibus. ^t^f^ iT^JZ^
Anno 1299 quo Genuenses a bello Veneto , inita pace , ^^^^^^Ta^f **--
quievere , veriti Pisani ne illi molesto negotio liberati arma '^"l ^"IJ ~T-/&^U~
in ipsos verterent, ob non servatas pacis conditiones, cum ^/ 4 T** r ^'/XH
impares se sentirent, compulsi sunt inducias a Geuuensibus *^
in viginti septem annos redimere, urbe Sassaris Genuensibus,; t ■**++-' fj+^"
et omnibus, quae in Corsica tenebant, relictis; ad hoc cen- '
tum triginta quinque millibus librarum Genuensium pro im- /,w ^T*^ *rtA
pensis in belium factis, persolutis, ut ex Folieta, Justiniano,> ^^f^^S^J^Htr**.
et Villanio constat. y^K» m J^r ' " "
Ceterum Sassaris urbem nonnisi pactis, et concessis prius ^* a^jJiLCJ
quibusdam privilegiis, datisque immunitatibus, habere potue- ** uJr * t *^fy
runt Genuenses, novaque statuta condita fuerunt, quibus inter» *~"~ ViJ 7 4^
cetera sancitum fuit, ne ullus Pisanus in urbem admitteretur, J^ * 2h'<~ /v* 7^U f
nullumque subsidium Terranovanis darelur: urbem autem ipsam
Potestas moenibus et fossa circumeingere teneretur, ut ex
ipsius civitatis Sassaritanae monumentis in archivio conditis
constat.
110
Ees Ecclesiasticae.
His temporibus, quibus Genuenses de jure Sardiniae el Cor-
sieae cum Pisanis certarunt, lis orta fuit de jure episeo-
porum inaugurandorum. Nam anno 1119 ulerque populus Cor-
sieae Episeopos apud se conseerari voiebant, Sigonio, Fofieia,
el Interiano referenlibus. Quare anno H20 Callistus 11. e Pan-
nonia Rotnam iter agens eos voluit Pisis componere; nec
inoduui inveniens rem in aliud tempus distulit; et Pisanis , a
quibus receptus liberali hospilio fuerai, donationem Sardiniae
ampiissnnis tabulis confirmavit, et, ut inquit Voiaterranus ,
insulam illam de novo concessit. Anno deiude 1125 idem
Callistus q:mm concilium universae Ecclesiae Romae haberet
( q lod est Lateranense l. ) orutonbus utriusque populi , ac
Corsorum in urbem evocatis , caussa cognita, judicium de
inauguratiooe Episcoporum de concilii assensu tulil; quo ab-
rogatis omnibus iis, quae secundum Pisanos antea decreveral,
jus onane Episeoporum inaugurandorum utrinque populo abju-
dicatum ad Pontifices Romanos in posterum revocavit. Quod
Pisani aegre ferentes, ne commeatu quidem petito, indignabun li
ac frementes Roma excesserunt, et ballum contra Genuenses
instaurarunt anno sequenti, ut ex Folieta , Interiano, et Si-
gonio constat.
Anno 1152 Innocentius II. finem hujus discordiae imponere
voluitj et ut inter Pisanos ac Gen icnscs tirmior atque perpe-
tua pax esset, in primis Episcopum G^nuensem ab obedientia
Archiepiscopi Mediolanen. exemit, et Archiepiscopi titulo deco-
ravit, eique dimidiam Episcoporum Corsieae partem subjecit;
qua dignitate primus usus est Syrus: postea Pisanam Ecclesiani
fecit metropolitanam, et alteram partem Episcoporum Corsi-
cae, ac etiam Populonien. in Italia, et Civitaten. et Galtellinen.
in Sardinia Episcopos illi subposuit, ut ex Sigonio, Sabellico,
/Enea Sylvio, Blondo, Villanio, Zurita , et epistola lnnocentii
Papae III. constat.
Anno 1155 Hadrianus IV. amplissimo chirographo ea omnia
firmavit, et Pisano Arehiepiscopo primatun Turritanae pro-
vinciae concessit. Idque postea auctoritate aposlolica infrascri-
111
pli Pontitivs ndprohnmnl , nempe ann. 1160 Alcxaiider 1(1.
anno 1188 Clemens 111. anno 1 19 c 2 Celcstinus Hl. auuo 1199
Inuoeenlius 1(1.
Ilic lnnoeeuiius priuiatum Ecclesiae Caralitanen. el Arboren.
II h \\i\o Lanfraneo Archiepiscopo Pisano , ejusque suecessori-
bus eoneessu.
Le^alio.n m quoque Sardiniae , qua prius usus fuit anuo
1074 Papilionen. Episcopus , coucessit eidem Praesuli Pisano,
auno cireilcr 109«'). Urbanus U , eaniq ic ititrascripli Ponliti-
res eouhi iuarunt, nempe ann. 1132 Innoeentius II; ann. 1 1 15
Eligerritls 111 ; ann. 1:255 Vnasiasius IV ; ann. J 1 9 1 Caelestinus
III; ann. 1198 (nnoceinius 111 , qui Ubaldo Piisano Archiepi-
scopo in hunc modum scripsit.
I N N C E N T I U S EPISCOPUS
Seivus Seivonun Dci
Venerabili fralri Ubaldo Plsano Arcbiep. ejusque suceessoribus canonice
substituendis in perpeluum.
« Si Siia cuique jura illibata servamus, et eos, qui iti Ec-
w clesia Dei pro iijjuncto sibi officio el devotione sincera plus
« aliis elaboranl, digna retributionis vicissitudine diligenlius a<5
« spccialius bonoramus, quod nostrum est juxta commune de-
« biium sicut debemus exequimur , et Apostolicae Sedis ho-
« norem inlcgre cuslodimus. Proinde quum fel. mem. Prae-
« decessor Noster lnnocentius Papa de discordia et guerra ,
« quae inler Pisanam , et Januensem civitates extitit , multas
« hominum elaJes et Christianorum captivitates inumeras pro-
« venisse considerans utriusque partis saluti tam spiritualiter ,
« quam temporaliler paterna sollicitudine studuerit providere ,
« atque pro bono pacis et recompensatione episcop ituum , quos
« utique a praedecessoribus nostris Rom. Pont. Eeelesiae Pisauae
« in insula Corsieae concessos, a praedecessore tuo bon. mem.
« Archiepiscopo Huberto accepit, in Galhtriensi Judicatu duos
« episcopalus G iltellinen videlicet et Civitaten. et Populomeit.
« episcopatum sibi ct suis successoribus, ct per eos Ecclcsiac Pi-
1T2 . . . .
« sanae concessit , et metroplitano jure snbjecit , Nos qui m
i Sedis Apostoiicae adminislrationem disponente Dommo sibi
« successimus, eamdem concessionem nostrorum bon. mem.
« Adriani , Alexandri , Clementis , et Gaelestini PP. vestigus
k inhaerentes, auctoritate Apostolica confirmamus , et ralam
« manere censemus. Praedecessorum quoque nostrorum vestigns
« inhaerentes vobis primatus honorem Turritanae provmc.ae
« confirmamus. Ad majorem etiam honoris cumulum Pisanae
« civitatis, ut Pisana Ecclesia cum universo ejusdem civitatis
« populo in fidelitate atque devotione sanctae Rom. Ecclesiae
« jugiter perseveret, et in ipsa quotidie augmentetur. Pro de-
« voiione quoque et honestate tua, frater Hubalde Pisane Ar-
« chiepiscope, personam tuam, et per Te Pisanam Ecclesiam
« ampliore munere volumus decorare. Tibi ergo, tuisque suc-
« cessoribus primatum super Caralitanam et Arborensem pro-
« vincias datum concedimus , et auctorilate Sedis Apostolicae
« confirmamus, ita quidem ut eos ad concihum vocandi, ex-
« cessus eorum corrigendi , et in doctrina Apostolica conhr-
« mandi,atque cetera omnia, quae ad jus pnmatus pertineni ,
« in eos exercendi habeatis liberam facultatem. Verum tamen
« supradictarum duarum provinciarum Archiep.scopos ad con-
« cilium non vocabitis Pisas sine scientia Poiitihcis Homam :
« super Turritanam vero provinciam disrnitatem pnmatus, sicut
« a praedecessoribus nostris Ecclesiae Pisanae concessum est,
« habeatis. Legationem quoque Sardiniae a praedecessore no-
« stro Papa Urbano praedecessoribus tuis concessam , et tel.
« mem. Innocentii , et sanctae recordationis Eugenu, Anasta-
« sii, et Caelestini Romanorum Pontificum pnvilegns in per-
petuum roboratam, Tibi, tuisque successoribus , praesentis
scripti pagina confirmamus, et confirmationem ipsamratam,
« et inconvulsam perpetuis temporibus decernimus permanere.
Denique ut Pisana civitas, quae favore caelestis numinis de
inimicis christiani nominis victoriam frequenter obtiniut, et
« eorum urbes plurimas subjugavit, amplius honoretur, equo
« albo cum navo albo in processionibus utendi , et crucem ,
« vexillum scilicet Dominicum , per subjectas vobis provmcias
« portandi , et per spatium illud Volaterranensis episcopatus ,
« quo de Pisano Archiepiscopatu ad Populon. transilur, l»hi
113
vt ei tuis successoribus licentiam damus. Pallii quoque usum
« fraternilali tuae concedimus, ut videlieet secundum consue-
« tudinem Pisanae Eeclesiae perfruaris , et in consecratione
« trium episcoporum in Corsica , Aleriensis videlicet, Adja-
« eensis , ct Sagonensis , ac praediclorum duorum in Sardi-
« nia , et Populonicnsis cpiscopi , quorum melropoSitanus
« exisiis. Si qua igitiir in futurum eeclesiasliea , secularisque
« persona hane noslrae eonslltulionis paginam sciens conlra
« eam temere venire tenlaverit ,...». Dalum Lateraui per
manum Rainaldi Dom. Papae cancellarii vicem agentis ind. 1
Incarnat. Domin. anno 1198 pont. nosfri an. prim.
Ab eo lempore praesules Pisani Sardiniae primatum et le-
gationem babuere usque ad annum 1240 , quo S. P. Gregorius
IX. regnum Sardiniae a Pisanis ob sacrilegium contra Cardi-
nales et Rpiscopos ad conciiium , nt superius diximus, euntes
ab eis perpetratum , ademit , ut Volaterranus , Sabellicus , et
Vilianius referunt. Oua lempestate bosee bonores amisisse cre-
duntur Arcbiep. Pisani ; quod eam legationem Arcbiep. Tur-
ritanum postea habuisse Iegimus in aniiquo MS. Codice , in
Ecclesia Usellensi recondito, in quo apparet Prosperum insi-
gnem Arebiepiseopum Turrilannm ea usum fuisse. Hic enim ,
anno 1255 omnes Sr.diniae praesules aceersivit in oppidum
Bonarcadi , ubi synodum celebravit , atque unam supra tri-
ginta constituliones sancivit. In quo consilio imrascripli anti-
stiles euitere , nempe Arebiepp. Turrilanus , Caraiiianus , et
Arborensis , et epp. Terralbensis , Suellensis , Sulcitanus , Ci-
vitatensis , Usellensis , S. Justae , Plovacensis , Doliensis , Ot-
tanensis , Sorrensis , et abbas s. Mariae de Saccargia Ord.
Camaklulensis.
Anno 1265 Arcbiepis. Turritanus fuit legatus Apostolicus
Sardiniae , ut in annalibus Genuensibus refert Justinianus , et
Inlerianus.
Anno 1305 Raymundus Episcopus Valentinus fuit Iegatus
Sardiuiae et Corsicae.
Anno 1504 , VI. id. jun. Benedictus Papa XI. eam legatio-
nem, el per triennium deeimarum pereeplionem ex suis regnis
concessit Jaeobo II. Aragoniae Regi , quem prius Sardiniae et
Corsicae regein ereaverai , ut tradit Zuvita libr. V. eap. 65,
/6
114
Anno 1526 Johannes Ursinus fuit legatus Sardiniae et Cor«
sicae , teste Villanio.
Post haec nuiium aiium legi habuisse primalum vel legatio-
tiem Sarcliniae et Corsioae ; sed ejus loco institutum fuisse
0;ficium Judicis gravaminum et appellationum , de quo infe-
rius , suo loco , dicemus.
Hac tempestate , qua Pisani dominatum in Sardiniae tene-
bailt , anno nempe 1088 pretiosa corpora ss. rnm. Ephysi et
Potiti , quae in Nora Sardiniae urbe intra provinciam Carali-
tanum diu conquieverant , subtracta fuere , et Pisas magno
Sardorum moerore translati, ac in Basilica s. Mariae decenter
collocata III. kal. scpt. ut in eorum vitis el translationibus
in archivio Pisanae Eeelesiae condiiis constat.
x^nno 1227 corpora beatorum Trani et Nicolai anachorita-
rum , monitu B. M. Virginis > fuerunt in Loco-Sancto Gallu-
rensis provinciae reperta , eoqne in loco tria ternpla a Sardis
constructa , quorum unum B. Mariae , alterum B. Trano , et
tertium B. Nicolao, dicata fuere, multisque bonis locupletata,
et indulgentiis a Johanne , Cardinale Avenionensi , Papae Ho-
horii II. legalo , decorata sunt , ut in dictarum ecclesiarum
MS. Codice, a Ludovico Episcopo Euiporien. et Civitaten. ad-
probato , conslal.
Ea etiam tempestate s. Dominicus Calaguritanus in Corsicam
veniens oratorium in ecclesia sanctae Pacis condidit anno
circiter 1220 ut refert Cyprianus Manenti. Quare etiam ia
Sardiniam propinquam insulam commigrasse , et conventum
ordinis Praedicaloru.n , a se recens instituti, construxisse cre-
ditur. Fuerunt enim in Sardinia non multis post annis celebres
Conventus frairum Praedicatorum, et fratrum Minorum s. Fran-
cisci , ut ex multis monumentis constat.
Praeterea Genuensium et Pisanorum temporibus insignes in
ecclesiarum regimine fuerunt infraseripti Archiep.
In Provincia Turritana — Ecclesia Turrit.
Anno 1065 Simon ..... Archiep. Turritanus.
1075 Conslanlinus de Castra Arcliiep. Turrit. a Gregorio
Papa VII. Capua consecraUis ejusque Iegatus in Sardinia.
1090 Christophorus Archiep. Turrit.
1117 Viialis Tola Archiep. Turrit.
1156 IVIanfridus Archiep. Turrit.
11^)5 Atho Arohiep. Turrit.
1155 Petrus de Canneto Arcliiep. Turrit.
1 1 i 6 Albertus Monachus Montis Cassiui Ord. s. Benedicti
Arch. Turrit.
1230 Opizzo Genuensis Archiep. Turrit.
125^ Prosper Archiep. Turril. Sardin. et Corsicae legatns ,
qui praefuit Conciiio Bouarcadensi, in quo praeler alia con-
sfitutum est, de sanctis non canonizatis, et de reiiqois tollendis
inconsulto Pontif. expositis, et de demolitione ecclesiarum ipsis
erectarum ; quod decretum dicitur a Pontifice confirmatum et
exeeutioni demandatum. Hic primus fuit qui coepit Sassari
morari.
1278 Torgotorius Archiep. Turritanus. Hic Archiepiscopus
VIII. kal. octobres quatuor parochiales ecclesias , nempe s.
Catharinae , s. Xisti, s. Donati, et s. Apoilinaris in urbe Sas-
saris erexit , consentiente Petro Fara plebano s. Nicolai in
in eadem urbe.
1295 Theodosius de Pisis Archiep. Turritan. Hic condi*
dit sacellum quod est in aedibus Archiepiseopalibus, ut ffoset
lapis ad fores positus Annn Domini 1313 tempnr?. Dom.^
Bonifacii Papae VIII, Pater et Dominus Theodosius Ar-
chiepiscopus Turritanus , natione Pisanus , fecii jieri istam
ecclesiam ad honorem B. Andreae Apostoli
Ecclesia Plovacensis.
1090 Jacentinus Episcopus Plovacensis.
1156 Constantinus Persicu Epis. Plovacen.
1187 Conslantinus De L»lla Epis. Plovacen.
Ecclesia Bisarch iensis.
1102 Constantinus Madrone Episcopus Bisarehiensig,
ll^o Marianus Thelle Episc. Bisar.chicn.
1174 Johannes Thelle Epis. BisarcVien,
Ecc lcsia Emporicns is.
1165 Comita Dc Martis Episcopus Emporiensis.
1187 Petrus De Martis Eps. Emporien.
Ecclcsia Sorrcnsis.
1153 Johannes De Sarga Eps. Sorrensis.
vZL t^^J+^.tff*** I n Provincia Arborcnsi — Ecclcsia Arborcn.
'?##»« ^r 4 A' kfpm'*U iMffi Theodinus Archiep. Arborensis.
1182 Comita De Mare, dictus etiam Comita De Lacone
t,r**+* >»* »•#<** ottT* t0** a . . » ■
' & ****** 4** !u* Archieps. Arbor.
*y T? , j! %J, 1193 Justus nalione Genuensis Archieps. Hic varis crimini-
^ * r *r»* \y U$ accusatus, ejusque causa ab lnnocentio III. Archiep. Ca-
u ralitano, Archiep. Turritauo electo, et Episcopo Sorrensi com-
^/^Vm missa r^.rj^
*ff*+ti+fu' ,U*U~»,^«»«* 1^28 Torgotonus De Muru, Archiep. Arbor. Hic templum
^^^/'^^^^^t^^^maximum metropolitauae Ecclesiae, auxilium praestante Judice
****» fuStdU W* hyJf. Mariano , construxit.
'nt4*U*<'+Arrtsrft'nXc iJf*+~
I
Ecclcsia Usellcnsis.
*** 1193 Comita Baie Episcopus Usellensis
r
u \*JL»sd % t&fJt.
1234 Johannes Marras Eps. Usellen.
Ecclesia S. Justae.
1185 Ugo Episcopus s. Justae, qui a Judice Arborensi
missus est ad Imperatorem Fridericum Barbarossam, ut Bari-
sonem Regem Sardiniae crearet.
1196 Slephanus Eps. s. Justae.
122# Pelrus De Martis Eps. s. Justae.
117
Ecclcsia Tcrralbcnsis.
1 l \\ Mariaiius Episcopus Terralbensis. Hic insignem s. Peiri
Tcrralbensis Ecolesiam Cathedraiem iabricandam euravit , uti
c\ inscriptione , quac super ejusdem jauua visitur, fit mauifc-
sium. yfimi Domini cum millc et ceiiium quadra^inta qua-
tuor currerent, maii die dccima, Episcopus Marianus liaec
posuit Liniina.
1195 Marianus II. De Zorrachi Eps. Tewalben.
1254 Gontinus ( Conslantinus ) De Sueigo fips. Terralben.
In Provincia Caralitana — Ecclcsia Caralit.
1150 Petrus Archiepiscopus Caralitanus, qui ab Honorio 11.
R. P. concessa habuit Pallium, et Clcricorum decedentium
spolia; et restauravit ornaviiq.ie Ecclesiam s. Anliochi de Sul-
cis, ut docet haec inscriptio, quae in eadem Ecclesia legitur.
AULA . MICAT . UBI . COKPUS . BEATI . SCI
ANTIOCHI . QUIEBIT . IN . GLORIA
YTRTUTIS . OPUS . REPARANTE . MINTSTRO
PONTIFICIS . CHRISTI . SIC . DECET . ESSE . DOMUM
QUAM . PETRUS . ANTISTES . CULTUS . SPLEJSDO
BE . NOBABITQUIS . MARMORIBUS . TITULIS
NOBILITATE . FIDEI . DICATU . D. XIII. KAL. FEBR.
1163 Bonitus Archiep. Caralitanus.
1185 Ricus Archiep. Caralitanus, qui ab Innocentio III. R.
P. ad multa dissidia in Sardinia orta eomponenda electus est,
et caussa Archiep. Arbor. Jusii commissa est.
1259 Leonardus Romanus Archiep. Carai.
1296 Jacobus De Abbate Archiep. Caral.
m
Ecclesia Doliensis.
1069 Vigilius Episeopus Doliensis.
1112 Benedictus Monachus Coenobii s. Victoris Massiliensis
Ord. s. Benerlicti Eps. Dolicn.
1165 Roclulphiis Eps. Dolien.
Ecclesia Suellensis , seu Barbariensis.
. . . s. Gregorius Episcopus Suellensis
1112 Johannes Eps. Barbariensis.
1163 Petrus Eps. Barbarien.
1220 N. N. Eps. Suellen. a Canonicis Caralitanis hoc anno
m Archiepiscopum electus.
Ecclesia Sulcitana.
1083 Raymundus Episcopus Sulcitanus.
1112 Arnaldus Eps. Sulcitanus.
1165 Aymo Eps. SulciCanus.
1206 Bandinus Eps. Sulcitanus.
Judices Sardiniae.
Judex Sardiniae unus tantum fuit olim, qui regio more
insulae dominabatur, a Romanis Pontificibus constitutus; quod
ex Leonis Papae IV. epistolis, superius recitatis , liquido con-
stat. Anno tamen 1050, quo Pisani, Saracenis devictis insulam
occuparunt, omnem terram in quatuor partes divisere, Turri-
tanam videlicet, quae Logudorus etiam est dicta, Caralitanam,
Arborensem, et Gallurensem, singulisque partibus singulos
judices ex primoribus civitatis suae familiis praefecerunt , ut
ex Christophoro Landino , Sigonio, et Volaterrano constat.
Hi quatuor Judices paullatim temporum progressu reges
facti sunt, et eorum primi fuere Judices Logudori et Caralis,
qui regium nomen sumpsere, ut inquit Maynoldus. Nam Leo
Cardinalis Osiiensis, sedente Alexandro II. circa annum 1060
m
nommat duoa Reges Sardiniae, nempe fiarisonem, et Torqui-
tomun, quorum quidem unum Logudori, altcrum Carahs e-
gem fuissc IVIaynoldus docet, cum Barison Arborea?, et H; n-
ricus, seu Heneius Gallurae primi Reges, longe postea fuerint,
ut suo quidem loco dieemus.
Ab his omnibus Sardiuiae regni titulus usurpabatur, quam-
vis eorum quisque nonnisi unius quadrantis dominus essel. Quis-
que modo cuin Pisanis, modo cum Genuensibus foedus habe-
bat. censumque sive islis, sive illis, omnes pendebant, ut e*
Justiniano, et anliquis MSS. codicibus, vulgo Condaghes di»
ctis, constat. Practerea osnnes hi Judices obedientiam et fide-
litatem per jusjuranduro Rom. Pontificibus praeslabant. Cumque
sucetssu temporis, illud praestare omisissent, Gregorius VII-
anoo eirciler 1075 Constantinum de Castra Arehiep. Turrit.
ad eos legatum misit, cum suis literis dat. Capuae idib. oct.
in huuc modum.
GREGORIUS EPISCOPUS
Seivas Servorum Dei
Mariano Turrensi , Honroco Arborensi, Honroco Caralitano, et Constantino
Gallurensi Judicibus Sardiniae salutem et Apostolicam benedictionem.
« Vobis et omnibus qui Christum venerantur, cognitum est
« quod Rom. Ecclesia universalis sit mater omnium christia-
« norum, quae licet ex consideratione oflicii omnium gentium
m saluti debeat invigilare, specialiter tamen et quodammodo
« privatim, vobis soilicitudinem oportet eam impendere. Ve-
* rum quia negligentia antecessorum vestrorum charitas illa
« friguit, quae antiquis temporibus, inter Romanam Ecclesiam
« et genlem veslram fuit, in tantum ut a nobis, plusquam
« gentes, quae sunt in fine mundi, vos extraneos fecistis,
« quo Christiana religio inter vos ad maximum detrimeiHum
« devenerit; unde multuin vobis necessarium est, ut de salute
« animarnm vestrarum studiosius admodum cogitetis, et ma-
« trem vestram Romanam Eeelesiam , sieut legitimi filii. re-
« cognoscalis; et eam devotionem, quam antiqui parentes
120
« vestri impenderunt , vos qnoque impendatis. Nostri autem
« desidcrii est non solum de liberatione animarum veslrarum
« ciifam velle babere, sed etiam de salvatione patriae vesirae,
« soliieitius invigiiare; unde si verba nostra sicut, decet, de-
« voti receperitis., gloriam el honorem in praesenti et in fu-
« tura vita obtinebitis. Quod si aliter, quod non speramus ,
« feceritis, el ad sonum exhortationis , nostrae aurem debilae
« obedientiae non inelinaveritis, non noslrae incuriae, sed
« veslrae poteritis culpae imputare , si quid periculi patriae
« veslrae coniigerit. Cetera, quae de sdute et honore vestro
« tractamus, magna ex parte confratri nostro Constantino
« Turrensi A.rchiep. vobis referenda commisimus. At cum le-
« gatus Noster, quern, Deo annuente , in proximo miltere
« disponimus, ad vos venerit, voluntatem nostram pleniter
« vobis signincabit, et quod gloriae et honori vestro conde-
« cet, apertius enarrabit ».
Lectis his litteris, et auditis, quae a Constanlino Archiepi-
scopo relata fuere, Judices nihil certi statuerunt. Sed Honrocus
Judex Caralitanus Romam ire decrevit, atque ita plunes com-
meatum a Gregorio efflagitavit ; qui Pontifex XVII. kal. iebr.
in hunc modum ei rescripsit.
« Litteras tuas accepimus, in quibus te ad Nos velle ve-
« nire continebatur. Nobis ltaque placet, ut venias, et cum
« omni securitate postquam ad lilus nostrum veneris eundo
« et redeundo per fines terrae Nostrae , te migi are posse
« nullatenus tibi dubitandum esse scias. Praeterea admone-
« mus prudentiam tuam, ut de caussa, quam per Archiepi-
« scopum Constantinum Turrensem, hoc in anno a nobis
« Capuae consecratum , tibi mandavimus, cum ceteris Sardi-
« niae Judicibus loquaris, et firmiter inter vos communicato
« consilio, quidquid vobis inde cordi et animo sit, celeri
« Nobis responsione notificate; scientes quod, nisi hoc anno,
« certa nobis, super hac re, ratione respondebitis, nec am-
« piius vestra responsa quaeremus, nec ulterius jus et honorem
« s. Petri Urequisitum relinquemus ». Haec in Regesto ejus-
dem, in Bibliotheca Vaticana recondito, adparet epistola.
Anno sequenti 1074 ad haec misit idem Gregorius Papa
Populonienscm Episcopum, cui debitus honor, et jus fuit ab
I2J
Honroco Jiulice Caralitano pcrsolutum , ut patet ex ejusdem
Gregorii Papae epistola, quae in dicto Regesto legitur iri hunc
niodum :
« Gratias omnipotcnti Dco rcfcrimus, quia tua sublimitas
« R. Pctrum rceognoscens debitum bonorem et reverentiam
« legato Nostro Populoniensi Episcopo exbibuit: ac proinde
« ila devolionem tuam in illo suscipimus, quasi Nobis, sicut
« B. Petro, pracstileris, dicente Domino: Qai vos recipit ,
« me recipit. Dileclionem ergo tuam monemus, ut ea , quae
« a praefato legato Nostro, atque Haronnc prudenti viro ,
« audiisti, alta memoria semper retineas, si et tui memoriam
« ante Dominum jugiter esse desideras. Nos enim memorati
« Episcopi bortatu, et precibus, qui se a te reverenter susce-
« ptum, honorificeque tractatum testatur, apud illum , cujus
« vices, licet indigni , fungimur, te in mente specialiter dein-
« ceps babere optamus ». Et infra: « Nolumus scientiam tuam
« latere Nobis terram vestram a mullis gentibus esse petitam;
« maxima servitia, si eam permiserimus invadi, fuisse pro-
« missa; ita ut medietalem totius terrae nostro usui vellent
« relinquere, partemque allcram ad fidelitatem nostram sibi
« habere. Cumque boc non solum a Romanis, Tbuscis, ct
« Longobardis, sed etiam a quibusdam ultramontanis, crebro
« a Nobis esset postulatum, nemini in ea re ucquam assen-
« sum dare decrevimus, donec ad vos legatum Nostrum mit-
« tentes, animum vestrum deprebenderemus. Ideo autem quia
« devotionem te habere in Legalo Nostro monstrasti; si cam
« sicut oportet, scrvare semper volueris, non solum pcr Nos,
« nulli ingrediendi terram vestram Iicentia dabitur; sed etiam
« qui attentaverit^, et saeculariter et spiritualiter prohibebitur
« a Nobis, ac repulsabitur. Auxilium denique B. Pctri, si ih
« ipsius fidelitate perseveraveritis , procul dubio, quod non
« deerit vobis, et hic et in futurum promittimus ».
Hoc jus Sardiniae, Romanis Pontificibus debiium, usurparc
coepit , ut diximus , lmperator Fridericus Barbarossa , atque
ita Sardiniae et Corsicae tributa exegit. Cnjus rei indignitafe
motus Hadrianus IV. anno clrciter 1158 quafuor Cardinales,
Octavianum nempe, Hcnricum, Wilelmum , et Vidonem Cre-
monensem ad Fridericum destinavit, qui iHurii apud Bononiam
conteriientes , inler alia postularunt, ut Sanliniae et Corsicae
trihuta restituerei, quemadmocluni referl Carolus Sigonius L. XI I.
Praeterea anno circiter 1202 Pisanus Archiep. exegit ab
Judice Caralitano jurauieniuoj ficlelitatis praestari solitum Ro-
tnanis Pontificibus , et eorutn nomine Archiepiscopo Turritano.
Quod Innocentius Papa 111. moleste tulit, atque Pisano Arcbiep.
has dedit literas , * Si diligertti penses animo , quid illa la-
« bernaculi arca significet , in qua cum tabulis virga simul et
« manna sunt, jubente domino, nequaquam Nos tibi scripsisse
m dure et aspere repulares, cum in pectore Romani Pontificis ,
« qui universis ecclesiarum praelatis praeesse, Deo auctore , di-
c gnoscitur , el virga correptionis et manna debeat esse dulce-
c dinis , ut altera foveat humiles et devotos, el reliqua rebelles
c feriat et puniat delinquentes. Hinc est, quod illius vulneribus
c sanandis , quem Satnaritanus duxit in stabulum, vinuni adibe-
c tur et oleum , ut nisi commonitionis et exhortationis oleo de-
linquentiam vulnera foveantur, vinum ecclesiasticae severitatis
subsequatur. Licet igitur ex iis , quae praemissimus , contem-
ptis monitis Nostris,et mandatis, quibus nisi fuimus fraterni-
tatem tuam frequenter inducere, ut dilectum filium noslrum
c \V. marchionem Missae Judicem Caralitanum a juranienlo
c fidelilatis absolveres, quod exhiberi tibi et ecclesiae Pisanae
c fecisti, ut eo non obstante Nobis et Ecclesiae Romane jura-
c ret; quod incunctanier dcbuisses exequi, et renuisti tamen ,
c hon solum asperilale verboru.n, sed exequutione forsitan po-
« tuisserntts in te procedere ecclesiasticae disciplinae ; ciim
c jara dictus Judicatus ad jus et proprietatem B. Petri perti-
« neat f sicutt tota Sardinia ad nullum alium pertinet , nec
€ ex medietate , parte; nec sit quidq.iam rationabiliter adlega-
« tum, quare tibi licuerit pro te, vel ecclesia tua a praedicto
« Narchione Massae Judice Caralitano fidelitatis exigere jura-
« mentum . . . ». Sequitur paullo post « Super alio vero arli-
« Culo taliter respondisti , quod ab eo tempore , quo fuistt
c Assumplus ad Praesulalus oifieium , juranoentuui tidelitatis ,
» pro Sede Apostolica, ab ipsis Judicibus recepisti. Scias
c tamen per Archiepiscopum Villanum praedecessorem tuu.n
c virum magnae a clorilalis el honestatis , qui longo tempoie
# iii cttria roiiiana exlriil, ac postea creatus Cardinalis plenius
?23
f quoqne novit consuetudines , et statuta ; scias per onmes
« anteeesgores' tuos, qui fuerunt viri magnae auctoritatis secus
« faeium fuisse , secusque de antiqua consueludine tenuisse ,
« cum mlii! ipsis hactenus ab Apostolica Sede fuerit objectmn.
« Nos igitur iis et aliis, quae dilectus frater magister Bandinus.
« nuucius tuus proponere voluit , plenius circu.nspectis , non,
« iuieiiexinius te vel ecclesiam tuam super hoc aliquo jure,
« subnixam , quo valeas a mandati Nostri exequutione ra^io-
« nabiliter excusari, quum auctoritatem Sedis Aposlolicae non
« ostendas , per quam a praedictis Judicibus Caralitanis tu
« et antecessores tui fidelitatis exegeritis juramenta; nec prae-
« scriptione aliqua muniaris , quum , secundum confessionein.
« tuam, nec tu nec ecclesia Pisana fueritis in quasi possessione»
« juris exigendi hujusmodi juramentum , quod per sedem,,
« Apostolicam ab ipsis Judicibus receptum fuisse fateris; per
« quod constat Ecclesiam Romanam semper in quasi possessio-
« ne fuisse , quum pro ea , ministerio tuo et antecessorum
« tuorum exactum fuerit , et praestitum juramenlum ; ab eo
« namque possideri quid dicitur, cujus nomine possidetur ;
« si vero dicatur, quod nomine tuo,- et antecessorum luorum ,
« et non nomine Nostro , et Ecclesia Romanae saepe nomina-
« tum juramentum fuerit exactum , potest inferri quod jura-
« mentum praestitum de conservando jure et honore sedis Apo-
« stolicae fuerit violatum. Unde liquet retineri non posse quod
« contra juramentum hujusmodi fuerit scienter obtentum: quia,
« etiam secundum hoc, locum praescriptio habere non potest,
« quum in praescriptione rerum ecclesiasticarum bona fides
« et justus titujus exigantur ; et si locum habere potnisset
« praescriptio , adhuc , praescriptio isthaec centenaria non esf
« ( quae sola currit contra Romanam Ecclesiam ) etc. ».
Has literas ex decretal. Antonii Contii , Johannis Guintini,
et Antonii Augus, in cap. Si diligenli de praescript. habuimus.
Alias etiam literas Willelmo Judici Caralitano idem Inno*
centius Papa his verbis scripsit.
« Ea te credimus discreiione vigere , ut inteMigas per t$
« ipsum , quod onus non remiitilur, sed augeiur^ quum cuh-
« quam improvide solvitur , quod alii ex dehito est praeslan?
« dum. Sane quum ven. fr. NosL. Arejuep. Turritauus , ppr
124
« «uas nobis literas intimavit, q'iod quum a te noniinc Noslro
« jtiramentum fidelitalis , sicnli a Nohis iu mandalis accepe-
« ral, exegisset, iilud exhibere iri <ejus manihus distulisti , ad-
« serens quod ven. fratr. Nostro Pisano Archiep. salvo Apo-
« stolicae sedis honore , hujusmodi praestiteras juramentum.
« Quum igitur Nobis et Ecclesiae Romanae fidelitatem jurare
« tenearis , sicut tua etiam prudenlia recognoscit , si praesti-
« tum non est, quod a te Nobis, tamquam debitum,/esl prae-
« standum juramentum, illud repules illicitum, et novum , quod
« a Nobis tamquam debitum petitur , licite exhibebis, illicito
« illo prius praestito juramenlo non obstante. . . Monemus ergo
« nobililatem tuam et exhortamur attentius , ut per A. S. M.
« atque P. quod omni excusatione et occasione eessante in
« manibus ejusdem Arehiep. Turritani, fidelitatis Nobis et Ec-
« clesiae Romanae exhibeas juramentum ».
Haec habentur in Anton. Conlii , Augustini , et Gratiani
decret. cap. Ea te de Jurejur.
Judices itaque Sardiniae fidelitatis jusjurandum et tributa
Romanis Pontificibus exsolvebant ; illaque Judicibus postea
ejectis , ab Aragonensium* regibus , quibus Sardinia fuit con-
cessa , deinde praeslabantur , ul infei ius dicemus.
Ceterum quid fuerit ab his Judicibus gestum, quaeve illorura
series et successio certe a scriptoribus traditum non invenio _,
sed in parvo Judicum Turritanorum MS. libello ab incerto
auctore condito prisca lingua Sardoa, et in quibusdam Eccle-
siarum Sardiniae MSS. codicibus, quos Condaghes dixi vocatos ,
atque paucis aliis monumentis, infrascriptorum Judicum memo-
riam saepe ineerto tempore, et serie intercisa , reperi, quam
praeterire nolui. Uaque fuere.
Judices Turritani
Gunnarius , seu Gonarius, dictus Comita, fuit primus Turri-
tanus Judex , Codice s. Mariae de Cerigo referente. Fuit Co-
mita utriusquc loci Judex, Turritani scilicet et Arborensis. Hic
miraculose lepra mundatus amplissimam ss. mm. Gavini, Proti,
et Januarii ecclesiam , summa impensa , conslruxit , magnifice
125
Qrnavit , donis multis ditavit, ct ad eam sanclorum praedieto-
rum corpora transtulit ; in qua deindc obiens scpultus fuit ,
ut iu ejusdem ecclesiae antiquo oodice lcgitur. Habnit tres
sorores Helenam nempc , Pretiosam , et Georgiam , quarum
ullima eeelesiam sauctae Mariae in Ardarae oppido , illiusque
castrum et curiaiu etleeit, alque Baldum Gallureusem Judicem
bello vicil , et cepit , ut idein codex refert.
TorqukoriUSj alias Dorgotorius , vel Orgotorius Gunale ,
Judex ulriusque loci , Turritani scilicet et Arborcnsis , Comi-
lae Patri successit , et Mariam De-Serra uxorem duxit. Hic s.
Antiochi eeclesiam in Bisarchio aedifieavit , pluresquC Sardi-
ni;ie eeelesias ditavit , et anno 1065 amplissima dona Cassina-
tium monasterio contulit, ut ex Jacobo Maynoldo, et antiquis
MSS. Codicibus constat.
Marianus 1. fuit Judex Turritanus, ad quem Gregorius VII.
literas dedit anno circiter 1074, ut ex ejus Regeslo in Biblio-
theca Vaticana constat.
Pelrus Gunale fuit Judex Turritanus , qui uxorem habuit
Georgiam , et ea mortua , Annam De-Zori , ut ex antiquo
MS. codice constat.
Andreas Tanca fuit Judex Turritanus , qui sepultus fuit in
ccclesia s. Maria de Ardara, ut in Jibello Judicum Turritano-
rum traditur.
Marianus II. in Judicatu Turritano Andreae patri successit ,
et Susannam Gunale , seu De-Zori uxorem duxit. Hic s^ Ma-
riae ecclesiam in oppido Castrae, et monasterium s. Michaeiis
ili oppido Salvenori , ejus mater monasterium Monialium s.
Petri de Sirchis; ejus frater monasterium s. Mariae de Cerigo,
hoc tempore construxerunt , ut in praefato libello traditur.
Constantinus De-Lacono Mariano patri iri Judicatu Turritano
successit. Is anno circiter 1117 ecclesiam et monasterium SS.
Trinitatis de Saccargia Ord. Camaklulensium s. Benedieti a
fundamentis extruxit , et ecclesias s. Mariae de Cerigo , s.
Mariae de Ardara in ampliorem formam redegit , donisque
ditavil. Obiit in urbe Turrium ; at in dicla ecclesia SS. Tri-
nitatis fuit sepultus , ut in Judicum libeilo , et antiquis codi-
cibus MSS. le^itur. 'Ejus nxor Marcusa Gunale De-Arborea in
Siciiiam peregere profccta hospilalc s. Johannis in.urbe Mes-
* *fe* •* *
m
aana aedificare fecit , mujtis reditibus ditavit , et in eo obiit,
vit in tisdem codicibus Irgitur.
Gunnarius II. , vtilgo Gonarius de Laoono, Constantino pa-
tri in Judicatu successit pner septem asmorum, et Pisis educa-
tus Mariam Ebriandi nobilis viri Pisani filiam uxorein duxit,
diuque regnavit Jlie castrum montis Gociani condidit, et
( ecclesiam s. Mariae de Cerigo maguifice ornavit, atque eos de
ji Arzenis et Arend(|s, qnos inimicos infensosque habuit, omnes
obsidione cinxit et occidit; amicos vero et necessarios suos
permultis praemiis donavit. Ingraveseente aetale regnum filiis
suis divisit, atque Judicalum Turritanum Barisoni primogenito,
regionem Nurcarae Petro, regionem Fripiae Itocaro , regiones
Ojani et Anglonae Comitae dedit, et Hierosolymas pctiit. lnde
reversus centum quinquaginta monachos, quos a s. Bernardo
Claravallensi Abbate , in Apulia tum versante, habuit, in Sar-
diniam duxit, et monasterium s. Mariae Capitis-Aquarum non
longe a Sindiae oppido construxit, et discordes filios suo ad-
yentu cqucordes reddidit; post quae obiit , ut in eodem Judi-
cum libello, et MSS. codicibus est videre. Gunnarius iste
Gummarus etiam, et sanctus dictus est.
Barison de Lacono, defuncto patre Gunnario gubernacula
Judicatus suscepit et Pretiosam De Arrubu uxorem duxit,
atque optime regnum administravit , donaqne multa ecclesiis
contulit anno circiter 1180, et obiit in Sicilia, sepuitusque fuit
Messanae in Ecclesia bospitalis s. Johannis a Marcusa Gunale,
ejus ex patre avia, condita. Fuit iili Susanna filia, quae
Andreae Auriae nobili Genuensi nupsit, et ex eo peperit Da-
nielem , a quo Barison , Gavinus , Nicolaus , et Petrinus Au-
riae domini regionis Nurrae processerunt.
Ho<5 tempore Itocarus Judicis Barisonis frater Castrum Mon-
tis-ferri condidit, ul ex eodem Judicum libello constat. Cla-
ruerunt etiam Antonius Fara armamentarii Turritani praeses ,
Constantinus Fara lictorum mandator , et Stephanus Fara ,
qui post obitum, dona multa contulit Abbatiae s. Juliae Qui-
terpnis, ut ex codiee ejusdem Abbatiae et Ecclesiae Plova-
censis constat.
Constantinus II , vulgo Gantinus de Lacono, Barisonis filitis,
defuncto paire Judicatum habuit, ut ex Cathalonia prius Dru-
W
dam; mox, ea mortiia, Pruivsmdam uxorem duxit. Bffc hcllunet
cum Willelmo inarchione Massae ei Judice Caralilano gessit ,
atque ab eo viclus Castrum Gociaiii , et Prunisindam uxoreiu
amisit, nuiloque superstite haerede, obiit multis crhninibus
focdatus, et anathematis vinculo innodatus, ut ex libello Ju-
dicum cbnstat.
Comita II. Barisonis quartus filius, ab Episcopis et primori-
bus provinciae Turritanae Judex creatus, in locum Conslanti-
ni II. su eitur. Hic Spellam Arborensem uxorem duxit, ex
qua Marianum filium, filiasque Mariam et Pretiosam., procrea-
vit, pacem eum Willelmo Jud. Caral. feoit, optime rexit Ju-
dicatum, et obiit vicesimo anno sui regni, ut ejusdem libelli
auclor referl.
Marianus III. Comitae patri successit, et Agnetem Willelmi
Jii'l. Caral. filiam uxorem duxit, ex qua Barisonem filium ,
Beniuliclam et Alasiam filias habuit; quarum primam Comili
Emporiensi, aliam Baldo Judici Gallurensi uxores detht, ac
postea obiil, ut ejusdem libelli auctor narrat.
Ba rison II. Mariano patri successit, et nulla superslite prolc
ab humanis decedens sepultus fuit in Ecclesia s. Pantaleonis
oppidi Suisae, ut ex eodem libello constat.
Baklus hujus nominis secundus Galhirae Judex, et uxor ejus
Alasia Mariani III. Turritani Judicis filia, mortuo Barisone
fratre, ab Episcopis et obtimatibus regni Turritani vocati Ju-
dices creantur, illisque Petrus Pinna castrum Gociani tradit.
Post aliquot annos, quibus in utroque Judieatu simul regna-
runt Baldus e vivis discessit, et in Ecclesia oppidi de Silico
regionis Meiloci sepulius fuit, ut ex eodem libello habemus.
Alasia vero aliquot annos vidua regnum gubernavit, ac postea
Manuele, Friderico, et Principale gentis Auriensis suadenti-
bus, Henrico Friderici II. lmperatoris filio notho, Hencio vulgo
appellato, nupsit, eique utriusque loci Judicatum in dotem
deiit, et nulla superslite prole moriens regnum Turritanum
Gregorio Papae bujus nominis IX. ejusque in Sede Apostoliea
suceessoribus reliquit, ut in eodein libello traditum.
Anno circiter 1255 Henricus, sive Hencius, ex dote Ala-
siae, Judicatum Turritanum et Gallurensem adeplus, el ab
eji s patre Fridenco Kex Sardiniae coronatus privilegia et
128
constitutiones regni servare juravit, ut ex MS. codice synO-
dalium conslitutionum in Archivio Usellensis Ecclesiae recon-
dito, ut ex Christophoro Landino. Jacobo Maynoldi, Gabiiele
Paieotto, et Hieronymo Zurita conslal. It.que Gregorius gra-
viter coaqueritur Friclericum et Hencium terram Sardiniae, ad
Sedem Apostolicam spectantem, occupatam sub sua ditione
retinere; Henciumque sacris interdictum, regnoque Sardiniae
privatum declaravit, quia Dux praefectusque paterni exercilus
Pontificem ipsum, ceterosque Ecclesiasticos diutino bello in
Italia est persecutus, et Cardinales ad Concilium generale Ro-
mam vocatos invasit cepitque, et in carcerem conjecit , ut ex
ejusdem Gregorii Papae IX. epistola, quae incipit: Ascendit
de mari bestia, et ex Nauclero, Sabellico, et Volaterrano
constat.
Anno deinde 1249 orto inter Bononienses et Mutinenses
bello, Hencius, qui paterno exercitu Mutinensibus suppetias
ferebat, inito certamine, apud D. Ambrosii pontem, a Bouo-
niensibus captus, nuila re ut dimitteretur, impetravit; sed
custodia detentus, publicis Bononiensium impensis, duo et vi-
ginti annos, regia pompa alitur; et mortuus ac rriagnifieeniis-
sime funeratus in ecclesia s. Dominici marmoreo sepulchro
tumulatur, anno 1272 II. id. martii, ut in epilaphio legilur,
et constat ex Villano, Nauclero, Justiniano, Landino, Rigato,
et Corio, qui duo ulfimi tradunt Hencium condidisse testa-
mentum, et regnum Sardiniae fratribus Ordinis Praedicatorum
s. Dominici reliquisse. Ceterum Johannes Laurentius ab Ana—
nia refert Jacobum II. Aragoniae Regem fuisse ab Hencio
regni Sardiniae haeredem institutum. Nec etiam verum esl ex
hoc Hencio Bentivogliorum familiam , quae in Bononia domi-
nabatur, originem duxisse, ut referunt Baptista Pigna, et
Petrus Recordati ; nam D. Antonius Florentinus antisles, Nau-
clerus, et alii tradunt Friderici Imper. progeniem in Hencio
finem hal^uisse. Reliquit tamen io Judicatu Turritano matrem
superstitem. quae ut inquit Petrus Recordati Blanca dicebatur,
et Montis-^errati marchionissa erat; quae postea animo aegra,
saevoque 'amore saucia, Michaeh Zanche architrichlino suo
nupsit, teste Landino, et ad regimen Judicalus extulit, unde
Dantes Alighierius de eodem cecinit « Usa con esso donno
129
fttichcl Zanche — Di Logndom » Hic Znnches filiam ex
Blanca genitam Rranohae Auriae uxorem dedit, qui magnam
parteoa Judicatus Turriiani babebat, ut inquiunt Landinus ,
Jusliriianus, Interianus, et alii. Nam morluo Hencio Turritani
Judices desierunt, et Aurienses, Spinulae, marchiones Massae,
raarchiones Malasphiae, communitas Genuae, et communitas
Pisarum omnem fere Judicatum occuparunt.
Genuenses urbem Sassaris in amicitiam, et ditionem suam
redegeruntj et cuni ea regiones Romandiae, Fluminariae ,
partem regionis Nurrae, villasque Geriti, Octavae, ct AristoSae ,
quae sub dominatu Sassaris crant, nt ex ipsius urbis statutis,
atque Zurita, Justiniano, et Interiano constat.
llluslris Anriae familia habuit Algarium, Caslrum-Genuense,
et Castrum Montis Javae, quae fuerunt ab iisdem Auriensibus,
u t quidam volunt, condita, et Castrum , cui Auriae nomen
dedcrunt, atque Castrum Montis Leonis, et Rupis-fortis, om-
nesque regiones Curatoriae Anglonae cum Ardara et Bisarchio,
curatoriae Meiloci, Capitis-Aquarum, et Nurcarae cum majori
parte Nurrae. In hac familia insignes eo lempore fuere Bran-
caleo, ejusque filii Brancaleo, Manfredus, et Matthaeus Auriae:
Barnabas insuper frater Brancaleonis I. ejusquc filii Cassianus,
Damianus, et Fabianus; Nicolaus etiam filius Cassiani, el Ga-~
leottus cum Nicoloso Antonio, filii Nicolai , atque plures infra
memorandi, ut ex Zurita et antiquis monumentis constat.
Marchiones etiam Malaspinae dominio, et rebus gestis prae-
clari in Turritano Judicatu fuere. Nam urbem Bosam novam
ab eis, ut quidam ferunt, conditam, ac etiam Castrum BuScis,
et Castrum Osuli , cum illorum snburbiis, et Regioncs Coeinae,
Figulinae, Corosi , et Montis obtinuere. Insigniores hujus fami-
liae viri eo tempore fuerunt, Opizo, ejusqne filii Azo, Fride-
ricus, et Johannes: Franciscus Opizonis fraler, et ejus filii
Francischinus, Johannes, et Moruellus , nec non Manfredus
cum duobus filiis Francisco et Mareello, ut ex eodem Zariia,
Annibale Nesolino, et MSS. monumentis habemus.
Spinulae insuper gens, auliquilale et rebus ^estis clara in
eodem Judicatu Turritano dominatum, leste Zurita , adqnisi-
vit. Hnjus familiae ceiebriores ea tcmpestate faere Chrislia-
nus, Galeottus, et Manfredus Spinulae.
ia
130
Pisani quoque, ct marchiones Massae, oppida et arces , eo-
dem Zurita refcrenle, in Judicatu Turrilauo habuere; unde
Gaslro Piaano, et Monli-Massae, nomen huc itsque reliquere.
Gallurae Judices.
Anno 1050 Manfredus Pisanus fuit primus Gallurae Jndex,
qui Gaili gallinacei irtsigne in armis deferebat , leste Landino.
Baldus L hujus nomiuis fuil Judex Gallurensis, qui bello
contra Comitam I. Turritanum Judicem suscepto a Genrgia
sorore Coiuilae victus capitur, ut ex antiquo ecclesiae Turri-
tanae codice conStat.
Coiistantiniis GherarHescus Judex Gallurae, ad quem literas
misit Gregorius Papa VII. anno circiter 1064, ut ex illius
Regesto in Bibiiotheca Vaticana constat.
Baldus II. fuit Jndex Gallurae, et uxorem duxit Alasiam ,
*ive Adelasiam Mariani III. Judicis Turritani filiam, qiue, ut
in Judicibus Turritanis diximus, superstes Baldo, Judicatum
Gallurae obtinuit, ut in iibello Judicum Turritanorum tradilur.
Alasia sjccessit in Judicatu Galiurae Baldo II. et aliquot
annos sola gubernavit regna Logudori simul et Gallurae.
Hencius, sive Henricus, Friderici II. Imperatoris filius natu-
ralis anno 1254, Aiasiam Baidi viduam cum regnis Logudori
et Gallurae accepit , ut ex eodem Turritanorum Judicum li-
bello, Zurita, et Jacobo Maynoldi constat.
Vix autem Hencius a Bononiensibus captus e vivis decessit,
et obiit Aiasia, cum confestim Jndicatus Gailurae ad Scotas
Comites Pisanos Judicatus Gailurae pervenit, ut tcstatur Ba-
ptista Pigna»
Johannes Scotus, comes Pisanus, anno circiterl271 Alasiae
et Hencio successii in Judicatu Gallurae, et anno 1280 obiit
Jn castro s. Miniat», ut refert Johannes Villanius.
Ninus Scotus, qui fuit nepos Ubaldi Vice-comitis Pisani
successit in Judicatu Gallurensi anno 1280, et Beatricem H-
liam Opizonis VI. Atestae et Ferrariae marchionis, uxorem
duxit, ex qua Johannam filiam procreavil, ac postea obiit in
Thuscia, m oppido s» Miniati, anno circiler 1298 ut ex Chri-
131
sfoplioro Landino, ef Johanne Bnptista Pipjna conslat, De- lioc
Nino Gallurac Judice iia Cecinit Danies ,\!if>herius
/ er me si feee, ed io ver lui mi fei
Giiidice \i/t ^eniil quanto mi /tiacque
Quando ti vidi twn esser fra i rei.
Ninus hie Comitam quemdam Gallurensem, avarum, ac ver-
sipeliem hominem , qui inimieos maneipatos Nini earcerihus ,
pecnnia corruptus dimisit, jussit suspendi , unde cecinit Dan-
tes Aligherius Inferni Carmine XXII.
C/ti ftt colui, da cui inaia pariita
Di J clie facesti per veuire a prodaf
Ed ei rispose: fu frate Goinita.
Quel di Galiura vasel d 9 ogni Jroda ,
Ch 9 ebbe i nemici di suo donno in matio ,
E fe/ lor si , che ciascun se ne loda.
Denar si tolse , e lasciolli di piano
tSi come ei dice , e negli altri offici anche
Barattier fu non piccol, ma sovrano.
Beatrix Alestina Nini vidua in majore parte Judieatus Gal-
lurae viro successit quae anno cireiter 1500 de mense jnnii
secundas contraxit nupiias cum Galeaceio Vice-eomile MaUuaei
Magni Mediolanensium Ducis filio, ul testaniur Landiu us pi-
gna, et Bernardinus Corio, unde Dantes eeeinit de PurgatOr
rio Carmine VIII.
Quando sarai di la dalle larghe onde,
Di 9 a Giovanna mia, che per me chiami
La dove agii itinocenti si risponde.
Non credo che la sua madre jiiit m 9 ami ,
Poscie che tramutb le bianche bende,
Le qual convien che misera ancor brami.
Per lei assai di lieve si comprende
Quanto in femmina fuoco d 9 amor dura,
Se l 9 occhlo o il faUo spesso non l 9 accende»
Non «li fara si bella sepoUura
La vipera, che i Milanesi accampa,
Come avria falto ii Gallo di Grdlura.
Hic Galeaccius Puif populi MedioIant*nsis Capuaueus a patre
crealus, mox Prineeps eivitatis, et dominus a populo a^pella-
132
tus urbi praefuit. Postea vero a Ludovieo Bavaro Imperatore
coactus abdicavit, et cum filio ac fratribus in carcerem fnit
delrusus. Deinde oumibus dimissis exul ipse in castro Pissiae
in Thuscia obiit anno 1528. Praedicta Beatrix ejus uxor obiit
anno 1325, ejusque corpus Mediolani in ecclesia s. Francisci ,
decenter fuit conditum marmoreo sepulchro, in quo Viceco-
mitum et Gallurae insignia, et arma incisa adhuc visuntur ,
teste Corio. Reliquit Actium fiiiuni ex Grleaccio , alque ita
ipse el ceteri Vice-comiles , qui se pro Mediolani principibus
tulere, in jure Judicatus Galiurae Beatrici hac serie successere.
Azo vel Actius Galeaccii et Beatricis filius successit in dicto
Galiurae jure, et nulla superstite prole obiit anno 1359.
Anno J559 Luchinus Matihaei Magni filius et Actii patruus
cum Johanne fralre, Mediolanensium Archiepiscopo in dicto
jure nepoti successit, et decessit ab humanis anno 1549. Lu-
chinus hic foedus cum Pisanis et Genuensibus percussit contra
Aragonenses Sardiniam occupantes anno 1540, teste Zurita.
Johannes Matthei Magni alter filius, et Aciii patruus, post
obitum Luchini fratris diclum jus Gallurensis Judicatus so-
lus habuit: et ex Episcopo Novarensi Archiepiscopus Mediola-
nensis creatus habuit anno 1555 dominatum Gallurensium et
Genuensium, qui se illius imperio, et poteslati subjecerunt,
ut refenmt Corius et Zurita cum Sabellico.
Hic foedere percusso cum Mariano Arborensi Judice , In-
«ubrium et Genuensium auxiliares copias in Sardiniam contra
Aragonenses misit, et anno 1554 obiit.
Matthaeus Galeaccius II. et Barnabas, filii Stephani, et Mat-
thaei Magni nepotes, Mediolanum, Genuam, et jus Sardiniae
in Gallurensi Judicatu adepti, uno praetore, quem pari judi-
cio deli};ebant, gubernarunt. Obiit Matthaeus sine virili prole
anno 1556.
Galeaccius anno 1578 et Barnabas coactus a Johanne Galeac-
cio nepote abdicavit anno 1585 quo mortuus est.
Hac tempestate Uriseenscs homines Gallurae, Aragonensium
imperium detrectantes, adhuc sub Vice-comitum imperio, teste
2urita, persistebant; sed biennio post illis deviclis, et Gallu-
cnsi Judicatu in ditionem redacto Petrus Aragoniae Rex no-
men Judicatus Gallurae, quod ei suspectissimum erat penitus
133
extinxit, atque nomine Caralitanac ftubcrnalionis comprehendi
voluii , ul retiert Zurita.
Anno 13i8 Johannes Galeaccius filius Galeaccii II. defunclo
patri, in Judicatu sueeessit, ct , ul diximus , Barnabam pa-
truura abdicare coegit. Hic auno 1395 Dux Mediolani creatus
fuit, atque obiil anno 1402.
Anno 1402 Johan-ics Maria Jo. Galeacio palri successit in
jurc Judicatus Gallurensis: occisus fuit aono 1412.
Anno 1412 Philippus Maria aller Jo. Galeacii rilias Johanni
Mariae fralri majori natu successit, et absque legitima sobole
anno 1447 obiens jus Gallurae, omnemque haereditatem Al-
phonso Aragoniae ei Sardiniae regi reliquit, ut ex Corio , et
Maynoldi apparet.
Ceterum Auricnses defuncto Nino, meliorem Judieatus par-
tem occuparunt, redactis in eorum dilionem regionibus Ale-
gurinae, Nullari, Curii, et Curtasi, ut refert Zurita ad annuni
1308 eap. LXXI.
Judices Cara UtanL
Anno 1050 fuit primus Judex Caralitauus
Barison hujus nominis primus, quem Leo Cardinalis Ostien-
sis anno eirciler 1065 regem nominat, eumque dona multa
contulisse monasterio Cassinatium s. Benedicti refert Maynoidi.
Onroeus Grimaldus fuit Judex Caralitanus , ad quein literas
plures Gregorius VII. scripsit anno circiter 1074 , ut ex ejus
Regesto in Bibliotheca Vaticana constat.
Doryotorius Pelruccius fuit Judex Caralitanus, qui villam
Sueliis s. Georgio Episcopo Suellensi donavit, habuitque uxo-
rem Veram, quae villam Simieris eidem Georgio tradidit , ut
ex ejusdem saneti historia in Bibliotheca Ecclesiae Caralita-
nae adparet.
Marianus Castruccius fuit Judex Caralitanus, qui a Pisanis
coactus regnum deposuit, et anno 1110 Genuensium auxilio
iiluc recuperavit; quibus deinde pro accepto beneficio fideli-
tatem praestitit, et libram unam auri eorum ecclesiae cathe-
drali singulis annis pendere promisit, ut ex antiquis monu-
mentis, et Hieronymo Zurita, et Aug. Justiniano constat.
m
Perrtis de Lacono Gunnarii II. Judicis Turritani filius., et
Nnrcarae dominus , Garalilanum Judicaliim occupavit, euinque
a Willelmo marchione coactus abdicavit , et clolore amissi Ju-
dicatus in urbe Turritana obiit, ut ex Judicum Turritanorum
libello constat. Hic anno 1166 Ubertiim Hicaltum Genuensium
Consulem et legatum in civitate et amieitia sua lihcralissime
recepit, eique jusjurandum fidelitatis praestitit, argenlique
libras decem millia quadriennio, et libras cenlum singulis
annis, libramque unam ecclesiae cathedrali Genuensium sol-
Yere promisit, Pisanosque omnes e suo Judicatu expellere est
pollicitus, ut Paulus Interianus et Augiistiuus Justinianus referunt.
Anno 1195 Willelmus marchio Massae Judicem Petrum de
Lacono Judicatu Caralitano abdicare, et in urbem Turrilanam
se recipere coegit, ipsumque regnum Caralitanum vi armorum
tenuit, Constantinumque II. Judicem Turrifanum, qui ei obsi-
stere , et nepotem in regno sustinere conabatur , bello supe-
ravit, et ejus uxorem Prunisindam, et casirum Gociani tenuit;
pacem deinde cum Judice Comita ipsius Constantini succes-
sore fecit, castro Gociani in primis restituto, suaque filia
Agnete Mariano ipsius Comitae filio uxore data, ut in Judi-
cum Turritanorum libello legitur.
Anno deinde 1196 Marcellinus Drudus Genuensium praelor
eum eodem marchione Willelmo bcllo deccrtavit, eoque vieto
oppidum s. Gillae, expugnavit, ruinis dtformavil, et spolia
resque omnes pretiosas, quae plurimae in palatio MarchioYiis,
et toto oppido erant , Genuam adsportavit, ut ex Justiniano ,
Sigonio, et Interiano conslat.
Praeterea Wilielmus Judex anno circiter 1199 cum Petro
Judice Arborensi bellum gessit , et eo victo captoque Judica-
lum Arborensem occupavit , illiusque regem se fecit; quod
ex epistola lnnocentii III. habemus , ut infra dicemus.
Anno 207 Petrus II. marchio Massae fuit Judex Caralitanus,
et Arborensis , qui Benedictam uxorem duxit , et marehioni
Willelmo suecessit , ut ex nionumentis in Archivio ecclesiae
Caralitanae reconditis constat.
Anno 1215 Dorgotorius Ranucir.s fuit Judex Caralitanus ,
ut ex iisdem monumentis apparet.
Conslanliuus ejusdem Dorgotorii filius successit Judici Cara-
litano. Ibidem.
m
Rarison 11. fuit Jiidex Cnralit^nus, ct uxorem hubuit nounne
llencdiriam. b)x iisdem monumenlis. Barison iste fuit Arborensis.
\uu> \"Z~A) Willcluius II. Barisouis el Bencdiclae tilius fuit
Jiidex Caraliiauus , luultisque donis et privilegiis donavit Ar-
chirpiscopuui Caraliianum , ut eodices referttnt.
Chianus march.o f:iit Judex Caralitanus , et anno 1258 oe-
cisus tnit , ul rrferi Jusiiuianus et luicrianus. Hio easlnun
C.aralis Genuensibus donavit , et illius possessiouem O^crio
Seoio , et Jobaimi Panzano Genuensium legatis tradidit , eo
dcn» Auguslino Imeriano referente.
Willelmus Cepola Chiani nepoti iu ludieatu Caralitano suc-
oessit anno 1238 ei codem anno obiit Genuae, herede dicti
Judiealus testamento iustiluta communitate Genuae, ut ideui au-
clor cst Justinianus.
Coiinminitas Genuie , ut refert Zurita , Judicatum Caralita-
nutn occupavit. Quare inter Pisanos et Genuenses reuovalum
est bcllutn , muliisque coaimissis praeliis Pisani superiorcs
caslrum Caralis , illiusque suburhia , alque castrum Aquae-fri-
dae , el Baraluii , ct aiia vicinae regionis oppida habuere.
Cctera autem loca et eastella Judicatus Caralitani ceperunt
iijfrascripli ; aiqtte ita Judices Carajitani desierunt.
Marianus Judcx Arborcae oppida et caslella quaedam inva-
si( j atque in suain ditionem redegit , quae anno 1295 Pisanis
lestamento rcliquit.
Ninus Scotus Gallurae Judex tertiam partem Judicatus Ca-
raliiani occupavit 5 et in ea castrum Chirrae et Agugliaslri
eepit ; atque Nino mortuo successit in ea parte Johanna ejus
filia anno 1298 , quam Rarnabas hlius Brancaleonis H. Auriae
uxorem ducere cupiebat. Haec anno 1508 Ricardo De Canino
domino eivitatis Trevisii nupsit, ne referunt Corius, Landinus ,
ac praeseriim Zurita.
U(»oiinus Gerardescus Comes Pisanus oppidam Villecclesiarum,
et Domus-novae , ejusque turrim , et alia vicina oppidula ,
eorumque maria acquisivit. Anno tamcn li!88 a Pisanis eaplus ,
qni advcrsae faetionis erant , in carcerem cum duobus rilus
et neponbus conjectus foetore et inedia necatus fuit ; ejusque
filii Guelphus et Lotlus, ut superius diximus , eontra Pisanos
in Sardinia rcbelianles , ab ipsis Pisanis vieti , bonisque spo-
136
liati fuere , ut ex Villano , Sabellico , Justiniano , et MSS.
monumentis constat.
Comites efiam de Donoratico sextam partem Judicatus Ca-
ralitani tesie Zurita habuere , et in ea castrum Gioiosae-guar-
diae , Villam-massargiam , et Connesam cum omni regione
Sigerri. Insigniores inter hos Comiles fuere , Bonifacius, No-
vellus , Rainierius, Manfredus, Thomas, Gerardus, et Barnabas ,
ut auctorest Zurita. Horum aulem Rainierius circa annum 1256
uxorem cepit Agnetem marchionissam Massae , et Caralis Ju-
dicissam, ut patet ex scripturis, quae in Archivio Caralitanae
Ecclesiae servantur.
Jndices Arboreenses
Anno 1050 . primus Judex Arbororeae.
.... Marianus De' Zori fuit Judex Arboreae , ut ex an-
tiquo codice MS. constat.
Honrocus , Seu Orzocorus Zori fuit Judex Arboreae , ad
quem literas dedit Gregorius VII. anno circiter 1074, ut ex
illius Reg. in Bibl. Vatic. constat. Hic Nivatam uxorem duxit ,
et ex urbe Tharra in promontorio s. Mirci cum omni popilo
in Oristagni urbem commigravit , ut in antiquo cod. MS.
legitur.
Torbenus Zori Honroco patri successit, et Annam de Laco-
no uxorem duxit ; quod habemus ex eodem MS. cod.
Honrocus II. seu Orzocorus Zori fuit Judex Arboreae , et
Mariam Orruu in matnmonio habuit , eodem MS. referente.
Comita Orruu pater diclae Mariae fuit et ipse Judex Arbo-
reae , ut ex eod. cod.
Gunnarius de Lacono vel Gonnarius fuit Judex Arboreae, et
Helenam Orruu uxorem duxit,ex qua tres habuit iilias, nempe
Helenam, Georgiam, et Pretiosam, totidemque fdios, videlicpt
Constantinum , Comitam , et Honrocum , qui fuerunt Judices
Arboreae.
Constantinus de Lacono Gunnario palri successit, et Annam
Zori uxorem duxit , ut ex dicto cod. MS.
Coinita II. de Lacono successit in Judicatu Constantino fra-
137
tri , et in matrimonio sibi eopulavit Helenam Orruu , e* qua
Barisoaem filium ei iiliam Vnasiasiam habuit, ut ex eod. cod,
MS. rJic Comita anno 1151, ut superlus dixim is ecclesiae oa-
thedrali Genuensi medictaiem fodinarum argenti Judicatus Ar-
borcusis , aliaque multa dona , teste Justiniano , coniulit.
Honrocus III. Comitae fralri iu Judicalu successii, ut ex
eodem cod. MS.
Barison de Lacono Comitae II. patri et Honroco III. patruo
in Ju 1. Arbor. successit; et primo Peregrinam de L,aeono u-r
xoreni duxit , cx qua Petrum et Barisonem filios suscepit ;
mox , Peregrina defuncta , eujn Algaburga secundis -nuptiis se
coujunxit. Hic anno 1164 a Genueusibus, quorum amicus
erat, impulsus Ugonem Episcopum s. Justae , Philippum Justa
ef Bonvassallum Bulferium legatos ad Fridericum Barbarossam ,,
Parmae tunc extantem , misit ; ejusque explorata voluntate ,
e Sardinia triremibus Genuensium discessit, ac III. kal. julii
Genuaui appulsus, mullitudine procerum Genuensium comitante,.
Papiam venit , ubi honorifice a Friderieo cxceplus , datisque.
quatuor millibus mnrcarum , IV. non aug. rex Sardiniae crea-?.
tnr et regio diademate solemnibus ceremoniis in aede L). Syri,
ornatur , Pisanis injuriam alte animo demissam haud lacitam
ferenlibus , quod Sardiniae regnum ad se spectare prineipes,
Jegationis Pisanae contenderent, ut ex Folieta, Sigonio, Ju-i
ftiniano, et Tristano Calco conslat. Barison deinde Genuensinm
triremibus in Sardiniam reversus, pecuniam , quam ad regiam
dignitatem emendam Genuensibus muluam acceperat , ex pu-
biico postulat , cumque illam, impedientibus , ut ereditur,
Pisanis , babcre non possct, Genuam reducilur, et in cusiodia
primariis Genuae civibus , donec omnia exsolveret , irauiiur y
ut idem Folieta , Sigonius , et Justinianus referunt.
Anno 1166 Ubertus Becalatus , unus e\ Genuensium con-
sulibus ab hominibus liberis Judicatus Arboren. sepiingentas
libras tribuli nomine aceepit, Anno 1168 exacta collecta ex
eodem Judicatu Barison maximam partem debiti exsolvit : tan-
dem anno 1171 q nim dcbilum integre persolvisset a cuslodia libe-
ratus ab Oihone Calfaro uno ex consulibus cum quaiuor iriremi*
bus in Sardiniam reducitur , magna Genucnsium caterva honop^
causa iilum coiuitanle , el a populo Arborensi summa jaeljtja
19
M
solemnique apparatu recipitur , quod ex Justiniano t Folieta *
«t anliquis monumcntis constat.
Anno 1191 Peirus Dc-Serra ipsius Barisonis filius palri suc-
cessit. Deinde anno 1199 a Guliehno Marchione Massae et
judice Caralilauo bcllo viclus, et cum parvulo tilio Donnicello
Barisone dicto , quem ex Bina uxore habuerat , captus Judi-
catum amissit.
Gulielmus, Justo Arohieniscopo Arborensi pulso, a suiTraga-
neis Episcopis regale Judicatus Arborensis sceptrum accepit ,
ut legitur in episiola lnnocentii 111., quam in hunc modum
Archiep. Caralitano , Episcopo Sorrano, et electo Archiep.
Turrilano scripsit.
» Cum pro controversiis . . * . . ♦ . . Cum enim idem marchio
« Judex Caralitanus , aucloritate quondam Apostolicae sedis
* exeommunicationis vinculo innodatus, nobilem virum Petrum
« Arborensem Judicem 9 et filium ejus parvulum cepissei , ef
« nequiter carcerari fecisset , et custodia mancipan , eorum
« terra , quam ab ecclesia tenebant^ per violentiam oecupa-
« ta, ipse Archiepiscopus, quia natione Genuensis erat, iram
« ipsius marchionis , et Pisanornm , qui secum erat, metuens
« ad partes alias declinavit ; in cujus absentia marchio et fau-
« tores ejus Arborensem Ecclesiam spoliarunt in parte; et su?Tra-
« ganei ejus et elerici dicto marchioui, lunc cxcommunicatione
« notato, Arborensis terrae sceptrum solemniter concesserunt*
« Verum quum tempore procedente idem Archiepiscopus ad
« ecclesiam suam reversus praefatos clericos de eo^ quod^ ut
« sibi videbatur, in contemptum Apostolieae Sedis fecerunt ,
« redargueret, nec vellet sine mandato Sedis Apostolicae prae-
« fatum marchionem habere patronum; timenies, ut credeba-
« tur , clerici , ne coram ipso Archiepiscopo de sua possent
« incontinentia conveniri , conira eum cum dicto marchione
« seditionem fecerunt; quem nihiiominus iti populo diiVaman-
* tes per duos de sociis ad Sedem Apostolicam appellarunt.
« Sed duobus mensibus post elapsis , poenitentia dncti , de
« eo veniam postulantes , remissis utrinque injuriis, m ipsius
* gratiam redierunt ». lla in libro I. epistol. Innocentii Papae
tll. apparet.
Ea tempeetate Ugo primus bujus nominis fuit Judex Arbo-
V, /^-^», Ju± tWvrffe. Ac^fymt,***,'^* ******* <*t^\/^ y ^fi^\JuK<*±M~z»&<A f^
K*U f*m rtf-tftUj U 1i*~*< y~'f*'~*~** ,'f J.ft* ^ t*~«* *** * f**fti"ttmy*t' ■.£**» t^ <r*~J > U~f+~*^ A
m*U*' m~*/,«** *^c-»iLw W4*6^< r,\*Jh~<< 4S-W <** J39 «~<+C<: rU> ' <+J**~ >,"**-
~+mJtS, t#m c*~u -yJL^rc ^yiL+lfm'* / U * **• ? * ^fSjir' f ' , 1 39 *p<*& rlfr & JfitSr f<
rensis cum eode:n Pclro pnfrtio suo, qii juvenis in sinu Ori- 'f-e^r*J &-t*^ f )'#rf*
stani a Cathalanis raptug ad Pelrum Aragoniae Rcgcm et Bar- %?** ^* 1 *'**^
chinonae Comiten) adsportalur, a quo uxorem habuit , et fjf V*"*
Vice-comitatum de Basso , ut Hispaui refcrunt auctores , qui ^. ^jl,
tamen . in nomine et temporum diftestione errant : eum narn- ' . -h 1 **-»
et lemporum digesfione errant ; eum nam-
que Nicolaum vocaat. Obiit Up aina 1234; tfcJlZ'**^*'™**"
Anuo 1254 Petrus Vice-eomes de Basso Jutlex et Rex Ar- \ ' TT^J^ A 'ji^JLm. , < *r?*\
boreae successit Ugoni patri, et Dianam duxit uxorem. Deinde ' ^ ^J+jhcm* **rUnX
anno .... Comita De-Serra fuit Judex Arborensis et Vice-» , . . ' e/ ^ i jL'/<^ 1 '^ T 'f tMm
comes de Basso , antiquo MS. codice referente. J*
Anno 1265 Marianus II. De-Serra fuit Judex Arboren. et * mJL *tu //**< /*'{+*"
Vicec. de Basso. Hic anno 1291 turrem Portae-pontis, atque /^TS^/w 4***' f 'J?5
anno 1295 turrem castri Portae-maris in urbe Oristani aedi- tt^f***'',
ficavii, ut in illius epitaphio legitur , et ab aliis monumentis %K^/^^'*ff^^ f ^^^
constat. Eius signum est huiusmodi "fc' e '~~^ <^*.*feL<--to'fc„ Tf^^^r^m
' ° J *A*Cc Mr »^ 4^' &W4H * p' u J r f4\' v , <^ r t+f«'*f*<"*
"fUm* >**<* c*4**-« frVtjf* JL& r *T n *' £*&*^ U t .
^i«*^ ^ £*&***< %'bt'f* .JL&< r *f"*' £«&*+<***" $*
+**) t*44r^ K^, 'JLt*-* +&,*.- M*± * JLM./>**<*~~ 4r ,~*t&. %aC r *OslL&« ^J^f^'
VI JJ^JTTT^ *T^7 f*"/****"* <*- ***** i t*f <*7T~ MfL» ^ww ^^tUt*.
^F»«C , //'»** <Ui'»t«v 4/*snn c**t**yv*c tfvy p%^*turH*^ U+*+j+m*' -yt^-rftjf stuuS* tW ?WW ♦«^ u *^V^K^t^^***?
Hic eastella et imperium quibusdam in locis Judicatus Cara- **•- *~«y «>- 7^**«- *' ^~i '■ *^*^*-
litani habebat , quae auno 1295 communitati Pisanae eondito $*Jy- c v '^
testamenio reliquit, Johanne ejus filio haerede instituto. >^XJ>^% «*~3
Anno 1299 Johannes De-Serra, patre defunclo, fuit J udex "7~~ ''/zTJ^J
Arborensis, et Vicec. de Basso, duosque filios habiiit Andream .'" ' "* "J 4 *?*
et Mananum, et resijmavit anno 1501, ut ex anttquis monu- -, tjJ , . ■ ^^.
mentts conatat. ^ A^i^w~*~*/~-
Anno 1501 Andreas et Marianus fratres ruerunt stmul Ju- ^^, JLt~du*». MJn*~t% -**'■
dices Arbor. et Vice-comm. de Basso, qui anno 1308 habebant^^^/^^^u,*^* /m*^-
castra Montis-acuti , Montis-ferri , et Bosam urbem, quam a^)^)^X^'^ wfi '
marehionibus Malaspina pignori acceperant , ut ex Zurita , et^,^^^,, j«**, *~*><i~4 *<>'•
aliis Hispanis auctoribus constat , et in antiquis monumentisAfffefr^w,»*', ^w^^-^,
Jegitur. Mortuo Andrea Marianus solus Judieatu.m temut, nul- ^^*. e^* ^**»^^
laque legitima superstite prole obiit anno 1321, ejusque fiiiui *~**r*y-c+ ^yr^ e^-4_
nothus invitis Pisanis sufficitur m suum iocum, *** f+*"<*~<u+**- -<+/-**■ /~
fx~i,'*J *<*■ *^'v^oWW*vm^ ^f***K^/^tr^ U U**+rr rtr^ r~~ *+ ff^ «^/ ^HT*
«•>W /^- &****,/"** t*J+'<~*~*J>~r*>' f **"* r * U~>U~*~ J^fJ^U
d> La ^W^iUtX-, ^ r\ % OH^^fi^ttOuJ^>^*^ y*~i»~~n ~* m+t^ ftv <c*
<: IA ^^7 *^ \~~U~ —^ ^ V/V— '^ >'fi~ +~rrr*>*f~ *h* *y*'*~ t*f*~** < *— *
W'c*r»^c^v>^ ^jA^i«/ ^- 5/W^* .^X^AWh,'0 "*J*~~* ■* <( r^' 1
*£~*<W 4U*. tWi* %. f~f* ****** %"?** & * */t~P+~+ M*U;*it- A*7"~ ' ~~<fm** <*~f*r*f* %^t~
/<****+*,,„ **+* i*JL '****•'* <+**£*** y^ftitel « yifm* &wj~: h**~u'* u* ,i£**X~* f**
l^Jw*wU'^ ^go De-Scrra Judex Arborensis > et Vice-comcs de Basso*
-jj -rJLfJfiwhfh •^• c P ostea a Pi* an ' s quindecim ftorenorum millibus Judicaium
• * redemit. Pontentissimus fuil ; nam lertiam partem insulae sub
y £ ^ *~* <W*P*Ut ,ua ditione babebat , ut refert Joh. Vilianius. Fuit Ugo iste
^ ^Pisanorum osor , ei Aiphonsi Afagoniae Regis fauior, alque iu
*jT %L?L >U*4*l JL~ -H.adipiscenda Sardinia adjutor. Habuit qualuor filios legitimos ,
r quorum duo Pelrus et Marianus fuerunt Judices Arboreae ,
L *f^t" n * ^Jj^tertius, nomine Johannes, fuit a patre relictiis dominus clvita-
1r2T ^XuT^* tis ^ osae > casiri Monlis-Acuti , et TerraeMiovae , qui duxit
, ^T* s M "l / uxorem Sybillam a Moncada , filiosque suscepit , Petrum qui
**JL **£J4t't, s%f «^» ^ um P atre In carcerem conjectus obut , Benedtctam , quae
postea fuit domina civitatis Bosae, et Johanni Carroz nupsit j
*^Jf" "* * ^a quo Berengarius Carroz Comes Quirrae processit , et Nico-
^losam, quae cum Nicoloso Auria Galeotti filio matrimonium
**J0 ' // w^uj^u. L ,*- v>Conlraxerat. Johannes apud Regem Aragomae, et in aequssitione
^c^^'^i^n^vy*^^ Majoricarum insignis fuit , sed postea petendo palernam here-
/' *** U^uJjUIj^i ditatem t partem Judicatus Arboreae, a Mariano fratre in car-
.., ... cerem coniectus obiit anno 1556. Ejusdem dominatum Jobanna
9 JuvJi+frJfi+K"* ^.praefata a Bege habuit. Quartus Ugonis filius ruit Nicolaus vir
r ... M . M (?. . ecclesiasticus et quidem optimus. Habuit praeterca Ugo duas
^l-u^A VLJLc A ^c * legitimas iihas, Mariam, quae nupsit Gnlielmo Galzerando La-
^^jtXIT^Lm **i' *-fr^*. Drera R° caner, i j et Bonavenluram , quam anno 15^0
T^/ Tbt^ ^ j Exerica uxorem duxit. Habuil etiam fiiium unum spuriu
^ laf rt»'fcW. *» f^-Mm-riV ~s „ » .
Pctrus
um Lau-
' t+*uJ Jh± rentium nomine , ut ex Zunta el optimis monumcntis constat.
j* ^ ^ ^Nec desunt, qui referant alias duas filias habuisse , quarum
**. i * . unam Nicolao Carroz , aliam Guiielmo CamelSino nupsisse
^^Yf^^t^tradaht.
|u«rt^'V^^ Anuo 1S56 Petrus De ~ Serra u S oni P atri successit Judex
Ac. ^^*^ Arboreae et Vice^comes de Basso , uxorem duxit Constantiam
„ de Saluciis retris Arasoniae propinquam. Regiavit annos de-
IL ^jirm/ f< cem > et 0Dilt 8,rle P r0,e » codem Z.irita reterente.
iu^ZtL~*-> Anno 1546 Marianus De-Serra successii Petro fratri Judex
^i*y^L^.^ Arbor - et Vicec. de Basso. Hic antea, anno 1558, fuerat a Rege
Jifa?'*^ *^fr*^****h rr*etro creatus Comes Gociani. Habuit uxorem Timboram, alias
kJhvk^ 9f**Jft**-Y****}* Timborgetam s ex Vicc-comitibus Rocaberti , quac oppidum
]ti* +*~6~t^hirr*JJ»>' «^Capitis terrae a Joh. Villanio de Gaetanis , filio Jacobi , hoc
ih *^4^%^' ( ^,fu'f*M,a V LttiC tempore mille septingcntis scutis aurcis emit; ac postea annd
| ^m^^fi^mL. i^w i^\ Dalmatio de Rodegui duobus milfibus fiorenis idipsum ven-
^MpJ ;*u** ~ s Y**7 t *' ****u»** i nf*h>*49 U k 6lc*U*o*w ( ***** W< Ct tL***$t K Uu A v v * +**-p*6~**~ rW Je****y** >
Hh, j^LJ^*<'tr%X~' ***** {/M att*%*f W L/U~+, w iL«AW ^'rr 44 * '•)&* ,$**(«<**'' ***>** ^Y*'
jr*'f+** ' yUi«'H*u *f*~»* ^«Xfli^ £**a* *'c*um. JfU, '*jL~~ cJLamJk . ^. . J^ti* 4<,w«*r , n W-
h^"c^K*J ^^fi^ l ft f +4fi^ Ly*^ L falr, 'jtl^U*,* Af*'~U>~U &<«*<«, fr*+»c ****'
/,' uSi*****' t+y* 1
L* A r~ / Cp~~y*«m. 4^A~ >-A r-i ?> ^/V^uW * CrW/-~ jL^Jfic U t~v_
tfidit. Ex Timboqjeta fibos suscepil Ugonem, Leonoranij et < 'Jur^yJJ ^at^J^p
Beglricem , de quibus infra dicemus. i^J<u^(^y><lL~ ~*W-
Marianus isie leges Sardas in Cudice vulgo dicto &ir*d d** ****** '"'/ c ~ m$ * <**va~ *+*+>
Logu scriptas* quibus adhuc utiinur prudcmissime condidit ac >+#"*' 1* *-*>**<*"? f 1 "
proimilgavit, regnumque Sardiniae adfectavit, indcque bello **~* * y <#*f~~"*f" "^
cum regno Aragorriae inito Algariam, Villecclesias, et majofem f^TT^^
partem regni subegit \ ftiilque ab Urbano V. in amplissirod TTTtf
Cardinalium Collegio, ob Regis Petri inobedientiam , Rex Sar- ^JT u* ^u f /~W-i
dimae nominaius. Sed re infecta Marianus decessil vigesimo , vt^Z^^W*^'
nono regni sui anno, ut ex Zurita colligitur. Z*J+ *~ S^^f^f^l
Anno 1575 Ugo Mariano patri successit Judex Arborensis ,/^ ,J^r~ < jJ«* <■*<**
Comes Gociani, et Vice-comes De Basso, dominusque Sardiniae^ bj>~~ fTi^ f^
fuit appellatus. Bellum a patre in Petrum Regem Aragoniae^ ^+J*** p*****"* /*"»
susceptum prosequutus superbe et inique impcravit. Quafe a «W Arr** **-"-* h ^"
suis interfeclus decessit anno sui regm octavo , nulla superstite >™^>*f^*,¥7*'/ r
prole, ut in monumentis condilis in Archivio urbis Sassaris ,f~**^ t*~rrV<* '* Jr*
et in Zurila legitur. W ^^ f~ ' ri T** *\*
Anno 1583 Fridericus filius Brancaleonis Auriae et Leono&*+~+ C ' '^^^TL
rae filiae Mariani adhuc infans successit avunculo in Judicalu^, V^ "^^JT^w, 1
Arbor. Comilatu Gociani, et Vicecomitatu De feasso, invitis^
nianies regnum ad civilem eommunitatem reducere conaban-* "
Arborensibus, qui Judicum dominatum exosi liberlatem aecla-****/**
«.„..^a .^uum rt u uiniciu uuiininimiaism reuucere conaOan-' J-iU*'**'"* tJh**
tur. Eorum tamen audaciam Leonora Judicis matei co:npressit, '*£ T^ r -^J J>*
omnesque iu filii obedieutia conlinuit. Ilie tamen adhue par- { . & oXJ'?**
vulus obiit,utexnuperlaudatismonumentis, et ex Zurita patet. %*~*^T1
Anno 1587 Marianus alter Brancaleonis filius e* eadcm 7 " "~ Jz^cZX^
Leonora Friderico defuncto fratri in Judicatu, Comitatu, et * *"7t T^Lj^*.
Vice-comitatu adhuc iiuans successit, et anno eequenti abdicavit. * 4 ?JJ^ £*,;*& >
Anno 1588 Leonora Mariani filia, Brancaleonis Auriae uxor/" ^^* /^u^ <
Judicaium, Comitatum, et Vice-comitattim ex Regis Aragoniae/Xi^^C-*7l\ '9 *
concessione stib spe pacis in feudum habuit, ac viriliter et ^. vGjfc.tt-^.^.*
summa cum laude regnum administravit, auxit, legesque de- XV **V burS,'(><'* «&*«•
dit, quas simui cura aliis a Mariano patre condilis^ uno vo- V'* <i* 4&*
lumme vnJgo Carta de Logu dicto compilavit, ut ex illo , & — ~> tef*^**.—.
quo ad hue utimur codice , constat. Inde bellum cum Repe ^ w >**ACfv~fl f*<**~f+
Aragoniae gessh, et poslea anno 1405 obiil magno Vrboren^ <i«y^' *tf**y*~±
sium fiopulorutn luctu, et moerore, ut Zurita et ajii referunt.^"^ ?f ^^^
AnnoI405Marianus, matre defuncta, Judieaimr, Comilatum ^*"^7^ '~ ^*^™
u
m
Vicc-comitatum iterum assumpsit; sed sine prole obiit in ipsa
adolescentia anno 1407.
Arinn I40i Braucaieo Auria defuncto filio in Judicatu sue-
cedere conalur; et Gulielmus de Tinieriis Narbonae Viee-comes,
qui Beairicem Mariani Judicis filiam et praefatae Leonorae
sororem ; duxerat uxorem, jus in Judicatum, Comitalum , et
Vice-comitatum habere opinafus copias in Sardiniam duxit ,
et percusso cum Brancaleone Auria foedere contra Aragonenses
strenue in Sallurensi agro cum Martino Juniore dimicavit ,
victusque insula excessit; sed novo reparato exercitu mox re-
versus urbem Sassaris, magnamque parlem Judicatus Logudo-
ri occupavit, et Judicem Arboreae se gessit, cujus vicarius
fuit Aimericus Narbonae , ut ex MSS. authenticis tabulis con-
stat. Brancaleo vero in eo bello captus decessit,et Leonardus
Cubellus insignis vir Arborensis, qui urbem Oristagni et vicina
oppida occupavit ab Arborensibus Judex habitus, sed a Peiro
Torrella Aragonensium duce obsessus , ex conditionibus pacis
suppresso Arborensis Judicis nomine, titulo marchionis Ori-
stani anno 1410 condecoratur.
Anno 1419 Gulielmus de Tinieriis filius Gulielmi Narbonae
Vice-comitis defuncto patre successit in Vice-comitatu et jure
Arboreae; sed acceptis centum millibus ducatis a Rege AI-
phonso cessit Leonardo Cubello et Sassarensibus juribus suis
die Xll. kal. sept. anni 1420, atque ita desierunt Judices Ar-
boreae, et fuerunt infrascripti marchiones Oristani, ul constat
ex multis monumentis.
Marchiones Oristani.
Anno 1410 Leonardus Cubellus fuit primus Marchio Ori-
stani et Comes Gociani a Petro Torrella prorege IV. kal. apr.
solemniter creatus, aique uxorem duxit Ouiricam de Jana, ex
qua duos filios habuit Antouium nempe et Salvatorem, et V.
id. nov. obiif anno 1427.
Anno 1427 Antonius Arboreae defuncto patri successit mar-
chio Oristani, et Comes Gociani, et anno 1431 Salvatorem
fratrem sibi reconciliavit iratum , villas Cieris , et Ludovici
f /U~>~~~' (: 1 > //***'* i/«'L~~^
2 *V* SVw 6« .,....«* *! Uyr*rM f't *p'»U«- U &U**~* , /^ fy+tfmfAojO' } *£'' ~*M*'*f*> r /H^r-
i A * t r\m<\
* Up~rr**
a+**U*' yxM 4V**V*r~* ; r~, * % u«'U*J «^U^^y^r W'***< l*^<*Jr~~/J + rV*
h^.
^v^A-Hv ^'Y*'* A +~~w'~r* /^ C^Hy^-^ t,*U«^ £< Jf^^^j aV Jc^Kj^ aj /f^^ jL*r**> +r*yX,\ .
hf^-JJ /* y 7 *«<#" y* '^a^y <»*>u*4i /****.**«** y*. ^, s, > 4+„*~>+ y<*v~ ^ um*** *,*u4**
1+ <k~~U lA<~+* ^J^k 4 ^ /■***■ >r~*rr<J t-i* U~ *uOr< f 'l< Ww^' fr^/*4V </ *\ V*y»V frttf
U Oa^rJj^ 4r^ t*~J*r** f* >*"* ' *V **#* J~*f A ^J U ^U'^ , T*rr~-r+t fyu*Vc*4* UpnJrr
t t>4r~+~»y*>1 /%r^'6M*'t ~f yx^rUU +*~^ frJJ^ 4^ tc^ru^rr^ i*J L<W*f« ^ ^U-W *>*-«*^ > W^
,t,W-A/ *U~> inJ-lJi. M -IUk t*6t> fW p*u^^^JUf&£tl**k U&pyt* ** U-rX-t&O**'-
£^>u */ f^u^f^ p+i^ t *JL»~r /*t fr^i»* t*+! f y^>,*~>f Uf *' ->*ti*]*
f A^u^ ysM L,c~* %' f t 'U or^ Jr^Jrt uJ~'h *»*c**+> /\J „ >*« K yruJtc /tH^fcj^ f~«~
+* yr^r rJL^ # U^L 4~ *• <+Cc V*r/ ^^fT K**> ^JLjr^ ^^S rf>~"
^C^wr l*y~~*<- /Qjl ttptfrrv 4<*'4«~<H *~^M*~ H^ffi** &'Ji^*iA*sV4»**£ <r* % t"~+- 4*tcf*
U^ ^^ c^Jk cJ*i t<^^^<> ^ p^rJr^
p^if^ >y»U/C* ~- tr+^Jptf*- U U' V 'mi JL ty**<f * <&*< f?*^
U* < >lc ^tur^e J~* i fw' t+fh*k nW f****~ <*/<*~v ^C*»*^Vr /**f*4*vt *<tx*^ry* siJrvo * *>£<_
1 % t C*4rtM" r^ % /fru+lr* utxJLv ' ox^r^ /J/fo^J COL** crCcli^A A ' Wt—* 1 '^ 4f#~**'€' ffl'» -
4**>hf JLr f 4trftt^f4' /iCf/un^-rujAi '. <4a*S l± <*'4rW *»~< r*4* W^frr** r 4a, fcn*. <t^o>y~*>**'**f<
« H^ C# XVtyr** +> J Sru+tstc J<#* % *s JufOC^ lA< JJ*~> ****** / Urr A+nJeSclr*
H^ C# h % Wr-** «s fm. /r\UHs4< U<#* % *s ^U*t~S tA< JL~~> *»*-J* 1* ^ A^yt/i
4L<r4Um> 9
tsn
4uM
«/A-rv^^y»**^ ; JlJ rw rx*'r+<'Jw+ f /' (S^^r^W, /Vrffl&rn^+f v C^n*^< /^^Ori* 'r<y~C'' H *
Y**^v WtctU ^ ******* A^ ^"tJLw, 4 ^
try' /U t/lL>r/o+*H** ^A**- €*/ *wrr\ /t' ih**»l'y
*K f M *r***Jl dt< Sry>r*Y ,ri *~rv '* ^*^ &**&
Jn. I f/**f** %»*y** frl' (**4**'4*~*n* d>r^^' 4^r^Ur\' /U e/4*V<***0 ^**^ ^ ~>+irr+\ hy**u^'y+**
&#L f dr^UUtf ( /J c3«***^Ctf* €y»M>0/t\ f M *f~Jl fi< /ry>r<yi~~rO f/ ***«> 4U*4'~+ ,
*tc"\ 4*~*x4 f ^ +*x^'c+r<> >U r»*rt< /-r'4»* lt*>r%, £ /f«**- r+T^
t ***** W^' iVmAW y fjt+sU*'* **c*- <%^rJ^rn\ 4**l**U~ '**+ 4
. ^^ O^ iM^-j^ fvrLnJk **yi~*
Jr< tJ y/UU** < r\J*6*rx **m i ^7^ ^^yrW«A
IfiCHmtS yvx****. t*r*%J &£<
ih <J<*
' f^f**^ *^°#* fP~f* ***** ftUstvSli )
, fa +6**aU f *~u* jLs* /^
X/ /t nZ~U* L* fcu~*' • tflf^ ***** pJJiJL^ I L**f<r~~ <~ C* j^rr^ fftjAf t
<rri
<~J++<- 3 ^c^y^^cM^ ( '^^«^^7 /^C*^'^^^^ **J^r< #^t , yV^-^r-^^ /M
r-****** rfZZr~«*~v«< } '<Ac^dr*J\ , 1A'^ £ l/Jm> } /^rvTi^; ' ^t^H /c~/U&J \
tCvJrJ «r*a~~JU* (l^l6urJS~<
cr\
4r£ <****rwT». —- - ■
*^- >~ j^pLf^* **-
^jLvcrn**, ^ ,^6 A^ 4U# ^f^CrV, v**"A~^ iJ"'****' ~vrr~f< f,~> ^l
/^ V^Ww «tULjetr^JL . ^ ^c At^WrV hjyrr^ *JL.*urU f*~~ i*'t*~~<*
r^^' ^ ^^^,^' £C^ % ^fU^ *-"* d'~<ryrJ i t «£^^r~ ^M^r-^^ / r€r^
X^v /iu^ ^^» C.1JL f ^^^ w/^-A &^* t ifi*f , r'
C'JL ***** fy* #*"+»¥ % tOtrrry (U^ f^/Xr^ ^— <^, £*££ Stf"** f J|
«tjLfr' ^Wr^ A*r*^
\U+*4r K
.^
J$-f % h
Ol*** K<
ZZEf, *u^ ~u~/~l<** p — *'£„*-**'.■ fhf*~~' <** «t* 'v
,. /^. * L.^IW * .. I_* , .s .s.^.. _. JLi/JL A-«*«_fir t>'f«s ; »—.>*'?•
MJL
fh~n
[U, ^J»^. JUt^f^: ^MW^ ~~ ~y** ""—*-"> "/~-i"—',%
~ i- /^ /^-^' A'*w^-*wJ /y ^. vs~*JJ, ~*~d~-f,L L-^u^u,
£T <£ £z?r <~*-f>L*~f.^ wSm,^^. z^tjj^j
f>**J **-*^J! *~*+44s***A° < t<xm 9* fyntn+U .
> rCr+xs+r*
»**++' J^
J
14$
Ponli* dum mille florcnis illi Iradendo, ac deinde obiit anno 1457.
Anno 1457 Salvalor Arboreac Antonio iratri defunclo suc-
ctssii iu Marchionalu, et Comitatu. Uxorem duxit Cathari-
nam Cenlelles , el obiit idibus februarii anno 1470 nulla su-
perslHe prole.
Leonardus Alagon filius Artaldi Alagon domini Sastagi , et
Hcnedictae Arborcae sororis praedietorum Antonii et Silvato-
ris, a Salvatore patruo heres institulus successit Marchio Ori-
slani el Comes Gociani, uxoremque duxit Mariam Morilio ; et
anno 1477 id. octob. a Rege Johanne, ut infra videbiums ,
perduellionis reus judicatus, Marchionamrn Comitatum et omne
dominium amisit; belloque victus, et in castro Xativae custo-
diius obiit, duobus iiiiis^ Antonio videlicet et Johanne , e cu-
stodia ejusdem castri jam solutis, superstitibus. Ejus autem primo-
genitus Artaldus fortiter dimicando una cum Leno belli duce
obiit, alter ejus filius nothus Michael in castro Sassaris de-
tentus cum alio ejus fratre et duabus sororibus spuriis tandem
ab humanis decessit: atque ita Reges Aragoniae et Sardiniae
fuerunt marchiones Oristani, et Comites Gociani, iisque tilu-
lis huc usque insigniuntur; de quibus infra dicemus.
De Bpiscopis,
qui Judicum temporibus Jforuere.
Anno 1075 Jacobus Archiepiscopus Caralitanus, cui Gre-
gorius VII. mandavit ut secundum Eeelesiae oceidentalis con-
suetudinem ipsi et Cierici Caralitanae provinciae barbam
raderent. Quod quum Orrocus Caralitanus Judex aegre ferret,
idem Gregorius III. non. nov. has iiteras Orroco scripsit.
« Gratias Omnipotenti referimus, etc. . . . Nohmius autem
* prudentiam tuam moleste accipere^ quod Arehiepiscopum
« vestrum Jacobum consuetudini S. Rom. Ecclesiae, rnatris
« omnium Ecclesiarum, nostraeque specialiter ordinationi obe-
« dire cogimus; scilicet, ut quemadmodum totius occidentalis
« Eecle^ae clerus ab ipsis fidci christianae primordiis barbam
« ra<icmii morem lenuit, ita ct ipse frater noster Archicpi-
* scopus raderet. Unde eminentiae quoque luae praecipimus,
144
« ut ipsum seu pastorem et spiritualem patrem suscipiens et
« auseultans, ejus cum consilio, omneni tuae pofcestalis ele-
« rum barbas eradere facias, atque compellas, resque omnium
« reuneutium, nisi demum consenserint, pubiices, idesl Eecle-
« siae Caralitanae tradas, et ne ulterius se intromitiaut, co-
■ stringes , nec non ipsum ad honorem Ecclesiarum defen-
« dendum promptissime adjuves etc. ». Ita ex ejus regesto
in Bibliotheca Vaticana recondito.
Praeterea s. Georgius Sardus Episcopus Suellensis, Lucifero
et Vincentia parenlibus Sardis procreatus, ab incunabulis cla*
ruit miraculis. Narn infans, quum reliquos dies lac nulricis
frequens sugeret, quarla et sexta feria semel dumtaxat, idque
vespere, sugebal. Cumque baptizatus et diligenter nuttilus,
liberalibusque discipiinis eruditus, sapientia et aetate profecis-
set, cleri sortem subiens, jejuniis, orationibus, et elemosynis
adeo intendit, ut summo omnium consensu Episcopus fuerit
creatus. Quo tempore daemones fugavil , innrmos curavit, il-
luminavit caecum, suscitavit mortuum, aliaque permuita edidit
miracula, quae in ejus historia a Paulo .... conscripta, et
in Bibliotheca Eceiesiae Caralitanae recondita, traduntar. Obiit
IX. kal. majus, et honorifice sepultus in Ecclesia Suellensi ,
quae ab eo postea fuit appellata, in qua maximas virfules et
frequentia prodigia Deus in sui servi honorem esse operalum
lestatur idem suae vilae auctor, et operari adhuc continua
comprobat experientia.
De Principibus Sardiniae.
lisdem Judicum temporibus quidam Sardiniae Principes ap-
peliabantur. Quae auctoritas illi ab Imperio data nihii Pisano-
rum aut Genuensium dominio, et Judicurn dignitati dctrahebat,
ut inquit Joh. Bapt. Pigna.
Horum Principum origo incomperta est, et supra Imizzam
nihil certe haberr potui, quare Principum seriem ab eo exordiar.
Anno 1013 Imizza a Seligua de Eiisebrik Henrici clueis
Noricorum, et Friderici ducis Lotbaringiae in Sardiniae prin-
cipatu heres «uccessit, fuitque Gneifonis II. Bavariae ducis
145
mor ut cx Pigna, Nauclero, et abbate Verspcrgicnsi constat.
Anno 1055 Gnelfus filins Azonis Estensis in llalia Comilis, et
Cimizae filiac Guclfonis ct Imizzae, heres ab ipsa lmizza insti-
tnlns successit in Principatu Sardiniac, et fuit dux Bavariae,
Carinlhiorum et Spolcli , ncc non marcbio Thusciae et Vero-
nae, uxoremque duxit Reginam Angliae viduam, filiam Bal-
duini comitis Flandriae Judilham, ex qua duos filios genuit
Guelfonem et Henricum, obiitque in insula Cypri, ut referunt
Pigna et Panvinius.
Anno 1101 Guelfo, defuncto patre, in Sardiniae principatu
succcssit , fuitque Bavariae, Corinlhiorum , et Spoleti dux, ac
marchio Thusciae , Veronae , ac Mantuae. Duxit Mechtildem,
ditissimi Ilalici marcbionis Bonifacii filiam , in uxorem , quam
tamen postea inlervcnienle divortio repudiavit, et sic sine
sobole obiit, Ducatusque Bavariae una cum aliis bonis, juri-
bus, et titulis ad Henricum fratrem suum pervenit.
Anno 1118 Henricus istc, adhuc vivente palre, uxorem du-
xit filiam Majoris, alias Magni , ducis Saxoniae nomine Guel-
fildem, ex qua genuit Cunradum Henricum, et Guelfonem, et
quatuor filias Juditham, Sophiam, Matildim, et Guelfildem.
Anno 1125 Guelfo terliogenitus ex Friderici Regis beneficio in
Sardiniae principatu palri successit, habuitque Ducatum Spo-
leti, Marchiam Thusciae, et totam terram Mechtildis comitis-
sae. Duxit uxorem Golfridi sororem ditissimi Palatini de Tubinga
et Comilis de Ralu, Utam nomine; ex qua genuit filium re-
ferenlem nomen suum. Hierosolymas postea cum cruce-signa-
torum exercitu profectus Sardiniam revertitur, et Thusciam
petiit, omnesque res sui Principalus et Comitatus recte dispo-
suit, donec senio confectus, et a Friderico Barbarossa princeps
Sardiniae, dux Spoleti, et marchio Thusciae confirmatus, Prin-
cipatum cum Ducatu et Marchionatu Guelfoni filio cessit, ut
Pigna, Nauclerus, et Panvinius testantur.
Anno 1163 Guelfo Junior paterna donatione Principatum
Sardiniae et Ducatum Spoleli cum Marchionatu Thusciae su-
scepit, et quinquennio post obiit sine liberis, at patre superstite.
Anno 1168 Guelfo Senior, defuncto filio, pristinam digni-
tatem resumpsit. Deinde patruelem suum Henricum ducem
Saxoniae atque Bavariae heredem accivit, quantitatem pecuniae
20
pactus. Flanc autem dum consequi putat spe frustratus fuit: nam
Henricus Guelfonem jam grandaevum cito moriturum existimans
argentum constitutum dare distulit. Oua re commotus GuelfoFri-
derico /Enobardo Imperatori primo hujus nominis, cognalo suo,
recepta ab eo pecunia, marchionatuui, ducatum, et principatum
resignavit, et obiit anno 1196, Pigna et Nauclero referentibus.
Anno 1174 Fridericus I. Imperator, Friderici Suevorum Ducis
et Juditae Guelphonis sororis filius, cessione ejusdem Guelfonis
principatum Sardiniae, ducatum Spoleti, et marchionatum Thu-
sciae obtinuit , et Beatricem filiam Rainaldi Burgundiae comi-
lis duxit uxoiem, ex qua genuit Henricum, Fridericum , Cun-
radum, Philippum et Othonem. Obiit postea suftbcatus in
fluvio Armeniae, ejusque cadaver Tyrum translatum ibidem se-
pultum fuit, ut referunt Pigna, Panvinius, et Nauclerus.
Anno Ti 90 Henricus VI. Oenobardus, defuncto patre Hen-
rico Rom. Imperator a Caeleslino P. M. coronatus in principatu
Sardiniae successisse creditur. Uxorem duxerat Constantiam Gu-
lielmi Siciliae Regis filiam, ex qua Mariam et Fridericum su-
scepit. Obiit Panormi in Sicilia, et in Calhedrali sepultus fuit.
Anno 1198 Fridericus Henrici Imp. et Constantiae filius
adhuc parvulus successit in principatu Sardiniae. Postea fuit
Romanorum Imperator, hujus nominis II. ac Rex Siciliae et
Sueviae dux, qui et dicebatur Rex Sardiniae, teste /Enea
Sylvio et Nauclero. Sex duxit uxores , ex quibus plures habuit
filios et filias. Ex aliis foeminis suscepit quatuor spurios, in
quibus fuit Entius, quem Sardiniae Regem fecisse diximus. Obiit
Fridericus Apuliae, ejusque cadaver Siciliam translatum in
Arcbiepiscopali Ecclesia Montis-regalis sepultum fuit.
Entius sive Henricus praedictus filius nothus Friderici anno
1254 Rex Sardiniae a patre declaratur. Sed quia arma simul
cum Pisanis suscepit, et Cardinales ceterosque praelatos ad
Concilium Romam adnavigantes invaserat, et ceperat, excom-
municatus regrioque privatus fuit, tandem a Bononiensibus de-
fcellatus et captus missusque in caveam ferream obiit Bononiae,
ut diximus. Ita desiere Sardiniae Principes. Pisani etiam eadem
de causa privati jure Sardiniae a Romano Pontifice fuere ,
qui ad Reges Aragoniae, de quibus in sequenti iibro dice-
tous, regnum transtulere.
147
I N D E X
L I D E R I.
Primi Sardiniae coloni anle diluvium, ejusque solitudo : *. pag. i
Phorcus primus Sardiniae Rex , et Vetulonienses primi post diluvium
coloni. : . ... ; » ibid.
Medusa ; . . . : . » 2
llerculcs Turris Libysonis nomen ab Hercule ; » ibid.
Graeci. Mercatores Graeci Sardiniam adnavigant. OEnotrides insulae
a Lycaonis fllio dictae • . . . » 3
Sardus, et Libyes ».......» 4
Norax, et Hiberi. Norae urbs a Norace extrucla. Noraces ...» ibid.
Aristaeus, et Graeci : . . . » 5
Galatas, et Galli . • » 6
Siculi . . . » ibid.
Jolaus , Thespiades et Athenienses. Olbiae urbis aedificatio. . . »7
^Eneas, et Troiani •.:.•.:.» -9
Lydi i . . . . . » 40
Locrenses ...... » ibid.
Tliraces ; » ibid.
Rhodii ; » ibid.
Phryges . ; . . . ; » ibid.'
Cyprii .:*....: i . » H
Phoenices .....:. I » ibid.
iEgyptii ;......» ibid.
Milesii »......-» ibid.
Cares . . . . ; :.......« .i-2
Lesbii . . ; » ibid.
Corsi. .,.,-...... ; ; . . . » ibid.
Phocaeenses . : . : : . v . » ibid.
Carthaginenses. Sardorum legati ad Alexandrum Magnum. Foedus »
148
Carthaginensium cum Romanis. Hannibal in Sardinia crucifixus.
Hanno dux in acie a Romanis in Sardinia caesus. Romani Sardinia
potiuntur P a S' ^
Romani. Sardinia in provinciae formam redacta. Praetorum series:
Sardorum motus. Poenorum auxilia. Sardi praelio victi a Manlio
Torquato. Hiosti mors. Hasdrubalis Imperatoris aliorumque ducum
captio. Hennius poeta in Sardiniam venit. Foeneratores ab insula
pulsi. Frumenti decima imperata. Bellum Iliensium. Sardorum de-
feclio. T. Sempronii Gracchi consulis insignis victoria. Renovatio
belli. M Metelli triumphus de Sardis. Goloniae turrris Libysonis,
et Usellis » M
Romani Imperatores. Julius Caesar insulam lustrat. M. Lucius praetor
a Menna liberto victus. Sardinia in Augusti potestatem redacta.
Imperatorum series. Viae et aquaeductus in Sardinia conslructi.
Judaei in Sardiniam missi. Sardi sanctitate et miraculis clari. Euse-
bius , et Lucifer. S. llilarius Papa. Tygellius Hermogenes insignis
musicus ; aliique Sardi aliqua Iaude clari ..•-....» 29
Vandalorum Reges. Vandali Sardiniam potiuntur } sub Genserico Rege.
Goda Golluis, Sardiniae tyrannus regno et vita privatus. Justiniani
Imperatoris victoriae. Belisarius Gelimerem in Africa victum capit ;
ac dein Sardiniam occupat. Catholicorum sub Vandalis persequutio.
Ariana haeresis. Conventus ordinis eremitarum in Sardinia. Janua-
rius Episcopus aliique Sardi qui doclrina et sanctitate floruerunt.
Caelius Symmachus Papa . , ; » 49
Gothi.Sardiniam invadunt sub Totila Baduilla. Gothi ab Italia pulsi a
Narsete Justiniani Imperatoris duce.Teiae Regis mors. . . . » 57.
Graeci orientales Imperatores. Eorum series. Praesidum et ducum Sar-
diniae series. Barbaracini idolorum cultores. Divi Gregorii Papae ad
Hospitem eorum ducem legatio. Alii infideles iu Phausaniae dioecesi.
Pastoralis Papae Gregorii sollicitudo ad Christi fidem proferendam.
Sardiniae Episcopi. Monasteria . ; » 58
Saraceni Sardiniam ia suam potestatem adducunt. Templa et sepulcra
evertunt Luitprandus Rex corpus D. Augustini a Saracenis redimit
et Papiae in templo s. Petri collocat » 74
Longobardorum Reges. Luitprandus Rcx Saracenos ab iusula ejicit. De-
siderius Rex a Carolo Magno captus et regno privatus ...» 75
LIBER II.
Summi Pontific. Sardiniam et Corsicam Carolus Magnus sedi apostolicae
confert. Romanorum Pontificum qui Sardiniam oblinuerunt series. »> 79
Saraceni ilcrum se se in Sardiniam inferunt sub Ambulacho Saraceno-
rum in Ilispania Rege » 83
Musatus Saracenus; Pisani et Genuenses; hi Saracenos Sardinia expel'
lunt. Musatus iterum Sardinia potitur. Pisani Leonis IX. suasionibus
Sardiniam adnavigant; Corsicae partem Genuensibus adimunt; Sara»
cenos in fugam vertunt. Pisani Sardiniam in quatuor Judicatus di-
vidunt. Pisanorum et Genuensium simultates primae. Genuenses
Caralim expugnant. Marchiones Malaspinae urbem Bosam novam in
Sardinia condunt. Pisani bello a Genuensibus victi.Pax ab Innocen-
tio II. Pisanos inter et Genuenses composita. Novi belli casus. Bariso
judex Arborensis Sardiniae Rex a Friderico I. Imperatore creatusj
custodiae a Genuensibus traditus. Genuenses et Pisani de jure Sar-
diniae coram Caesare certant ; Pisani regno Sardiniae a Caesare
spoliantur. Clemens III pacem inter duos populos componit. Novae
simultates. Varii diuturni belli eventus. Lis de Co rsicae et Sardiniae
primatu. Concilia. Fratres praedicatores. Fratres minores. Episcopi. >» 86
Judices Sardiniae ; . . » 4 i 9
Turritani Judices . :.......; »424
Gallurae Judices : - » 430
Caralitani Judices t .:....:.» 433
Arborenses Judices . . i :....» 456
Marchiones Oristani : i » 442
Episcopi »4 43
Principes Sardin. Imizza. Vuelphi. Encius rex Friderici OEnobarbi filius » 4 44
Cete
ERRATA
M Accipe igilur. Praeses
28
et adpristinam
2'.»
foelicitatem
48
Ceteraque
7
Justinius
7
faerunt
8
Regi adularcntur. verum
11
injerunt
24
venum jerint
3
sylvestro
9
Justininiano
15
idololariae
18
Innoentium
3
invigiliare
36
regestro
2
Episcopis
6
cujus etas } atque locus
21
vigilas
4 Victonus
\ 4 exoratas
22 consentiams
9 Raymundo Ru o
14 Obtimates
35 obbligatiouibus
4 injurie
24 in cmatuor partes divisam ,
neque
26 rerum Pisanorum
16 tetamcpie circumjeclam
29 immunes et exempli
8 beneficiis imperiabilibus
\ ingenti praeliu
22 apud Meoram
\ \ navim Pisanum
2\ mugna
-1 vexare cepit
\7 utrinque populo
\ metroplitano jure
\\ de relicjuis toliendis
\ hic varis criminibus
20 NOBABITQUIS MARMORIBUS
21 FIDEI DICATU
24 abEpiscopis et obtimatibus
t3 primus Judex Arbororeae
6 sororem 5 duxerat uxorem
is, quae typographus peccavit
151
CORRIGE
Accipe igitur, Praescs
1 ad pristinam
feiicitatem
Caeleraque
Justinus
fuerunt
Regi adularenlur. Verum
inierunt
venum ierint
Sylvestro
Justiniano
idololatriae
Innocentium
invigilare
regesto
Episcopus
cujus aetas, atquc Iocus
vigilias
Victorii
exaratas
consentiamus
Raymundo Ruffo
Optimates
obligationibus
injuriae
in quatuor partes sive Judicatus
divisam, nempe Turntauum
rerum Pisanarum
totamque circumjectam
immunes et exempti
beneficiis imperialibus
ingenti praelio
apud Meloriam
navim Pisanam
magna
vexare coepit
utrique populo
metropolitano jure
de reliquiis tollendis
hic variis criminibus
NOBABIT MARMORIBUSQUE
FIDEl DDICAfU
ab Episcopis et optimatibus
primus Judex Arboreae
soiorem duxerat uxorem
lector benevolus indulgeat.
Wa (C©NTO TIIN(CIKNS© JLASCAIMS
ni»ir "yiET^TETNvniia^iLiTJA i__
/.//> "f/? ' s/r// 2 o<? /">-
<C _4V _. TP 1__ ______ A IiK, (D)
■> /^tV </tr rr/A
FAR.E
JOHANNIS FRANCISCI
SASSARENSIS
Tomus Tertius
CONTINRNS LIB. III. ET IV.
DE REBUS SARDOIS
EX RECENSIONE
VICTORII ANGIUS EX S. P.
R. T. S. A. S. A. L.
^-^&^M^M^
CARALl 1858.
E X T\P1S MONTEVERDE
Facta potestate.
JOHANNIS FRANGISCI FARiE
SASSARENSI3
J. U. D. EXIMII, ARCHIPRESRYTERI TURRITANl
DE REBUS SARDOIS
LIBER III.
EX RECENSIONE VICTORIl ANGIUS.
Aragonenses Sardiniac Beges.
JACOBUS REX SARDINIiE I.
JL isanis atque Entio jure Sardiniae expoliatis , insulam quani
plures adpetivere. Anno siquidem 1267 Carolus rex Siciliae et
Andegavi dux, sancti Ludovici Francorum regis germanus fra-
ter , Sardiniam primus a Clemente Papa IV , frustra licet ,
poposcil; Henricus deinde Ferdinandi III. Castellae regis h-
lius, qui infensus fratri regnum in Hispania gubernanii pa-
tria extorris , collecta virorum manu , in Africam cum Fri-
derico altero fratre transgressus , Tuneti apud regem longo
tempore meruit. Ibi praeda simul et stipendiis ditatus , de
ipsius Friderici consilio , e Carthaginis portu cum omni
pecunia et cetera gaza Italiam trajecit Sardiniae regnum ab
eodem Papa Clemente petiturus. Relatus igitur e Carthaginis
portu cum Ponlificem adiisset, Carolo memorato Sieiliae rege
ad id eliam usus fautore , qui nuper viclo Manfredo magna
4
apud Pontificem gratia praevalebat, et arctissimo consanguini-
tatis.gradu ex stirpe materna conjunctus magnam pecuniae
vim ab ipsa Henrico acceperat.
Sed dum Pontifex de regno deliberat, et concedere parat ,
ortis in urbe Roma seditionibus , civibusque ad arma ruenti-
bus . ad eas tempestates sedandas Henricus a Romanis exposcitur,
ac ex Viterbio , ubi tum Pontifex erat , Romam vocatur, ibi-
que Senatus romani potestas , volente populo , illi tribuitur.
Pacala itacfue urbe qutim dominatum veluli jure partum ,
posthabita Pontificis auctoritate , exerceret , ac majora qui-
dem moliri videretur , PoritificL, simul et Carolo in suspicio-
nem venit. Ob id intermissum praefatum Sardiniae negotium
fuit a Pontifice , ut refert L. Marineus , et eidem Enrico ex
urbe Roma Sardiniae regnum postulanti his verbis a Pontifice
ex Vilerbio rescriptum cst :
« Dilecto filio , nobili viro Henrico , filio clarae memoriae
« Ferdinandi Hi. Regis Castellae. Ad tuae claritatem originis
« atlendentes, et illius deyotionis fervorem , quem ad Roma-
« nam habes E^qclesiam, tui promotionem honoris, quibus
« possumus , studiis prOcuramus. Et quoniam ad regnum Sar-
« diniae tuos oculos direxisti , super quo cum nobili inilite
« Johanne longam satis coliationem habuimus : scire te volu-
« mus, quod post recessum ipsius, inspecta plenius cognitione
« negotii, multo tibi utilius judicamus id non adgredi , quod
« multis sumplibus indigeres , praeserlim cum Pisanos ha-
« beas adversarios , qui positi e vicino et adgredientem im-
« pedire valerent, et ingressum continuo molestarent. Unde
« charissimo filio Nostro Carolo illustri Rcgi scripsimus eumdem
« instantius exorantes ut ad matrimonium inter te et filiam
« nobilis viri M.... contrahendum dei opem et operam efficacem.
« Quod si coniigerit confici, non tibi solum, sed charissimis
« in Christo filiis Nostris lmperatori Constantinopolitauo illu-
« stri, et ejus filio esse poterit fructuosum, Nobis etiam , et
« toti populo Christiano ». Datum Vi!erbii Non. Jan. Pontif.
Nostri anno II. Ita in Codice Clementis Papae IV, qui in Va-
ticana Bibliotheca adservalur , epist. 2S0.
Carolus interea rex Siciliae Henrico repelenti pecunias , ne
majores ad nocendum facultates iili adessent , bono consilio ,
haud quaquam reddebat. Ceperat rlenrieus jam inde ab initio ^/ *> ^j&LuM*V+ ****** I
contrarias Pontitici Caroloquc faciones magis foveru; utram- /FjLS '+d* s* 1
que tainen intra urbein acquilatis simulalione eontinebat. Ut #"*" (77>
vero suspicionem Pontificis advertit alienus subito factus , et ($*€*+£*' *S' vl^V"
post pJura contra eundem Conradum Lapitium ad Fridericum ^(y^*Jfi\ U- &
niisit , ut ex Africa in Siciliam ad res innovandas trajiciat. . ^, A ^ ^y»*.
Ma[;ni hinc motus in Sicilia el lialia excitati sunt, ut idem "
refcrt L. Mariucus, et Thomas Facellus.
Anno 1268 Jacobus L Rex Aragoniae insulam habere non
solum desideravit , sed eliam ab eodem Clemente IV. sedulo
instanterque efRagitavit : quod tamen Pontifex his literis
ne^avit.
Charissimo filio Jacobo Rc.^i Aragonam illustri
« Tarde nimis tua misit screniias dilecluin- filium saeristam
« Majoricensem et vicecapcllanum Nostrum. Jam enim cum
« duobus tractatus praecesscrunt super regno Sardiniae, cha-
« rissimo in Christo filio Nostro Carolo rege Sieiliae illustri ,
« et dilecto filio Nostro Henrico fratre charissimi in Christo
« filii Nostri Castellae regis illustris. Est et alia tarditas in ne»-
« gotio, quoniam inter moras iilarn partem amisimus, Judica-
« tum nempe Turritanum, per quam dare poteramus ingres-
« sum ei, qui conveniret Nobiscum. Unde tuam magnitudinem
« non lateat , quod nec tibi illuct concedere possumus, nec
« ad praesens illud dabimus aUerutri de praediclis; sed tene-
« bimus in suspenso negotium , donec aliud videamus, malentes
« ad tempus perdere quod jam dudum perdidimus , quam
« inter principes nobiles scandalum suscitare. Verum de ejus-
« dem Archidiaconi neglujcnlia nulla tibi superest querimonia»,
« quum de importunitale cjusdem et instantia nimia Nos potius
« conqueri valeamus , quum sernper continuet sui desiderii
« exilum meliorem expectans ». Dat. Viterbii X. Kal. aug. Pon»
tifie. Nostri anno III;
Postea Jacobus II. Aragoniae et Siciliae rex, ipsiusque Ja-
cobi I. nepos ex Pctro k Rege Aragoniae et Maria Guiieluii
Montis Fesulani unigenit^, qui ex testamento Eulii regis Sar-
diniae fuit anno 1272, ut inquit J, Laurentius ab Aravia ,
heres instilutus, regnum jpsum magnopere cupieus anno 1295,
pro eo cousequendo, ul inquit Zarita, ac eliain «x pacis oon~
f£^^^ ( niS*%*f t b"'' Jitione, ut inquit Thomas Facellus, su&su et intpulsu Bonifacii
j*6*9/<* r * ' /t****^* Papae VIU. regnum Siciliat Carolo Andegavensi renunciavit.
/4^,}, „ Atque ita anno 1297 prid. non. apr. idem Pontifex Bonifacius,
ceteris omnibus postpositis, eidem Jacobo II. Aragoniae regi
insulas Sardiniae et Corsicae in hunc modum concessit :
BONIFACIUS EPISCOPUS
Servus servorum Dei
Charissimo in Christo ^filio Jacobo Sardiniae et Corsicae regi illustri
ad perpetuam rei memoriam.
« Super reges et regna positi e\. divinae providentia pote-
« statis de iis opportune disponimus . . . . et infra « Ad ho-
« norem ergo Dei omnipotentis, Patris, Filii, et Spiritus San-
« cti, semperque Virginis Mariae, ac bcatorurn Apostolorum
« Petri et Pauli, nec non sanctae Romanae Ecclesiae, de fra-
« trum Nostrorum consillo et assensu, regnuni Sardiniae, et
« Corsicae, quod ipsius, Ecclesiae j;iris, ac proprietatis existit,
« cum omnibus juribus et peilinentiis suis, tibi et tuis here-
« dibus, ex tuo et ipsorum corporibus legitime descendenti-
« bus, utriusque sexus, natis jam, et etiam nascituris, in
« perpetuum feudum gratiose conccdimus . . . et donamus sub
« modo, forma , tenore, et conditionibus contentis etc. prae-
« sentibus a Nobis Nostrisque successoribus legitime intranti-
« bus, et dicta Romana Eeclesia tenendum in feudum, et per
« cupam auream te eodem principaliter investimus, ita quod
« etc. Nulli ergo etc. ». Datum Romae apud s. Petrum pri-
die non. aprilis Pontif. Nostri anno III. Sic in bibliolheca
Vaticana in regesto ejusdem Papae Bonifacii plenius legitur.,,
teste Jacobo Mainoldi.
Integrum hujus concessionis exemplar dlligentia doctissimi viri
domini Michaelis Tomasii Episcopi Herdensis habui, unde ejus
partem, quae ad praesentem historiam facere videbatur, ce~
teris brevitatis caussa omissis , referre volui. Sed de ea dona-
tione Volaterranus, Villanius, Martinus Polonus , et Zurita
etiam meminere.
Fndericus autem II. ejusdem Jacobi II, germanus frater, et
tn regno Siciliae successor ipsius insulae Sardiniae, regnique
1/1*10^' L- c <~^*#< *#* t*4*i'pu < £, A^iA'^p» fU C+rf,'~y c^L +OX4'-***, '*P*\
/fratcrni adfeotator fuit. Quare anno 1302 foedus cum Carolo^ f«<~~* *<U~>+' /u*,**
ejusque fiiio Roberlo, hac praecipua conditione sancivit, ut /** rr 1* / '*** / / * **** •'f** u f f '
ille a S. P. et Cardinalium amplissimO collegio regnum Sar- A*^'**^ hu*4 **-*+^
diniac pro se suisque suee ssoribus peteret; quod tamen non 4-£*fc*^ firV *^ **?* *
oblmuii. Anno quippe 1303 Bouifacius Papa, Jacobuin Ara- ^***^ * 'tf*
goniae regem oupiens in regnum Sardiniae indueere, Raymun- ** f*Zffp *^l?fL£?
durn Episcopum Valentinum letf;itum in insulam misit, ut °V^ J ^V t"
Jacobnm regem Sardimae el L.ors:eae renunciaret, pnmoresque *>* "^ / *,'
omnes ad ej.is obedientiam hortarelur. Pisanis quoque scripsit , » r *^ 1 *** , ' tt ^* f J( vr J/ j
atque mandavit, ne ullam moram, ullumve impedimentum /J+£+j*** ^-*~*Jr** -
novo Regi in acquisitione Sardiniae inferrenl, ut refert Zurita. AiU' c% f*?, TT/T*
Mortuo Bonifacio ( anno 1594; Jacobus rex legatos misit/f*»' 4*Ut'*f***J ****
Vilalem Villanovam, et Gulielmum Cerrium, qui Benedicto f^J^ fc&* w^c^^ )
l\. Pontifici recens creato pro regno Sardini le et Corsicae fi- L-^fa^ frifff* *d*
dei juramentum praestareni. t**&* ^W/*^-*v**' ; /
Defuncto etiam Benedicto ( an. 1505 ) Rex misit ad Cle- ^ ^- a^'6*£cJl
mentem V. Gonsalvum Garziam, nt refert Zurita; et anno se- ^/«^fc ' hv*
quenti Petruin Martinez de Gotiore, et Sacristam Majoricen- f^f^c^i^^^J^^
fiem oratores delegit, qui eadem jurisjurandi verba nomine ■ " - ^t/yfi- &?£*****
suo proferrent. Dcinde Lugdunum profectus de occupanda iffjf,. u****, h'r*<*c+>
Sardinia cum eodem Pontifice egit, fuitque ab eo Rex Sardi-^ *£* J+tuut,
niae confirmatus , »t ex Z.irita, lNauclero, et Mattbeo Palme-^^**^ fc '' /
rio constat. Quare Platina, Sabeliicus, et Blondus, qui tradunt eU<<* (^4%nJh' f ^ *
Clementem V. Friderico Siciliae Regi Sardiniam concessisse,,^^**-'»-^!^**^*^» ** t
judieio meo falluntur. tx. l<>+*4" V Om/ f **>'****
Ea tempestate Carolus Andegavensis, Jacobum Regem ^%,' cUC^rt *4/t>>*A '^
bellum contra Pisanos impellit, eique opes et auxilium offert , g^ ^+s,*, 4^ tJ cft' t <~~
atque per Gulielmum de Recuparana ex Vicecomitibus Pisarum, «Jv*^»
qui Guelphorum erat socius, Lucenses et Florenlinos rogavit, ^JJfJjT "> jfjJ^lie-r^A
pactis quibusdam conditionibus, ut statim ac Rex Aragoniae [fjJ ^'Aj^r^
in Sardiniam exercitum trajiceret, utrique bello irruerent in^ Ju*t<*>*
agrum Pisannm. e /W» «*► fn*^"*^'
Rex distuiit bellum donec lis cum rege Castellae de regno ^V*^ 1 **^ >k* fftt**»* **+
Murciae componeretur , quae fuit composita anno 1305. ^*/r< **- fi l C+. - '£"•** **
Sub finem bujus anni Genuenses, veriti ne Rex bellum pro /> q trCrmm. ** f*'ft*t
Sardiniae acquisitioue susciperet, legatos misere, qui de pace
^Uagerent.
Anno sequenti de mense oclobris Lucenses et Florentim*
..;••• £*&, .-* ■.-...-. • •- • -w ■*''*» •- ■• <*-♦ *- •.,•■• u; ; »-.vAi^ *&
* , .... regem rogant ul statim olassem contra Pisanos cum omni exercUu
. c * .-. h •*. iia Sardiniam milfat. Plures deinde qui ilomiuia in Sardiniae re-
• * ...>- • v gionibus babebant, scilicet Bicardus Caninus Tarvisii dominus
maritus Joharmae filiae Nini Judicis Gallurensis, Morruellus Man-
fredi filius, Franeischinus Morruelli, Corradinus Opizini, Mar-
■ * - chiones Malaspinae obsequiiun regi promittebant, modo feuda
ipsis confirmaret. Qui omnes Jacobu.n in Sardiniam accersivere,
» et cum eis Theodoricus Archiep. Turntanus, qui Genuensis erat.
Branca insuper Auria , ejusque filius Barnabas reip. et populi Ge-
«v nuensis duces trecentis equitibus in Logudoro, centum in aliis
regionibus Sardiniae contra Pisanos juvare eum sunt polliciti Ber~
nardo de Sarria Begis admirato in civitate Genua, qua tunc ver-
sabatur, modo non deberent arma verti in Sassarenses, et ea
quae in Sajdinia habebant sibi in feudum concederentur, ut
Zurita refert.
Pisani hujus rei metu perterriti anno 1309 legatos Banierium
Sanclae paeis, Joannem Bussum de Gualadiuis et Uerdinum
Guascapam cum tribus triremibus ad Jacobum regem miserunt ,
et amplissimis donis euni deprecali sunt, ne fedus cum inimicis
suis iniret, eisque assentiret, sed Castrum Caralis, oppidum Stam-
pacis, et portum Bagnariae, et salinas feudi nomine sibi concede-
ret, atque facullatem condu-cendi quingemos sardos milites in
Sardiniam faceret , et Mariano et Andreae Vicecomitibus de Basso
et Judicibus Arboreae, Bomfacio et Banierio Comitibus de
Donoratico relinqueret dominium, quod in Sardinia habebant,
atque ita regnum absque ullo labore et sumptu haberet, sum-
maque pace frueretur. Rex autem Caralim Pisanis concedere
noluil, sed alio gravi impeditus bello distulit in aliud tempus
exercitum in Sardiniam mittere , Manuello tamen, Francischino
et Corradino marchionibus Malaspinae castrum Bulcis, et ca-
• * - ,* strum Osuli cum eorum oppidis ceterisque locis et regionibus
., ab eis in Sardinia habitis concessit, Villanio, Zurita, et aliis
referentibus.
Post mortem Henrici Imp. Pisani reip. praesidem habobant
Ugocionem de Fagiola , eoque duce anno 1316, cum aliquol
Germanorum cohoriibus Lucens.em civitatem expugnarunt :
propterea publicae laetitiae signa dedere hanc rmsrmoreaui
inscriptionem in tronle lempli maximi Caralis in Casteilo Castro
affigentes.
JT.
9
<r ,\nno Domini MCCCW. Indicf. duodeeima , dieXqnarta,
rnensis juhii divina gratia praecederite^ 1'is.uiii civitas versus
civitalein Lucinam stia viciricia vcxilla crexit, ipsani(|iie civi-
talem Lueanain pracliando viriliter expugnavit, ct <m*hc lapi- 1 ii^fr**"*^**"*
dem sic sculptum de Palacio civitalis Lucanae fecit Pisana
civilas jlcvari, ipsumque a<l Castcllum Caslri ad futuram
na
rei
« memoriam dcstinafty.
« \ igo Jurispcriti, Bona
, Et temoore dominormn Mefsis De- ]W l n
JWWrenclinini^Tisanorum" civium Ca- lv?o+*>
« stellanorum prefati Castri pro Comuni Pisano fuit cum gau- f iAT-t/h*^ • ^W^K^tt^y
« dio hic infixus, ut-' aspicientibus memoria praebeatur tflx ^-^rjic jocU+*y ti- £*■**>
« *rt/wm amicorum Pisani Communis semper crescat^gpt au- *~r Itt****** «#v»W»v
« d a c i a^j n i m i cor u m c j u i ffif orp c tu o compescalur ». /^uu.f/«i'*^'^ , "
Ea clTde aecepia Manfredus De-Noltc Lucensium legatus ^* «**•*■*!'*** " r •^J•i^'"
Barchionem petens Jacobum rcgem ad bellum Sardoum contra **** 'V^tfit 1 '"1*~'jy /
Pisanos excitat; et ipsius Jacobi nemine Florentinos, Bono- U^. %<&*- '(*** X ***** ,
nienses, Pistorienses,~et Senenses Pisanorum osores ad auxi-
lium suppeditandum sedulo hortatus induxit ad dandum in cam <wW/^« ^ / ^/ W1 ^
expeditionem triginta millia ducatorum, quibusdam conditto- ^i^^ *^* *''/*/ /
nibus, quas tamen nonnisi centum miliibus aceeptis rex con
firmare voluit.
Hac tempestate Maria Henrici regis Cypri filia Siciliam ap-
pulsa, inde Sardiniam venit, et a Mariano 111. De-Serra Ar-
borensi Judicc solemni adparatu fuit suscepta; inde Gerundam
petens Jacobo Begi Aragoniae nupsit, Zurita et aiiis referentibus.
Anno. sequenti Pisani insignem apud Montem-Catinum , duce
eodem Ugucione Fagiolano, victoriam adepti, cives reip. qui
erant Carali magna letitiae signa dedere , et in fronte templi
maximi lar^en^ iijs ^notis inscriptum adfixere.
ctie ■ vTflosnno
/<SM*+>
Anno
uc - vig
*t ono augusti
Ugucione de Fa-
giola Pisanae civitati praesidenle commune PisaJlfefefWn quum
esset in obsidione Castri Montis-Catini .LucdMfcl districtus
Montis-Catini LucdMfU
« cum suo exercitu trium millium equitum, et triginta millium,
« peditum, et princfifes Phllippus de Tarento et PeirusTeni-
« pesta fratres Regis Rfiberli, et Carolus ejusdem principis
« fQjitiS congregato eorum exercitu equitum ac pcdittim JKIo-
« rentinorum, Scnensium, rcgnicolarum , ei omuiiim'u51o£8&f*'"' r
« Guclphorum, qui quatuor mille equites, et quinquaginla mil-
« lia peditfl/i censebatur, vcnissent ad dictas parios pro mu-
10 V*'
« nitione castri, inito hinc inde praclio eosaf^e eorumque e-
« xercitus posuit viriliter in conflictt*» in planitie Bug«ani
« secus rivum Vallisvfoebulae; in quo conflictu.de gente Guel-
« forum,,£uerunt gladio perempti ultra vigintjrTpuTia poditum ,
« capti vero fuerunt ultra tria millia. Gens autem Pisana tota
« quasi fuit incolumis, et illtf die Caslrum Monlis-Catini , et
« plura alia Castra parlium inimicorum fuere in fortia Pisani
« Communis, de (m&y\plori& ^eo excelso, ejusque watFt
« Beatae Virgiru grauas referimus. Hic quidem lapis positus
« est tempore sapientis viri Nicolai Leuli. jurisperiti, Castellani
jotivj Castelli-Caslri profi^^ik^Pisan^, ©OttSm anno de mense
« octobris ».
Ob id Lucenses iterum Aragoniae regem ad bellum sardo-
rum contra Pisanos hortantur, alia viginti quinque millia flo-
renorum offerentes in eam expeditionem. Rex tamen bellum
illud distulit quosque pax inter Fridericum et Robertum reges
firmaretur, quae anno sequenti ( 1517 ) a Roge Roberto hi-
sce conditionibus fuil proposita, ut Rex Aragoniae centum
millibus unciis a se acceptis, bonisque et locis Templariorum
a Romana Ecelesia in compensalione accipiendis, Sardiniae
insulam Regi Friderico traderet: quod si compensatio cum il-
lis bonis a Sede Apostolica non possel obtineri, haberet a se
alia quinquaginta millia unciarum. Item promittebat Robertus
se cum triginta triremibus quinquennio Friderico serviturum
pro acquisitione regni Sardiniae, et dimissurum eidem Fride-
rico medietatem regni Sieiliae pro sua vita, dummodo ille sibi
alteram medietatem relinqueret, in qua contineretur Messana ,
et non usurparet nomen Regis Siciliae. Quod si plura Fride-
rieus desideraret lubenter iili cedebat jus suum ad regnum
Tunetanum. Quae tamen paeis leges non arrisere Friderico, et
negleclae fuere a Johanne Papa XXII. Zurita et Facello refe-
renlibus.
Eodem anno Ponlius Episcopus Barcinonensis, et Vitalis
Villanova Jaeobi regis legati saeramenlum fidei pro regno
Sardiniae et Corsieae praefalo Johanni Papae recens creato
pracstiterc, tcste Zurila; alque Ponlifex partein census eorum
ivgnorum Jacobo dimisii, ut ex Iiteris ejusdem Pontificis in
bibliotheca Valicaua reconditis, et Jacobo Mainoldi constat.
Anno 132i Comitiis Gernndae liabitis Saneius Rex Majori- / ~ % ~~ "**"" ""^ ^^+ffvL
CMom, et Cathalani populi , debitum obsequium, opemque
suam pro expeditione Sardiniae Jacobo regi oblulere.
Itaque auuo 1522 Jacobus Rex Aragoniae Vlll. kalendas frf'' ,"*** !
januarias in solemui festo Nativitatis Domini, bellum Sardou m kJ^Vj^^
iudixit , vexillo expcditionis Bareinone erecto, et lotius belli ^ }'**+""*"
ncgotio Alphonso filio suo secundogenito demandato: nam Ja- C<^fr' <^~' '"4'j
cobus filius priinogenitus eam expeditionem et regnorum suc- ' w '^J' jl* 7
cessionem recusavit, ut inquiunt Zurita , et Rex Petrus. '** ^, , I/Lsi
Pcr ea tempora Gantinus Catonus Sassarensis primaria no- *~2*\"*
bilitate insignis, qui ex privilegio triginta militum turba sti- t2',V J*r9*v~*\
patus incedebat Miohaelem Pera physicum ad Jacobum regem ^ .^ ^ „_},'#„,
misit, literisque nunciavit Sassarenses omnes avarum ac ni- jl*-~*~**~«-*
mis acerbum Genuensmm lmperium pertaesos Aragonensium / //^» x4** '*(*<** f~"~*
regum adpclere regimen, ejusque adventum cum exercitu ma- 1 ^ZL^*^' %^y*^
gnopere praestolari. Ugo etiam Arborensis non parvo dispen- v ^^. ? ^l,^ ' iruu* -r»M
dio et injuria a Pisanis affectus cum Branca Auria foederatus f. /7Wv~-< «^***—**' " "
Marianum Ammiratum strenuum virum Sardum silenter ad Ja- /y**?/***'**'/ ;,W^-
cobum regem destinavit, eumque ad insulam acquirendam et * ,* m^J^ ^ t *****"'
expellendos Pisanos enixe hortabatur, et rogabat. Quibus nun- i2t*«-* '♦* c*-;+»A\
ciis laetus rex Jacobus propensos Sassarensium animos, Judi- *> ^ r .jLtAfeA.«*^»W«^
cisque voluntatem iaudavit; multisque donis et privilegiis, qui- Jj ^/rfV^**** fr*%
bus adhuc Sassarcnses utuntur, honestatos nuncios dimisit, et jL *?+* <*«*+»*■ t"
renunciare jussit, se quamprimum in Sardiniam cum exercitu i^Ckfu' A*/ t S'/**-
adfuturum. Ita Zurita, Villanius, et antiquae tabulae in Arehi- . «~ J \j
vio civitatis Sassans reeonditae. ,/l ~f* - J^ — ' f '"^
Pisani interea hunc belli adparatum scientes de impedienda ^ ^^ ^W*
Jacobi Regis expeditione cum Johanne Papa frustra agunt. '
Nam Vitalis Villanova ipsius regis legatus quam optimis raiio-
nibus Pontificem ad bellum, et auxilium Regi ferendum suasit,
et Cardinale Neapoleone intercedente, promisit Guidoni Ar-
chiepiscopo Arborensi, omnem dominatum Judiei Arborensi
Vicecomiti de Basso esse relinquendum, si oetoginta millia
florenorum statim regi darentur, et census trium millium flo-
renorum quotannis penderetur, ut refert Zurita. Quare Pisani
plurimas equitum peditumque copias partim propriis pariini
Judicis Arborensis pe(ainiis eomparatas in Sardiniam dueihus
Juliano Simone, Friderieo et Henrico Tudisco traduxere; eo-
12
rumque praesidiis oppidum Terraenovae, et Villecclesiarum
muris de novo cinctum, turribusque munilum, cum Castro
Caralis, atque aliis Casiellis firmarunt, reliquas vero militias
collocarunt in Judicatu Arijoreae collocarunt.
Hujus rei suspicione, metuque sollicitus Ugo Judex tercen-
tos stipalores sardos ad custodiam sui corporis sumpsil, et
idibus aprilis Pisanos omnes, qui in suis terris et dominatu
erant ad unum trucidare fecit, nunciisque caedis ad regem
missis rogat celeriter cum classe Sardiniam venial: hinc Vil-
lecclesiarum dcfectionem proeural. Sed novi milites, ullra se-
ptingentos, a Pisanis Sardiniam eo tempore traducti, oppiduni
Villecclesiarum, duce Johanne Artavallo sub fidem recepere,
et obsides a Caraliianis civibus impetrarunt, ut Zurita, alii-
que hispani auctores testantur.
Rex hisce auditis quum propter procellas proficisci non
posset Beltramum Castelletum, Ugonem Sauctaepacis, Dalma-
tium Vicecomitem de Rocabeiti, Gerardum de Rocaberti hujus
palruum et Berengarium Cabrera nonis maii cum equilum pe-
dilumque auxilio tribus navibus in Sardiniam ad Judiccm mi-
sit. Q;ii juncti Sardorum copiis ad oppidum Ouarti castrame-
tati sunt, et Caralis urbem omni adjumento inlereluserunL
Deinde XII. kal. jun. Alphonsus apud Porlum-fangosum
Omni coacto exercitu, ornatus a Jacobo Rege amplissima fa-
cullale, etiam Judicatum Arborensem sub annuo trium mil-
lium ilorenorum concedendi Ugoni Judici, et sexaginta trire-
mium et viginti quatuor navium classe, cum plurimis navigiis
niinoribus usque ad tercentum, comparata, uxore comitatus
cum omni exercitu III. kal. jun. secundis ventis discessii, ac
nonis junii portum Magonis Minoricae insulae applicuit, ubi
quatuoi dies quievit. Inde Sardiniarn ad caput s. Marei idibus
junii, et ad portum Palmae Sulcitanae regionis XVI. kal. jul.
fcliciter appulit, exercitumque omnem millium et quingenlo-
rum equitum, peditumque tlecem millium in terram exposuit,
in quibus infrascripti insigniores fuerunt
De Regno Fiileiiiiwi-rJt**L* tr>Ux^
Johan »es Ximene» de Urrea Raytnundus Cornel
Ai\aiLs De Luua cum tilio Ai tale Artalis Duerta
Blasius Maca <le Vergua
Pctrus et Alainannus iralres De
Luna
Ailio De Foces
Raymundus I)c Pcralta
Pelrus a s. Vinccntio
Gombalus De Benevenlo
Rodrigus Ahones
Michael Gurrea
Peirus Gonzalus Doz
Miehael Perez Capata
Rodrigus Capata
Fortanerus De Vyniech
Gcrardus Abarca
Ximencs Perez Coronel
Petrus Ortiz de Pisa
Rodrigus Ortiz de Vesimbre
Lupus Xirnenes de Luna
Lupus Fernandez de Luna
Gonzalus Lupus de Pomar
Garzias Frontlnus de Dec,a
Johannes Perez de Torbens
Blasius Ma^a de Puyroch
Rodrigus de Sada
Ex regno Valentiae a Rege appellati fuere Franciseus Carroz
classis admiratus Nicolaus Carroz, qui erant ex iis, quos nun-
cupabant homines dwites , tum equiies
Johannes Lopez de Boyl
13
Pctrus Martincz dc Arbea
Romeus Orliz de Lasera
Miehael de Gurrea
Fcrnandus de Luna
Stephanus Gil Tarin
Blasius de Exea
Trislanus de Torresilla
Matthaeus de Riglos
Gonzalus Juannez de Moros
Gyllus de Arazuri
Pelrus Jordanus de Urries
Gulielmus de Enienc,a
Poncius Ugo de Entenca
Garzias Sanchez de Sases
Fcrnandus Perez de Roniz
Martinus Lopez de Rueda
Didacus Lopez de Luna
Thomas Perez de Foces
Ferrerius de la Nuca
Martinus Gonzales de Layana
Gonzalus Perez de Salauova
Joh. Ximenes de Franco
Lupus Alvarus de fispejo
Franciscus de F^erriol
Bcrnardus de Villaragut
Ruysius Sanchez de Ayuar
Philippus de Boyl
Poncius de Villaragut
Alonsus Martinez de La Morera
Bernardus de Boxados
Gonzalus Ruysiiii de Lihori
Jaeobus, et Gonzalus Sera
Berengarius, et Gulielmus, et
Bernardus Dalmacius
Franciscus despluges
Raymundus de Boyl
Sancius Sanchcz Mugnos
Raymundus de Villanova
Jacobus de Quintanal
Johannes LanQoI
Baitholomaeus Maseoses
Pctrus de Cortijo
Bcltrarnus de Masdevelles
Cominus de Copones
Raymundus Fabrega
14
Gonzatus Capata de Alfaro Johannes de Xanaveres
Garzias de Loriz Jacobus Escriva
Arnaldus de Riusec Raynmndus Montanerus . . .
quibus a Rege commissum fuit ut copias Valentini rcgni cogerent.
Ex Cathatuniae principatu appellati fuere a rege infrascripti
homines divites
egregu vm
Dalmacius Vicecomes de Roca-
berti
Gerardus de Rocaberti praedi-
cti patruus
Gulielmus de Anglesola
Berengarius Arnaldus de Angle-
sola
Amorosus, et Raymundus de
Rjbeltes
Bertrandus de Castelet
Gulielmus de Cervellon
Bereng. Arnald. de Cervellon
Raym. Bereng. de Cervellon
Petrus, et Gulielmus de Que-
ralt
Dalmatius de Castronovo
Bernardinus de Cabrera,mox
Vicecomes
Raymundus Alaman
Gilabertus de Centellas
Ugo , et Galzerandus , Sanctae
pacis
Ex equitibus appellati fuere scquentes
Ferrerus de Abella Berengarius de Ottina
Thomas Cacosta
Jacobus de Peramola
Gulielmus de Clariana
Franciscus de Montbuy
Dalmatius de Timos
Galzerandus de Castrovetere
Berengarius de Copones
Gulielmus de Cervera
Berengarius de Mascarata
Armengoldus de Pruylans
Goffredus Guerau
Gulielmus Moliner
Raymundus Moliner
Gulielmus de Namontaguda
Gerardus de Clariana
Berengarius, et Galzerandus de
Puchuert
Petru9 de Montpavone
Ughettus de Fluvia
Bernardus de Cespuiades
Raymundus de Perellos
G. de Boxados
Gulielmus de Montolin
Petrus de Castrovetere
Berengarius de Jorba
Dalmatius de Rajadel
Petrus de Gragnana
Simon de la Marial
Gulielmus Bernardus de
glesota
Rogerius a s. Vincentio
Arnaldus de Torrellas
Petrus de Thous
T^etrus.de Hostalrich
f^trus^ ue Montpavone «^ w^
Gulielmus de Foxa
Arnaldus de Maurellas
Petrus de Bcllestar
An-
15
Raym. Bernar. dc lYiaria Petrus de Foxa
Raymundiis Cort
practcr quos a Zurita nuncupatos plurirai fuere et ex domo
Infantis equites, aliique qui sponte arma sumpsere , et Al-
phonsum comilati sunt, quorum nomina legere poteris in Mon-
tancrio et Carbonello.
Eodem die Ugo Judex Arborensis cum multitudine equitum
pedilumquc sardorum, et mille plaustris omni commeatuum
genere onustis, in Portum Sulcitanum pervenit, et ibi cum
mullis insulae primoribus Jacobum Sardiniae regem, et Al^
phonsum ejus successorem agnovit, eique fidem et obedien-
tiam jure jurando promisit. Deinde Alphonsus consilium Ugonis
scquulus contra Villecclesianos Arborensibus vicinos nimisque
infensos arma movere intendens prius Artalem de Luna loci
cxploratorem cum trecentis equitibus praemisit; mox kal. jul.
e portu cum omni exercitu discessit, urbemque Villecclesia-
rum ingenti obsidione premere coepit. Duces namque Sardo-
rum, quos a Judice Arborensi habuil orientem versus collocavit;
Johannem Ximenen de Urrea cum Gulielmo Anglesola ante
portam monlis Barlai; Petrum de Queralt et Beltramum de
Castellet in valle, quae portam s. Antonii respicit; Raymun-
dum Piratta ad occasum; Artalem de Luna contra turrim Pi-
sanam: ipse vero juxta fanum s. Mariae Vallis-viridis castra-
metatus est.
Deinde prid. non. jul. urbem totis viribus omnique ex parte
coepit expugnare; sed a Villecclesianis, Pisanisque militibus
viriliter fuit defensa, multis Aragonensibus caesis et a moeni-
bus repulsis: cumque tertio decimo kal. aug. urbem denuo
invadere, appositisque scalis muros ascendere tentarunt; adeo
ab oppidanis fortiter obsistenlibus fuere repulsi, ut, una atque
altera scala comminuta, et qui supra stabant caesis aul in
lerram dejectis, Alphonsus suorum animos ad tantam cladem
videns demissos, et vanam spem penetrandi vi in urbem, ob-
sidione eam capere decreverit, iisdem aucloribus referentibus.
Hujus obsidionis tempore Sassarenses et ceteri omnes Sar-
diniae populi ( cxceplis Castris Caraiis, Aqnae fridae, Joyosae
guardiae, Orgugliosi, Agugliastri, Quirrae , Petrcsi, et Terrae^
novae, aliisque paueis ) Alphonsi iiiipcrio parebant.
J6
Intera Ugo Arborensis, qui ut narrat Villariius terliam par-
tem regni sub se babebat , Judicatum eum omni sua diiione
in feudum «ub censum Irium milli.ini ilorenornm auri quoli-
bet mno in die festo ss, App. Pelri ei Pauli R( gi solvendorum
amplissimis tabulis obtinuit, obedienliamque jure jurando prae-
siitit, et pro belli expensis octoginta ilorenorum millia promi-
sit, pro quibus Castra Bosae, Goeiani, et Montis-aculi, oppi-
gnoravit. Marcbiones etiam Malaspinae, Barnabas cum aliis
nobilibus viris gentis Auriae , qui in Sardinia dominalum lia-
bebant; ac denique Mattbaeus Casu, Comita Devilla, Mara-
bottinus Marabottus, Comita Pala Sassarensium legati jusju-
randum fidelitatis Alphonso in castris praesiitere : a quo mullis
gratiis, et privilegiis amplissimis donati fuerunt, ut ex Zurita,
Petro Aragoniae Rege, et monumentis in Archivio Sassaris
reconditis constat.
Hoc tempore curam et defensionem Caslri Bosae Petro Or-
tiz de Pisa, Castri Montis-acuti Gulielmo de Cacerch, Castri
Gociani Raymundo de Samenat. Dejnde Gulielmum Moliner
Sassaris gubernatorem, invilis Genuensibus, creavil: et Fran-
ciscum Carroz classis admiratum ac Raymundum Peralta ,
Bernardinum Cabrera, multosque alios nobiles viginti Iriremi-
bus in portum Agugliastri, versus orientem, in Sardinia situm
misit; qui ejus castrum expugnayerunt, et deinde Septentrio-
nem versus navigantes Terramnovam adorti turrim unam ce-
pere; oppidum tamen, quod Pisanorum Sardorumque praesidio
erat satis munitum , expugnare nequiverunt.
Interea Gerardus et Dalmatius de Rocaberti cum parvo e-
xercitu in oppido Quarti commorantes simul cum Gulielmo
Cervellono, et ejus filio Gulielmino, qui jussu Alphonsi novas
militum copias adduxerant, propius ad Caralim accedentes ad
fanum D. Pancratii non procul a moenibus sunt caslrame-
tati. Unde omnem agrum Caralilanum continuis incursionibus
vastabant, et cives vexabant. Sed Franciscus Carroz qui por-
tum Pisanum petiturus ex Terra-nova in Corsicam erat pro-
fectus praematuram hyemein veritus cum classe in sinun» Ca-
ralitanum revertitur, et in portu Bonaeris stationem hibernam
eligit, urbem ev mari etiam obsidens.
Exercitus Villecclesias obsidentis non satis hoc tempore
17
commoda crat conditio. Nam vario morbo vexabatur, et plu-
rimorum hominum interilu minucbatur. Ipsc Alphonsus atque
Tlicresia ejus uxor in febriculam XI. kal. oclobris incidcrunt;
quamvis nec diu ncc nimis moleste aegrotarint. Tberesia an-
cillas omnes morbo peremptas amisit, quarum Joco sardas
sibi assumpsit.
Praeterea eodem tempore discordia orta est inter Judicem
Arboreae et Barnabam Auriam, qui Comitatum Gociani , et
Caslrum Montis-acuti, ejus patri a Regc concessa, sui juris esse
contendebat: et Franciscus Carroz cum Vice-Admirato Rcgis
Majoricarum in magnam contenlionem venere, eo quod vi
sublata fuisset pecunia missa pro militibus quarumdam trire-
mium Majoricensium; unde Majoricenses tumukum excitarunt,
et timor erat ne discederent: sed omnia Alpbonsus pruden-
tissime composuit.
Anno eodem de mcnse octobris Pisani cum triginta trire-
mibus ad sinum Caralilanum accessere , ut obsessis praesidio
essent; cumque ad Aragonensibus totidem triremibus ad prae-
lium provocarentur, metu perterriti fugam arripuere , et re
infecta Pisas cum dedecore rediere, quod Zurita, Villanius,
et alii scriptores tradidere.
Die XI. kal. jan. alias viginti quinque triremes in Sardiniam
Pisani misere, quae cepere ad portum Canelles atque inccn-
dere Aragonensium naves. Interim ex oppido Terraenovae
500 equites Germani, et 200 sagittarii, qui ex illis triremi-
bus expositi , fuerant cum multis sardis Castrum Gociani pe-
tentes illud expugnare conati sunt. Sed opera Raymundi Se-
menat repulsi fuere, ut tradunt rex Aragoniae et Zurita.
Anno 1524 circa finem mensis januarii Viliecclesiani, qui
nimia rerum penuria et fame premebantur, omnes pueros,
senes, et mulieres, bello inutiles, ut obsidionem prolrabentes
subsidium expectare possent, ex urbe ejecerunt. IHis tameit
statim in urbem redire coactis, obsessi fracti viribus et opi-
bus urbem ipsam Alphpnso tradere promiserunt, si ad idus
februarii Pisanorum classis suppetias non afferret: anle quod
tempus nempe VII. id. omni destituli auxilio beiloque et ine-
dia omnino fessi, urbem Alphonso dedere, et in Caslrum Ca-
ralis se receperunt, octavo fere mense, ex quo- obsidionem
18
suslinuerunt , Villanio, Petro Rege, et Zurita referenlibus.
In ea obsidione ad XII. M. Pisanorum et Aragonensium pe-
riere, et inter borum maxime egre^ios Artalis de Luna ab
Ugone Judice Arborensi, ut aliqui volunt, ob illatam injuriam
necatus, atque insuper ejii3 filius Artalis, Gombalus de Bene-
vento, Dalmatius de Castelnovo, Gerardus de Rocaberti, Gi-
labertus de Centellas, Petrus de Queralt, Raymundus Beren-
garius de Cervellono , Raymundus Alamanus, Galzerandus
Sanctae pacis, et Raymundus Cardona.
Ubi Alphonsus urbe potitus est de expugnando Castro Ca-
ralis statim cogitavit. Itaque XVII. kal. martii, relicta Villec-
desiarum cuslodia Theresiae uxori suae cum ducentorum e-
quitum selectorum in oppidum Siliquae XHII. M.P. ab urbe
Caralis distantem proficiscitur, et ibi collectis undique militibus
exercitum reparat et instruit, et octo diebus moratus est.
Eo tempore Pisana classis quinquaginta navium et trire-
mium, quae duce Manfredo Ranyerii filio , Comitis de Dono-
ratico subsidio Villecclesiarum VIII. kal. februarii solverat;
sed adversa tempestate prope llvam insulam adorta in Portu
<4^» ^V^Aprius itc+O Longonis constiterat. Tandem VI. kal. martii Terram-novam
H+t* +»* f+#* 9 V^v* appulit, ubi cum nuncios deditionis accepisset, Caralilanis sub-
Wh^% fr** u ****** W sidium ferre decrevit , adjunctis sibi ducentis equitibus. Quod
~C4^j+*u* h' C-ftn t lo* "bi Alphonsus rescivit exercitum in Ronaerem duxit, et viginti
(** frrf%*~ /**L* rt '+ri- A» triremibus ad pugnam instructis ( nam pro pluribus deficie-
frr><~ fi* *JU<r»> '**+> ^ant U1 »'i l es ) statuit navali praelio certare. Altero die quum
^^^ Pisanorum classis ad Caput Carbonariae apparuisset Infans na-
y t -- vem conscendit, atque usque ad promontorium s. Eliae pro-
•n /<+*»*+***> ir%r~*«k cessit. Venit obviam Manfredus: sed neuter ausi sunt venire
* ^t^uW «if4**~* H- a( j certamen. Manfredus sequenti die ad fanum s. Mariae
dKtU*. 4x+r* yU *fr~6h Magdalenae applicuit, et equitibus et peditibus omnibus, qui
U++. *£**<& *>t~tv /r ^partim Germani, partim erant Itali , in terrarn expositis, De-
PrW /rK /uS m*~:C~> cimi oppidum Caralim versus petiit. At Alphorisus ad exerci-
/^'frfc^W^w^ tura reversus castra et triremes Francisco Carroz commisit ,
L ! * ■>+* farrttvh' 44~> *&»*, copipoque contra Manfredum eduxit; et subsistens qua Man-
*"-****'&« fi, % /^ , y ;» frcdus transiturus erat non procul a Luto Cisterna die primo
^kaUV J^- IrT martn \ quae dies cinerum erat , acies disposuit: quarum pri-
#* 4 <r*uS~Ch ' L~: man[) ^ etro °^ e kuna et Gulielmo de Anglesola commisit. Tuni
/y* "Manfredus ad praelium coQSur^ens copias in acies duxit, et
19
primam Hcnrico Tusco Magni Caslruccii Castracanis filio tra-
didit, qui milites plures ad occupandam vicinam tcrram luto-
sam dimittcns primus bcllum coucitavit: sed occurreniibus ex
adverso Aragonensibus, qui eum locum defendere nilcbantur,
paribus certarunt animis, inccrlaque victoria initio dimicarunt.
Deinde Aragonensium agmen multis depcrditis signis inelinare,
ct pedem rctro referre videbatur. Praeterea Alphonsus, qui
inimicos propellere et regium vexillum jam amissum e media
Pisanorum acie recuperare nilitur, ex equo in terram cadit t
ubi postea ecclesia s. Georgii condita fuit, eoque cadente ,
Aragonensium animi pariter ceciderunt. Quare Johannes Xi-
menes Urrea, Bernardus Boxados, Garzias Bizcarra, el Ruysius
Sanchez de Aguar, nobilesque plures strenui viri subsidio
succurrentes Alphonsum in Bcrn. Boxados equum conscendere
fecerunt, qui fortiter pugnans suos hortatur et firmat, vexillum
regium recipit, et demum occiso Henrico, Manfredoque vul-
nerato , hostes in fugam impellit. Iiali et Germani complures
stagnum ingressi, ut erant armis impediti, absorpti sunt, par-
tim occisi, multi capti, reliqui ad vicinos montes et Castrum
Caralis confugerunt. Cujus rei sunt auctores idem Villanius ,
Petrus Rex, et Zurita, quorum hic refert ex primoribus Ara-
gonensium interfectos Alamanum de Luna, Fortanerum de Vi-
niech, Gonzahnn Cacorbellam de Sanahuja. Victis terrestri
bello Pisanis Franciscus Carroz, qui triremes in portu Caralis
instructas habebat , contra Pisanorum propinquam classem ir-
ruit, illaque in fugam versa, nonnulla parva navigia commca-
tus_, et belli apparatus onusta , cepit, et in portum reduxit.
Die sequenti Alphonsus urbem Caralis terra marique obsi-
dere, et in finitimo loco Bonaeris, ubi eastra posuerat, oppidum
et castrum condere cocpit. Deinde ut Caralitanos omni com-
meatu, quod ex Norae regione habere poterant, militumque
subsidio, prohiberet, pontem. proximi stagni interscindere, at-
que ejusdem stagni hostium coeno et arena clausum aperiri
mandavit. Praeterea decem triremes versus fanum s. Mariae
Magdalenae non procul ab ostio stagni collocavit; equites et
pedites plures juxta illud disposuit, omnesque adilus ad Castrum
Caralis Pisanis intercludere curavit.
Ea tempestate Resp. Pisana viribus et animis tot rebus
20
adversis fiacta de pace cum rege sic egit, ut sibi Castrum
Caralis cum oppidis Stampacis, Villaenovae, s. Vidriani } et
Pirri, eonimque salinis, portu, et terris in feudum censu
duarum millium marcarum argenti, relictis ceteris Sardiniae
locis, concederetur; cumque id obtinere nequiret exercitum ,
undique coacto milite, ex Italia nempe, Francia, et Provincia,
Duce Ugolino de Baschis in Sardiniam mittere decrevit. Quare
Castruccius Anselminelis Dominus Civitatis Lucae et Pisanorurn
osor misso in Sardiniam Bonedo Mulacio de ea re, deque
statu, et consilio Pisanorum mutuis odiis et dissidiis satis af-
flicto , Alphonsum certiorem reddit. Jacobus etiam Rex Ara-
gouiae VI. kal. aprilis decem et octo triremium, et aliorum
navigiorum classem cum equitum peditumque selectis copiis ,
in Sardiniam vela dare jussit; atque Philippus Saluces , vir
auctoritate et consilio in "rebus bellicis insignis , ex Sicilia ad
Alphonsum venit. Quae omnia Caralitanos nimium trepidare
fecerunt.
Alphonsus post haec IV. kal. maji centum quinquaginta
milites strenuos e castris educlos in Montem-regalem, insigne
Judicatus Arborensis castrum , simul cum Theresia uxore sua
misit. Quod ubi Caralitani rescivere oclingentos milites contra
Alphonsum eduxere, et bellum maxima cum suorum strage
instaurarunt. Namque Aragonenses fortiter pugnantes ad ter-
centos Pisanorum parlim occiderunt, partim ceperunt, reliquis
fuga elapsis, qui in Castro Caralis se abdidere. Obiere in hoc
praelio Bernardus De-Centellas, Gulielmus de Namontaguda ,
nobiles Alphonsi equites , teste Zurita.
Ignis deinde a Pisanis postridie injectus castris Aragonen-
sium arietes ceterasque machinas bellicas incendit, >it refe-
runt Zurita et Villanius.
Hac tempestate Jacobus Villanius de Gaetanis oppidum Ca-
pitis-terrae in regione Caralis, Gulielmus Colomarius oppidum
Geriti, Marabotinus Maraboti oppida Octavi et Eristolae, et
Margarita Rapallino oppidum Ouerquis in regione Fluminariae,
feudi nomine ab Alphonso habuere.
Ubi postea decem et octo triremium classis cum selectis
copiis a Jacobo rege, nt dixi , missa, in sinum Caralitanum
adventavit, Pisanorum classis, quae circa portum Caralis stabat
j--<A^\
21
mctu pcrterrita ct suis rcbus rfiffirfens fuga salutcm quaesivit,
Pisasque rcrfiil: ct Caralitaui auimis couslcruati, magno ti-
more rV.icli, et iuedia rfebililati in longa obsidionc, dc se om-
nique Pisanorum subsidio dcspcrarunt.
Pisani interea, qui dueentis millibus florenorum auri in hoc
bello erogalis, aerarium jam pene exhaustum haberent, XII L
kal. junii, legatis cum auctoritate plena, missis ad Alphonsum,
foedus his conditionibus, Barnaba Auria deprecatore, inierunt:
« quod Pisanorum resp. Castrum Caralis cum illius suburbiis
« Stampace, et Villanova, cum portu et stagno, quod est ad
« occidentem, jure feudi retineret, pro quibus duarum millium
« librarum Genuensiun tributum quotannis Regi Aragoniae
« penderet: Ranyerius etiam Comes de Donoratico et Boni-
« facius Castrum Gioiosae guardiae regionis Sigerri , Villam-
«massargiam, Connesam, et cetera oppida, quae antea possi-
« debant, sub annuo mille florenorum censu eodem modo ha-
« berent: reliquae urbes oppida et castella omnia cum salinis
« et omni jure Sardiniae et Corsicae Jacobo Regi concederet.
Itaque hac composita pacc, Benedictus De. "^Caicj, Ciolus
Grassulanus, Johannes G himinffi , et Petrus Eciqep w ft -- capitanei
Caralis pro Pisanis fideis jusjurandum Alphonso pracstitere ,
et Castra Aquae-fridae, Terrenovae, Quirrae, Fabae , Posate,
(£(£uchi, Testi, Petresi, et cetera ab eis in insula possessa,
tradidere: atque Alphonsus insulam adeptam firmissimis prae-
sidiis, classibus, et magistratibus ornavit , amplissimisque prae-
miis benemeritos honestavit. Nam Berengario Carroz, ejusquc
uxori Theresiae Gombal de Entenga Infantissae sorori , oppida
Septimi, Sinnais, Gerfcsis, Siunis, Utae, Cellarii, Sexti, Palmae,
Sennuris, Ceparae, Villaenovae s. Basilii, Castrum Bonvicini ,
et oppidum s. Michaelis, ut hujus Castrum reficeret turribus,
et moenibus ac fossa circummuniret , liberaliter tradidit: ffye-
tro vero de Montpav one oppid a Senorbini, Simieris , s. Petri,
curatoriae Trecentae : /Arhaldo" de Monte Sor io opp ida Hippis,
Decimi-putei , Baraxis de Cipola ct Maflori s.-fBernardo de Bo-
xados oppida Nurecis et Assoli : j Sassarenses autem muitis pri-
vilegiis ob res in utraque obsidione ab eis bene gestas muni-
fice donavit, illorumque reip. oppirfa Geriti, Octavae , Eristo-
lae, et Qaerquis a Gulielmo Colomario, Marabolino Mara-
fccj
£&-*-rxj
1/* S?*m £*< t
.i,
22
bolo, et Margarita Rappallino male impetrata, restitui jussit ?
praeterea et in insula Corsicae multa loca benemeritis concessit.
Inter haec Caslruccius tlominus Lucae Alphonsum ad bel-
V- lum contra rebelies in Corsicam transferendum hortabatur,
* auxilium ea in insula pollicitus, et castella; et Barnabas Auria
Corsorum deditionem studiose procurabat per amicos, quos
habebat in Castro Bonifacii, sperans ob id in jure Gociani et
Montis Acuti Judici Arborensi praeferri debere: sed hujus rei
judicium Rex Philippo Saluces Sardiniae Regni gubernatori
generali commisit.
Eodem anno XV. kal. aug. collecto ad fanum s. Macarii
equitatu , Alphonsus navem conscendit, et laetus cum reliqua
classe ex Sardinia solvit, Barchinonemque victor IV. non. aug.
appulit, ubi a rege et populo summa cum laetitia fuit exce-
ptus, quamvis eo bello XII. Cathalanorum et Aragonensium
interiissent.
Deinde kal. octobr. Petrus Infans a Jacobo patre Avenio-
nem missus de rebus in Sardinia contra Pisanos prospere ge-
stis, deque summa impensa labore et clade suorum , Johannem
Papam certiorem fecit, et decimam ecclesiasticorum redituum
biennio, remissionemque medietatis census decennio, obtinuit,
Zurita, Montanerio, et Villanio referentibus.
Anno sequenti ( 1525 ) Pisani urbem Caralis munire fe-
-. stinant, et bellum contra Aragonenses praeparant. lnlerim
- ; , Valentiam misere legatos Cellum de Agnello et Gerardum
■* rrJ*j de Castro Anselmo, qui Regi conquererentur, quod foedera
pacis violarentur «t ministris regiis in insula , qui Pisanos
quosdam et cives Caralis, qui erant mercatores, in Villeccle-
siis omnibus bonis expoliassent , et ex iis aliquot occidissent,
. nec non et contra fidem obstrictam injuriis oppresserint Henri-
cum Boccaccium , Bonifacium et Ranyerium de Donoratico:
insuper quod Bernardus Cespuiades, quum duodecim triremium
classe tercentos equites in Sardiniam traduceret, duas Pisa-
norum naves ceperit, et Pisanos omnes Caralim commeatus
deferentes ad unum trucidaverit, multisque aliis modis contra
jus foederis venerint.
Cum Pisanis desciverunt etiam ab Aragonensibus Cassanus,
Galeottus, Goffredus, et Brancaleo filii defuncti Barnabae Au-
t" 23
riac, nec non Franciscliinus , Martinus, Branca A - nrijf^^^ t
Vinciguerra, aliique gentis Auriae cum Genuensibus qui do-
minalum Sassaris allcetabant. Franciscus autern, Barnabas, et
Vincigucrra omuibus ministris regiis civiute Sassaris expulsis,
ct Raynumdo Semcnato Dertosino ejusdem urbis gubernatore
trucidato , populum ad defectionem impellebant.
Praeterea marchiones Malaspinae, ac Fridericus, Azo , et
Johannes, nepotes Christiani Spinulae, et marchiones Massae,
Pisanis adhaeserunt. Qua re motus Jacobus rex, captis primum
Branealeoue , Vincinguerra , Martino et Francisco Auria, illis-
que in carcerem detrusis , castrum Caralis terra marique ob-
sidet , et Pisanos et Genuenses crudeli atque exitioso bello
prosequitur.
Eodcm anno III. kal. julii qui erat festus dies App. Petri et
Pauli, Bernardus Boxados, a Jacobo Rege missus mille argenti
marcas Johanni Papae XXII. pro medietate census regni Sar-
diniae solemniter primus exsolvit, ut refert Zurita et Cypria- /w»u*-. %~~*^~ *'
nus Manenti^ — : ~~~ ■■"' " ^^*~ *,'r',i>»V~*~ f'~
Eo etiam anno quum sumptus ad bellum sardoum necessarii rv/"
non suppeditarent , Rex abstulit omnem pecuniam, nempe,
ducenta millia florenorum , a collectoribus Jurium Camerae
Apostolicae exactas , et missis ad .lohannem Pont. legatis illam
restituere, oppignoratis castellis, est pollicitus, Villanio et Zurita
referentibus.
Anno eodem VIII. kal. jan. Pisani et Ligures foedere sociati
triremium triginta trium, et aliorum navigiorum, classem subsi-,
dio Caralitanis in Sardiniam, duce Gaspare Auria, miserunt, III I—
que advenienti IV. kal. jan. Franciscus Carroz cum triginta tri-
remibus , multisque navibus obviam ad pugnam occurrit , et
septem primas triremes viriliter aggressus profligavit et cepit,
omnibus aliis dissitis, et in fugam versis, innumerisque caesis,
ut refert Villanius et Zurita.
Eodem tempore Rayumndus Peralta dux belli Sardoi a Jacobo
rege creatus , equitum peditumque copias duabus navibus in
Sardiniam traduxit , qui sejunctus ab alia nave petitus fuit
bello a septem lecim triremibus Pisanis ex classe devicta , et
Iribus aggressionibus tentatus, sed frustra, immo cum hostium
detrimento. Raymundus censum trium millium ilorenornm ab
Vi
Tlgone Judice Arboreae exegit , quibus slipendia militibus ex-
solvit, et castra Bonaeris, Villecclesiarum, et Bonvicini, munire
fecit. Deinde XIX. kal. febr. curn Francisco Carroz totins
elassis admirato terra marique aggreditur Stampacem Caralis
suburbium , et quum repugnantibus Caralitanis et Stampacinis
pro patria dimicantibus, forliter decertat , illam demum expu-
gnat , et multorum occisione fcedat. Inde reversus Bonaerem
simultates cum Francisco excitavit prius obscuras, mox apertas :
nam armis captis multorum Aragonensium strage pugnarunt.
Quare Jacobus eos magistratu abdicavit , Philippo Boyl totius
regni prorege, et Bernardo Boxados classis adrnirato, creatis.
Pisani interea tot cladibus acceptis, quum amplius subvenire
obsessis non possent , de pace cum Jacobo agere coeperunt ,
missis ad eum legatis duobus religiosis hominibus Fr. Baciano ,
et Fr. Johanne de Septimo conventus Pisani fratrum Minorum ,
cum Jacobo Parrana de Gualandis, Ranyerio Campanelli , et
Bartholomaeo Musso^ quibus VHI. kal.~*pax et amicitia his
legibus composita fuit , « ut captivis hinc inde liberatis , pe-
« cuniisque ex primo foedere debitis Jacobo condonatis, Pisani
« in Sardinia regiones Trecentae et Hippis absque ullo prae-
* sidio, et arce , jure , feudi haberent : Comites de Donora-
« tico omnia oppida retinerent, quae antea in feudum acce-
« perant, exceptis Villamassargia, Connesa, et Castro Gioiosae-
•v p . / « ftuardiae : Castrum vero Caralis et cetera omnia oppida et
i f J+nn***. €t * regiones msulae cum omnibus castris et praesidns libere
* ' * Jl**«»' 4-*~ * dimitterent Aragonensibus.
Hac pace jurata V. id. jun. Bartholomaeus Musso legatus ,
Ay Uu. •» j**» et Johannes Granci, atque Franciscus GrassOj duces Pisanorum
/ 2-4 ^ ' cum omnibus obsessis ex urbe Caralis per porlam Leoninam
excesserunt: et Philippus Boyl Sardiniae gubernator, Consalvus
Ximenes de Arenoso , et Galzerandus de Ribas regii legati ,
ceterique Aragonenses, porta S. Pancratii Caralim sunt ingres-
si , ac reliquam Sardiniae dominatum sunt eodem mense ad-
epti: quod ex Augustino Justiniano, VHIanio, Zurita, et Rege
Petro , multisque MSS. constat.
Ea pace inita et per Sardiniam divulgata legati Sassarenses, et
marchiones Malaspinae , Fridericus , Johannes, et Azo in Ca-
thaloniam ctim Bernardo Boxados profecti sponte in obedientiam
. U+-
ct gratiam Jacobi regfc rediere. Atque ita Raymundus a Mon-
pavone cum Petro De Luna et valido praesidio urbi Sassaris
praWieilur, et eastrum Osuli cusiodiae traditur Gerardo AIos,
in feudumque datur marcliionibus eisdem Malaspinae cura ce- JL
teris oppidis ab eis in Sardinia possessis. J 1 "
Accepta urbe a Pisanis Aragonenses omnes ex Bonaere in il-
lam se transtulere compensatis a Rege damnis ex translatione, et
pro derelictis sibi novis domibus assignatis, multisque privilegiis
fuerunt adornati, quae videntur in diplomate Jacobi sub diem 2S
aug. anni 1527, in quo limites agri Caralitani constituuntur,
et assignantur pro termino terrae versus Decimum usque ad'
hoc oppidum exclusive , inclusive vero conceduntur loca et
vdlae s. Gillae, Pii ris, s. Vidriani , Pauli-palmas, Selar-gij, Quarto- / C*&«*,'
suso, Quarto-josso , Quarto Donifo, Cepolla cum Capite s. E- /J
liae; et indicitur domus habitationesque fieri tantum a Castro-
Bonaeris usque ad castrum Caralis , monten! Vulpinum ver-
sus, ubi construenda erat turris Montis-fortis , nuncupanda.
Praeterea Cassianus et Galeottus Auria hoc tempore succes-
serunt Goffredo et Brancaleoni eorum fratribus defunctis , et
fidelitatis jusjurandum praestitere Jacobo regi, ceteris ejusdem
familiae in gratiam restitutis. Comites etiam de Donoratico
Ubertus et Ugolinus Bonifacii fratres Barchinonem profecti 4
fideles se Regi praebentes oppida et loca ab Alphonso tradita P
Michaeli Marchetto veluti sibi debita multis deprecationibus
repetunt. At Marehiones Massae cum Populoniae Episcopo ejus-
dem familiae,qui in Sardinia dominatum habebant, defectionis
crimine eondemnali a Guidone Archiep. Arborensi, et Bernar-
do Boxados, qui ex Hispania Sardiniam repetentes id in man-
datis habuerunt, quum se Regi subjecissent , in illius pratiam
fuerunt restituti.
Rebus sic in Sardinia compositis Jacobus rex, Justus copno-
minatus, obit Barchinone IV. non. nov. anno 1327 anno nempe
trigesimo , quo Sardiniae regnum ab Apostolica Sede habere
coeperat et in ecclesia Sanctae Cruci dicata sepultus fuit. Hic
Alphonsum filium heredem instituit, Jacobo primogenito abdi-
cato, qui eontra Sardos a patre missus et expeditionem illam ,
et simul regnorum successionem recusavit , Zurita , Lucio
Marineo , et TarafFa referentibus.
26
His Jacobi regis temporibus insulam Sardiniae administrarunt
sequentes ; nempe anno
1524. Pbilippus Saluces primus Sardiniae et Corsicae prorex,
qui obiit eodem anno.
1324. Berengarius Carros Sardiniae et Corsicae prorex.
1326. Franciscus Carros ; atque hoc mox abdicato creatur
1326. Philippus Boyl.
1326. Bernardus Boxados creatus prorex II. id. aug.
Guhzrnatores Sassaris.
1323. Gulielmus Moliner primus Sassaris gubernator creatus
V. non. junii.
1524. Raymundus Semenat , abdicato Gulielmo fuit Sassaris
gubernator ; ibique interfectus ut diximus.
1524. Kaymundus a Monpavone Sassaris gubernator.
Praeterea eo tempore Praesules infrascripli in regimine Ec-
clesiarum Sardiniae excelluere
1306. Theodoricus Bellit Archiep. Turritanus.
1502. Fr. Leonardus Aragall Archiep. Tharren. et Arboren.
Hic congregato provinciali Concilio septem edidit con-
stitutiones in Archivio Ecclesiae Usellen. reconditas.
1509. Fr. Oddo Cubellus Archiep. Tharren. et Arboren. Hic
etiam synodo provinciali congregata viginti duas consti-
tutiones edidit , quae in Archivio Ecclesiae Usellen. rc-
conditae fuerunt.
1525. Fr. Guido Catunnus Ord. Fratr. Minor. Arch. Tharr.
^ flu et Arboren.
/V 7tf Z^TlomM ZZ**'V' 1295. Raymundus Caseus Episcopus Plovacen.
trit tiy\fi'i^i UmtH*-* 1505. Bernardus Carboni Episcopus Bisarchien.
rt-J. (/yU*+~J* /iu^. 1508. Jacobus Sanjustus Episcopus Emporien.
j\ 1309. Robertus Vacca Episcopus Terralben.
ALFONSUS REX SARDINLE
Alphonsus ex Jaeobo Aragonum Rege et Blanca Caroli Nea-
politanorum regis filia procreatus , defuncto patre , iu regiio
27
Aragoniae Sardiniae et Corsicac ex tcstamcnto succedens solemni-
ler coronatus fuit Caesarea? Augustac III. non. apr. anni 1528
intervenientibus Ugone Archiepiscopo Arboren. et Petro Ugonis
Judicis Arborensis filio, quos Bex praecipuo habuit in honore,
ct kal. maiis amplissimis confirmationis tabulis Ugonem ipsum
Judieem Arhorcnscm probavit , alque illi subesse civitates
Oristani, Terralbae , s. Juslae, et Ales , castrum et urbcm Bosae
Castra Gociani , Montis-regalis , Marmillae , Montisferri , et
Montis-acuti, dec!aravit , ut in monumentis R. Archivii Carali-
lani , ct ex Zurita et Taraffa, constat.
Deinde jusjurandum fidciilatis Joanni Papae XXII. pro regnis
Sardiniae et Corsicae persolvit, ut inquit Maynoldus, ipsumque
est hortatus Pontificem ut Pisanos et Aurienses , qui Nicolai
Anlipapae et Ludovici Bavari schisma in Sardinia dissemina-
bant , ecclesiasticis censuris coerceret , ut refert Zurita. 1/, ^J .
Anno tamen sequenti , nempe 1329 , Galeottus Auria Bar- fUA tfi* }£$$( 4Ej*~^'
nabae filius Regem adiit , et nomine suo Cassianique fratris %*-* fJU*** ^ OjTZTf***»
et nepotum suorum Therami filii GofFredi, atque Barnabae, et ^U^m^C<^% c*-~+*> >*' *°*™-
Nicolai, filiorum Brancaleonis, jusjurandum fidelitatis pracstilit , fc^/* ^ w^'/ t, '**'^/* w **^
ac de jure Gociani egit, et Montis-acuti. Alii insupCi* nobiles ^^ ^~«*W ' Jbe^f***' ****
Auriae , nempe Marianus , Fabianus, Damianus, et Nicolaus , j_^ ^^*»^^;V/-^, ;
dominatum quoque in Sardinia habentes , legatis ad regem -r^*^J /%*M^it^r '}*»+<' ****-'
missis , fideles se jurejurando praebuerunt: Franciscus etiam x^JLpua^ ^^/ >«*^w'*- **«.
Auria , Leonardi filius Barchinonem profectus idem fidelitatis a^i^ fJf ****** /*•]' s* 4 *
jusjurandum eorum nomine postea exolvit. q^. /^J -**W*~Mu ;*)*f<f*
At Aytonus Auria a Rege deficiens maritimas Sardiniae oras /JJuTZw 0rx**»* <*«*++'*$.
duabus triremibus excurrit ; et Vincingucrra Auria cum aliis ^J^ ^^L n+r****** ^ 4 *
ejusdem familiae , et cum Catonibus et Palis Sassarensibus , • ^. ^^JL^) *i/i
atque marchionibus Malaspinae, contra Aragonenses , qui in urbe TJ^^/r^, c * C?,
Sassaris erant , regemque ipsum , et fidem illi obstrictam, res */
novas instruere coeperunt, et urbem Sassaris Genuensibus tra-
dere cogilarunt.
Fratres etiam Ordinis Minorum , et Praedicatorum , qui in
Castro Caralis erant, urbem Pisanis prodere clanculum molie-
bantur.
Sed Bernardus Boxados tunc in Sardinia regius admiratus,
ubi haec per nuncios et exploratores novit, fratres Minores et
Praedicatores , Sardosque omnes e castro Caralis ejecit , Sas-
28
sarenses plures cepit , atque Vincinguerram et Aylonum , Ca-
tonesque et Palas, atque alios defectionis auctores , quos habere
non potuit, proscripsit.
Praeterea Alphonsus Rex Berengarium Villaragut atque Ber-
nardum Gamirum in Sardiniam misit ut Aragonensium et
Cathalanorum colonia urbem Sassaris, ejectis sardis, complerent,
castrum Pisanum in regione Nurrae collapsum , urbemque
Turritanum ruinis deformatam reaedificarent , ac marchiones
Malaspinas armis peterent , atque mulctarent , qui Ludovico
Bavaro et Nicolao Antipapae obedientiam et jusjurandum fi-
delitatis praestiterant : litteris etiam Cardinalis Neapolis mo-
nitus nonnullos insulae episcopos sibi suspectos , relictis Vi-
cariis Aragonensibus , insula excedere jussit; quae omnia mul-
fh^f, tiplicis belli causam dedereJNam Genuenses bellum contra
' — ~" Jtr^igolienses^T^e^aTaTnlnt , et anno sequenti Aytonus Auria prius
novem , mox sexdecim triremium classem adeptus Castrum
Caralis totamque fere insulam obsessam tenuit , multis Catha-
lanorum navigiis interceptis , et Ginercae regium castrum in-
sulae Corsicae expugnare licet frustra est conalus: Sassarenses
insuper extorres cum Auriensibus et marchionibus Malaspine
multuin incommodi Aragonensium rebus intulere, majora illa-
turi , nisi opera et diligentia Ugonis Judicis Arborensis , Ber-
nardi Cespujades , Guilberti Cruillas , Berengarii Villaragut ,
et Bernardi Gamiri impediti fuissent , et a rege consilio mu-
tato Sassarenses omnes, exceptis Catonibus et Palis, in patriam
reduces fierent , ut ex antiquis monumentis et Zuriia constat.
Eo tempore Raymundus a Monpavone coepit castrum Sas-
saris jussu regis condere , et mense decembri Gulielmus et
( y Umbertus de Azlor triremes instruere classemque parare
Jf-**+sb j uss i sun t # Atque anno sequenti Raymundus Seneslerra et Lau-
riua ejus uxof fuerunt urbe Terraenovae donati, quod ex
antiquis monumentis et Zurita constat.
Eodem anno de mense augusti Aragonenses instructa triginta
duarum triremium, et multarum navium, classe omnem Genuae
Sabatiaeque oram vastarunt, et diripuerunt, teste Viilanio.
Quare anno sequenti 1332 Genuenses et Ghibellmi Sabatiae
conlra Aragonenses ob acceptam injuriam foederati rnagnum
belli apparatum fccere classem in Sardiniam missuri; Aurien-
2!)
ses ctiam cum Algariensibus et aliis eorum subditis Sassarim
bello appeterc studebant. Quod ubi Alphonsus certo rescivit
nuucio proceres omnes qui in Sardiniae regionibus jure feudi
dominatum habcbant, vocavit, et mense martio comitiis Va- ^ . i^,- +*/ /J^?
lentiae habitis de rebus Sardiniae egit. In quibus infrascri- s*f CjU*'^
pti fucrunt; Raymundus Cornel qui habebat oppida Armungiae ^W^* j?~
ct Barlai in curatoria Galylae, Schertis, Sisinis, et Sarasi in U^r - J t>w*)
Curatoria Seurgi — Franciscus , Berengarius, Francischinus,
.lacobus ex gente Carros — Raymundus de Cardona guber-
nator insulae — Jacobus de Aragonia — Gulielmus Ente^a — -
Goftredus Gilabertus de Cruyllas — - Urraca de Ente^a heres
Theresiae de Entec,a sororis — Bernardus de Boxados — San-
cius Duerta et de Arenos — Bernardus Cespuiades — Beren-
garius de Cruyllas — Petrus de Monpavone — Garzias de
Loriz — Raymundetus de Semrt|enat — Gombalus de Ribel-
les — Bonanatus de Perra — Periconus de Libia — Michael
Marchettus — Petrus March — Jacobus Burges — Gulielmus
de Abbadia — Thomas Costa — Petrus de Sanclemente —
Gulielmus de Montgri — Arnalclus de Caciano — Petrus de
Subirats — Gomesius de Assever — Raymundus de Monpa-
vone — Dalmatius de Avenione — Galartius de Mauleone —
Heredes Didaci Sapatae — Rodrigus De Luna — Raymundus
de Senesterra — Poncius de Villaragut. Ex Zurita.
Hi partim in Sardiniam ire, partim equites peditesque mit-
lere et omni opes insulae succurrere decreverunt. Multis ita-
que copiis comparatis Raymundus Cardona Sardiniae et Corsicae
prorex quam celerrime in insulam profectus est, et de mense
octobre Sassarim pervenit, omnesque arces et oppida mari-
tima judicatuum Turritani , Caralitani et Gallurensis validis
praesidiis firmavit: deinde triremes omnes ad insulae custo- C m
diam disposuit, et mortuo Sancio Asnares de Arbe Judicatus 7<x>J<#v r* \ *«*++<
Gallurensis praefecto suffectus est Arnaldus Ladrera, ad quem
milites duce Friderico Ferdinando de Vekja misit, ut ex Zu- /-f
rita et aliis monumentis in Regio Caralis- Archivio reconditis
constat. Quod ubi Genuenses resciverunt, Sardiniam aggredi o-
miserunt, et sexaginta triremium classe, quam Genuae habe-
bant satis inslructam totius Cathaloniae littora portusque vastant
et diripiunt , Balcarcs insulas depopulantes , atque ingentem
30
praedam Genuam asportant: cumque postea terdecim Genuen-
sium triremes in portu Caralitano naves Aragonensium inva-
derent gravius accepcre, quam intulere damnum ; nam unam
triremem et multos milites amiscre , Zurita referente.
Biennio autem post de mense martio, quo insula parvo
tenebatur praesidio, Genuenses cum gente Auriensi exercitum
ex peditibus et equitibus in eorum terris conflatum ex regione
Cocinae in Galluram inducunt, omniaque maritima oppida fa-
cile capiunt aut expugnant. Praeterea advenientibus ex Corsiea
aliis copiis castrum Pedresi ingenti obsidione premunt et vin-
cunt, et omnes in eo repertos ad unum trueidant; deinde
Castrum Fabae et Castrum Galtcllini aggressi sunt, et custodes
Castri Chirrae ad defectionem tentarunt castrum facillime ob-
tenturi si Prorex, re cognita, novo praesidio eos in fide non
continuisset. Paullo post Castri-genuenses captis armis vici-
num Sursae oppidum populabundi invadunt, et ferro atque
igne vastant; decem insuper Genuensium triremes, duce Sa-
lagro JNigro, quatuor Catalanorum naves mililes in Sardiniam
deferentes de mense augusto expugnarunt, et in Sardiniam
cursum tenentes maximum Aragonensibus terrorem incussere ,
qui arces et praesidia repararunt, et auxilium a Rege Siciliae
postularunt; quod Villanius, Justinianus, et Zurita referunt.
Eodem anno pridie non. decembr. Johannes Papa XXII.
qui pacem inler Alphonsum regem et Genuenses intentiore
studio procurabat, moritur, et XIII. kal. jan. creatus est P\0-
manus Pontifex Benedictus X. dictus XII. atque Alphonsus
Raymundum Berengarium legatum anno 1355 misit, qui jus-
sy ^_ »< /? // jurandum fidelitatis pro regnis Sardiniae et Corsicae praestitit.
P^i^r ^i tc^A, £ Q anno urbem Terraenovae Berengario Arnaldo de An-
guillara concessit, et Fratres s. Mariae de Mercede redem-
ptionis captivorum in Sardiniam misit, atque illis et Berengario
Ordinis Magistro parochialem Ecclesiam oppidi Bonaeris con-
cessit, quam antea multa munificenlia ditaverat.
Anno 1536, qui fuit aetalis suae trigesimus septimus, regni
octavus, non. fcbr. Rex obiit Barchinone , sepultusque fuit in
monaslerio fratrum Minorum ejusdem civiialis, et inde ad
monasterium Ilerdense ejusdem Ordinis Minorum fuit transla-
tus, ubi nunc jacet, Taraffa et Zurita referentibus.
HIs tcmporibus magna orta est discordia intcr proceres fa-
miliae Auriensis. Anno cnim 1527, Barnabae Anriac impulsu
ct auxilio Marchio Malaspina Castrum-Genuense occupavit.
Onarc Cassianus et Galeottus ejus palrui, qui illud antea in
fcudum a Jacobo rcge habuerant coacto exercitu in Sardiniam
contra eum venere, et Castrum adorti illiusque suburbio ca-
pto equitatum in vicinos populaturum immittunt, omnesque
teiritant, et parvo tempore vi atque industria castrum ipsum
recuperant , et Azonem marchionem Malaspinam capiunt ,
quem postea, mandantc Bcrnardo Boxados, liberum dimiserunt.
Barnabas autem, qui castrum illud ad se jure primogeniturae %.'/muA.^L*
spectare dicebat, illud repetere, et patruos bello persequi Z*tp'**i'r t
non destitit, et Nicolaus ejus frater Castro Montis-Jave in via
ad Sassarim condito, regni praeside invito, multis praeliis eos
infestavit, quousque pactis induciis anno 1551, controversiam
compromissarii inter eos composuere. Sed non diu in pace
vixere. Nam Cassianus, qui postea Castrum Genuense ingredi
fuit prohibitus, contra Galeottum et Barnabam, qui in illo
fuerant recepti novas exercuit inimicitias. Quare Barnabas cum
valido peditum equitumque exercitu Anglonae regionem in-
greditur, et cum Cassiano illius dominio levissimis certavit
praeliis, quibus linitis, Cassianus Algarium petit, et Barnabas
castrum Auriae cum Galeotto fratre adortus militum corona
cinxit, quae mox jussu Praesidis soluta fuit. Ex eodem Zurita.
Hac tempestate Barbaracini populi Sardiniae iiberi ab Ara-
gonensium armis ob inaccessos montes victitabant, Zurita
referenle.
Floruerunt hoc tempore in Ecclesia Sardoa, nempe anno
1522. Gundisalvus Archiepiscopus Caralitanus.
1527. Fr. Petrus Portillo, quem suum dicunt Franciscani et
Dominicani , Archiep. Turritanus.
Insulam rexere
1528. Bernardus Boxidos Regis admiratus et Sardiniae praeses.
1551. RayuiunJus Cardona prorex a die VIII. kal. maii usquc
ad annum 1556.
«XM.
/fU^TA* 4
lcijVi
32
PETRUS REX
Petrus cognomento Ceremoniosus Alphonsi Regis et The-
resiae ab Entenca filius in locum defuncti patris sufficitur, et
coronatur Rex Aragoniae Sardiniae et Corsicae dominica in
Alhis anni 1556 praesentibus Mariano et Johanne Judicis
Arborensis fralribus, et Episcopo s. Justae, qui inter proceres
summo a Rege habebantur in honore. Huic fidelitatis jusju-
randum obedientiamque inter ceteros praestiterunt Petrus Ju-
dex Arborensis, ejusque fratres Marianus dominus regionis
Gociani, et Johannes dominus JVIontis-acuti , Resp. Pisana ,
Comites de Donoratico, et *C2*»&es r de Malaspina, et ex Au-
riensibus soli Damianus et Cassianus; nam ceteri erant rebelles
et regi inimici. Quare hoc tempore Raymundus de Cardona
contra eos arma movens Castrum Ardarae in primis obsedit ,
deinde commisso praelio victoriam ab eis reportavit, Ardaram
et Cajolam cepit.
Deinde Rex Petrus a Benedicto Papa XII. et a rege Fran-
ciae admonitus pacem mense junio cum Genuensibus firmavit,
atque ita pacatum regnum aliquot annis habuit, quibus nobi-
les Auriae in quatuor factiones divisi, quarum principes erant
Galeaccius, NicoJosus, Damianus, et Brancaleo, inter se va-
riis praeliis decertando fuerunt viribus et opibus fracti, ac
prope dissipati, Zurita et eodem Rege Petro referentibus.
Eodem anno de mense octobri Johannes Ruiz de Moros le-
gatus a rege missus, Benedicto XII. debitum pro regnis Sar-
diniae et Corsicae tributum persolvit: nam Pontifex a Petro
antea rogatus illud remittere noluit.
Anno etiam sequenti VII. id. jan. Bernardus Villaragut,
Arnaldus Morera bailivus generalis regni Valentiae, et Asber-
tus de Caliaga eidem Pontifici pro regnis Sardiniae et Corsicae
solitum fidelitatis jusjurandam praestitere.
Altero anno 1358 Regio Gociani titulo Comitatfts a Petro
decoratur, Mariano Arborensi primo Comite creato, qui cum
Johanne fratre in Sardiniam venit.
Deinde anno sequenti ( 1359 ) Rex Avenionem Galliae Nar-
bofensis urbem profectus Benedicto Papae fidelitatis jusiurau-
<
33
dmn pro regnis Sardiuiae et Corsicae solemniter persolvit.
Sacerenses in sua rebellione perseverabant. Anriensium et
Halaspinarum dissidia fovebant ministri regii, et hac divisione
ivgis imperium stabat.
Eodem anno Johannes Marchio Malaspina Opizonis filius , J i+^^y'*^ r***
facta cum Azone et Friderico fratribus rerum paternarum di-
visione , Caslrum Osili cum illius suburbio, et regionibus Montis,
Figulinae, et Coros, in Sardiftia obtinuit, et Antonium filium
spurium legitimare fecit, licet Johannes et Morruellus ejus
nepotes filii Francisci fratris Opizonis ad se spectare conten-
derent.
Ea tempestate urbs Terraenovae ob aes alienum venditur,
et traditur regi: Episcopus Aleriensis nomine Ugonis Cortingii
de Petra-Alerata , viri primarii Corsicae , Petrum ad bellum
contra Corsos suscipiendum magnopere hortatur, Lupo Giner-
cae de Ornano id ipsum ab eodem crebris litteris efflagitante ,
ut videre est apud Zuritam. At rex id bellum non suscepit
bello contra Mauros impedito.
Anno 1540 fama emanavit Pisanos et Genuenses foedifra- ¥l*( /54' J^ *~— **** *^
gos arma cum Luchino Vicecomite, Mediolani domino, pro *^<W 4,*~u~n*f MW^
recuperanda Sardinia comparasse: nam Luchinus veluti patruus **-•** A * << ' ±*+~J ^^ ^ 1
et successor Actii, filii Beatricis dominae Gallurae, Judicatum hW^/v*/Wt^ k ^A
illum ad se spectare dicebat. Quare Petrus jussit delectos w m J*+^ly**> t < **'' p**
milites adesse in urbe Sassaris pro tuitione Logudori et Gallurae. j£ /<.rr'&v *~> '(f*^+~*"+ As
Anno sequenti 1541 divulgatum fuit Pisanos expeditionem V r / /^ j^^M^ 1c lt A
contra Sardos facere. Quare Petrus hujus rei suspicione solli- . /Z ' , ,/ ,
citus rranciscum Carros ceterosque proceres regni oardiniae I r / V /^i.
vectigales praesto in Sardinia esse, atque in ea obsequium ***** //^y^
persolvere jussit. **~* uv ^^ *"«^ a *>
Hoc tempore Sassarenses, qui regi Petro erant fideles , Bran- ^W/^>*
caleonem Auriam ceterosque ejus factionis viros suspectos
ososque habentes statuto sanxerunt esse capitali poena ple-
ctendos, qui cum eis affinitatis nexum commerciumque habe-
rent, ut in statutis urbis adhuc legitur. Itaque Aurienses in-
festam insulam reddidere, et simul cum Algariensibus , et
Castrogenuensibus, aliisque permultis Logudorensibus, qui eo-
rum partes sectabantur, et sub eorum ditione erant, Sassarim
incursionibus et populationibus vexabant. Mortuo tamen Bar-
5
jrhMo-fat"
34
naba Auria Brancaleonis fratre hic de dominatu contendens
arma contra suos cepit, et cum Cassiano ejusque filio Nicolao ,
ac etiam cum Fabiano et Damiano Cassiani fratribus, cum Va-
leriano, et Morrueilo Auria, qui medietatem regionis Monlis
Leonis, et alia loca occupaverant quibusdam praeliis decerta-
\it, Guliclmo Cervellono prorege fautore ex regis jussu.
Anno sequenti 134flL Aurienses a bello supersederunt, et
JohannejMarchio Malaspina, qui erat de rege benemeritus ,
fidelitatis jusjurandnm proregi praestitit.
Altero anno hic Johannes ab humanis excedens Petro Regi
Castrum Osili et alia oppida, quae in Sardinia habebat, te-
m «*** stamento reliquit. Azo tamen et Fridericus Marchiones Mala-
spinae conducto ex Italia exercilu Castrum illud, omnemque
dominatum occupant, Morruello et Johanne eorum nepotibus
Francisci filiis jus ha illo habere frustra contendenlibus , ut
ex Zurila et antiquis monumentis constat.
Anno sequenti Rcx Petrus a Gulielmo Rocavalle, Orlando
de Ornano, et heredibus Henrici Stambi, et Ugoriis Cortingii,
viris primariis Corsicae, impulsus Cathalanorum navibus eorum
litora excurrere fecit, eamque bello appetere quamprimum
decrevit; licet ob id Genuenses essent pleni stomachi et
querelae.
Altero anno 1345 Gulielmus Cervellonus prorex cum Ge-
nuensibus foedus percussit. Hoc Rex confirmavit, qui tamen
cum Auriensibus bellum ducere intendit, quousque Algarium,
Castrum Genuense, et alias Logudori arces illis devictis in
suam ditionem redigat, et pacatum Logudori Judicatum faciat:
eumque ad hos sumptus bellicos pecuniae necessariae noti
suppeditarent, insulae vectigal pro viginti octo mille libris
o>j A~ *. *W* monetae Sardiniae Petro Olemari, Arnaldo de Bastida, Ray-
vJ^,Ul~ ^^* <yJLf tnundo de Valle, Johanni Boyl, Arnaldo de Torrente, et Ar-
naldo Spaterio venditur.
Deinde anno 1346 Genuenses quadraginta triremium classem
instruere festinarunt. Quod ubi, Petrus rex litteris Judicis
Arborensis accepit, veritus ne in Sardiniam ea classis , laeso
•: foedere, irrueret, vectigales omnes praesto in Sardinia esse ,
triremesque parari jussit. Eodem tempore Judex Arbor. cum
fratribus suis bellum Auriensibus se illaturum, militesque ad
f
35
id omnes et sumptus impcnsarum oblulit, si illis dcjectis ct
insula pulsis dominatum eorum feudi nomine consequi posset.
yuod proregis arbitrio relinquitur.
Interca portus Congianus in litorc Gallurcnsi , contentione
orta super jure in illum inter Johannem Judicis Arbor. fra-
trem et Gonsalum Ribell.is, a ministris regiis occupatur.
Anno sequenti , scilicet 1347, Johannes praedictus urbe
Terrae-novae donatur, quia de rege admodum benemeritus
erat.
At Matthaeus, Nicolaus, Johannes, et Antonius Auriae cum
aliis tribus fralribus, exercitu comparato, urbem Sassaris obsi-
dent, majus Genuensium auxilium praestoiantes , qui multos
milites et salis instructam classem ad eos mittere moliebantur.
Quare Gulielmus Gervellonus prorex imminens periculum ve-
ritus de pace cum Auriensibus agere, frustra tamen, coepit.
Nam illi Castrum Bonvicini, Ardaraai, Cajolam, et cetera op-
pida majorum suorum repetentes, Algarium et Castrum-Ge-
nuense, quod Rex volebat, dimittere detrectabant, ejusque
loco Capulam et Castrum Osili expugnatura tradere , aliaque
obsequia in insula praestare polliciti sunt. Itaque Rex Petrus
pace infecta equitum copias cum Ughetto Cervellono de mense
junio quatuor navibus aliisque paucis navigiis Sassarensium
subsidio in Sardiniam misit. Cum quo iverunt Gombalus de
Ribellas, Jacobus de Talarn, Bercngarius de Erill, Raymundus
de Timor, Bernardus de Villardida, Raymundus Garin, Ray-
mundus de Corbera, Berengarius de Rajadel, Dalmatius de
Avenione, Gulielmus Dezpuch, Gueraus et Raymundus de Cla-
riana, aliique equites; praeterea Jacobus et Alamanus Carros,
Agradantes de Moncada, Franciscus de Villarasa cum aliis
equitibus Valentinis.
Aurienses autem exercitu sex millium ex peditibus et equf-
tibus turrim seu propugnaculum ligneum Sorranum , a quo
magnum incommodum acceperant, in primis expugnant, et
Gerardo Cervellono, qui a patre vocatus tercentos sagittarios
Sassarensium subsidio ducebat, itinera inteicludunt. Erat enim
Gerardus in Macumelis oppido, et Bonorvam processerat, quo
Gulielmus ejus pater ex urbe Sassaris cum equitibus et pedi-
tibus venerat, ut periculum, quod in filium intendebatur ,
36
propulsaret. Et licet ibi a Judice Arborensi regis amico in-
sidiarum certior factus esset, tame i tercenlis expeditis equi-
tibus ab eo adjutus Sassarim ire perrexit, atque ita in loco
Adilu turdi inimicis obviam factus piaelium conseruit, et in
ipso principio ab Auriensium militibus fortiter pugnantibus
superatur. Nam missilibus hastis innumerisque sagittis equi
Regis in terram proslrati fuerunt, peditesque omnes fusi fu-
gati atque aversi. Quare Gulielmus cum Gombalo Ribellas
paucisque aliis in densam atque asperam Judicatus Arborensis
sylvarn se recepil; in q<ia fessus inedia, bellique ac aestus
ardore miserum in modum obiit, ejusque corpus postea re-
pertum ab Judice Arborensi in Caslro Gociani solemni pompa
sepultum fuit. Gerardus autem et Monatus frater, atque Ughet-
tus praefati Gulielmi nepos, cum aliis fortiter dimicando caesi
sunt, eorumque corpora in terris inimicorum insepulta mansere.
Victis ilaque Aragonensibus, cum Sassaris urbs , in cujus
custodia lotius insulae defensio eo tempore, teste Zurita, con-
sistebat, in summo discrimine esset, ministri regii super-
stites ex Urbe Caralis subsidium Sassarensibus maritimo itinere
quam celerrime miserunt, et Judex Arborensis simwl cum
Jacobo Aragoniae, et Gombalo Ribellas dispersum militem
cogere et exercitum reficere curavit.
Rex Petrus accepto hujus cladis nuncio classem omnem et
exercitum non parvum parari , et in Sassarensium subsidium
Sardiniam mitti jussit, ut idem Zurita refert.
Itaque anno sequenti 1348 Rimbaus Corbera prorex in
Sardiniam cum exercitu missus, magna auxllia et suppetias
Sassarensibus attulit, urbemque obsidione liberavit , operaque
Mariani Judicis Arborensis, atque Johannis ejus fratris, qui
regi fidelissimus erat, Aurienses omnes regis inimicos ab in-
%c*>+. * ^*o[%^ Su ^ ejecit, atque Anglonam eorum regionem occupavit , et
/ * oppida Nulvis, Martis, Orriae-magnae, Orriae-parvae , et 0-
stiae de montibus cum attinentiis in ea regione Johanni Ar-
boreae concessit, quae anlea Ponlius Sanctae-pacis a rege
iinpetraverat. Pontio tamen obnitente haec oppida Johannes
* Arboreae babere nequivit. In qtiorum loeo habuit oppidum
Salluris in regione Nuraminis, et oppidum Donuigalac in re-
gione Siurgus, ut coustat ex Zurila, et aliis.
7< n <. + *< -< e
37
Fuit in ea obsidionc Sassaris magna et spectatissima tidc*
atquc constantia, ob quaui multis privilegiis Sassarenscs fuere
douati. Corsi etiam , qui tunc Sassari erant, integra prorsus
tide conspicui fuerunt: quare jussi sunt pro Aragonensibus in
Sardinia haberi, eorumque gratiis frui, ut refert Zurita.
Eodem anno Genuenses bellum contra Aragonenses et Sar-
dos repararunt, impellentibus Auriensibus , qui fuerant ex
Sardinia expulsi.
Pestis saeva, quae in Italia grassabatur , Sardiniam invasit.
Quo factum est, ut uno eodemque tempore populi et bello et /y/u{~y* 7 "*
peste affiigerentur. ^ ^^ ~~W/ **'<** A
Anno 1549 Marcbiones Malaspinae cum Auriensibus confoe- ^J/ ^^Au^u 't^+nuS* f
derati urbem Sassaris denuo obsident, et cum Ughetto Cor- £ ziJjyyjfr~+ fp+*p** *'f
bera, qui auxilium obsessis ferebat, pugnant non parva fjr*> <'+> fsu* &+*'**
ulriusque exercitus ckde. ^^ ,7^, '/i*\ ${ &
Anno sequenti 1390 Rimbaus Corbera Sardiniae prorex, ut ^±„^j a*L> /V iv»^*.
inimicis commodius resistere posset, pacem in primis cum iftrn»- tx+fJ* .ty+% Vfa
Brancaleone, ejusque fratribus Manfredo et Matthaeo, composuit, 7"*- /7^ ^^ .£1
atque illis Montem-Ieonem, Claramontem et regiones Nurcarae, t {f '.
Guisarchii, Anglonis, et Capitis-aquarum in feudum concessit, *' ******* «f*» /77
redempto prius jure, quod in Algarium habebant. Deinde con- *~ / ** *- *-""* f*+~b*v c
tra Nicolaum et Morruellum Auriam, aliosque rebelles et eo- fr*** 4 ' /** *f ******* <u**wu~t+
rum fautores, arma cepit, et Algarienses regis inimicos incur- 4fc**~J*V*/»****- ^r^^rrmj^e^
sionibus et populationibus adeo infeslavit, ut rebus jam de- ( { </Ivk*L
speratis Genuensium patrocinio et regimini se tradiderint, et ^L**/**. ?t+iu< **~ -k****^-
Johannem Volucem eorum ducem vocare fuerint coacti. Itaque r*. ^&£2iL *, *Ur4^*>^^r
recepto ab Algariensibus fidelitatis jurejurando illis guberna- __/v« J V -/
torem Genuensem Dux ipse praefecit, et edictum cum poena * r y ft */ *"j4(7* {
contra Brancaleonem conscripsit. ***"* ^° **<* +""** "* '
Deinde anno sequenti Ducis Genuensis filius decem triremi- **~TY'" ca^xJfU>» *c ««*«#- j
mibus subsidium Algariensibus attulit, quo urbem etiam Sassaris *x ijL^w/z^y^^/*V^,i
mensibus octo obsidione vexavit. Sassarenses tamen, commisso ^^^ ^C^Y** Vflw»-*.
cum Genuensibus et Algariensibus, prselio strenue dimicarunt, ffs, /^<J/A*1 ^vt
magno Rimbai Corberae, Mariani Judicis et Johannis Arboreae c , % «l
auxilio adjuti , obsidione Iiberi victoresque fuere. Quare Ge- /
nuenses legatis ad Regein Petrum missis , pacem cum Sassa- ( y* n yr**~~ * «-** y*
rensibus et Aragoneusibus renovare procurant , facti excusa- *~«'- > **~** k /, 'c^u^h ^i^T^-
tionem afferenles , quae nec satis justa , nec probata fuit. ■ ff *+%~' p: <m**t~Ll /Cy^Ct*.
/ +*%+ / '
*
38
Rex autem Petrus dimissis legatis , et foedere cum Veneiis
eorum inimicis percusso , bellum III. non. aug. Genuensibus
indixit , ac mense septembri classem viginti unius triremium
duce Pontio Sanctae Pacis in Sardiniam misit. Quae altero
anno 1552 cum viginti Venetorum triremibus conjuncta juxta
Bosphorum Thracium classem Ligusticam invasit et profligavit ,
tribus et viginti triremibus captis , si vera refert Zurita, nam
Blondus et Sabellicus aliter scripsere.
Eodem anno Marianus Judex Arborensis , qut Algarium a
Rege sibi promissum , ut dicebat , habere non potuit , in su-
spicionem defectionis et affectati regni incidit: nam et Johan-
nem fratrem de Rege benemeritum in carcerem conjectum
bonis et Castro Montis-acuti , invito Petro , expoliavit , et
Auriensibus assentiri , illisque occulte favere visus est , com-
meatus ex Arborea asportare, et Algarium, Castrum-genuense ,
atque alias inimicorum arces munire permittendo. Quare de
his certior factus Rex , Petro de S6 Galluram custodiendam
tradidit, et Urisei arcem cum Castro Terrae-novae, quod Sy-
billa Moncada ipsius Johannis uxor adhuc habebat, ne a Ju-
dice occuparetur, regiis praesidiis teneri, munirique fecit, ac
denique Castro Rupis-fortis condito Stephanum Aragoniae Ducis
Athenarum filium, Regisque Siciliae nepotem, qui dominatum
in Sardinia habebat cum sagittariis et equitatu misit, bellum-
que Auriensibus indici jussit.
f^Uxuxf^y^ Interim Fridericus et Azo marchiones Malaspinae in gratiam
et obedientiam Regis redacti fuerunt, et inde Osili Castro do-
nati , et in eorum antiquum statum restituti.
Itaque anno sequenti 1353 Rimbaus exercitu comparato con-
tra Aurienses movens Castrum Montis-Leonis in primis expugnat.
Deinde Castrum Genuense adortus capit, Algariumque obsidet,
subactis Manfredo et Matlhaeo Auria, quibus postea Rex Mon-
tem Leonem et Claramontem in feudum tradidit. Deinde Ber-
rrardus Cabrera quadraginta quinque triremium classe Sardi-
niam veniens cum Venetorum foederata classe viginti trire-
mium, quae in portu Caralis duce Nicolao Pisano erat, Algarium
adnavigavit, et Algarienses terra marique obsessos in snmmo
discrimine posuit. Quare Genuenses, qui in Herculis insula ,
rulgo Asinaria, eum quinquaginla triremium ciassc ad pugnam
r
39
parati erant Anlonii Grimaldi ductu Algarium versus movent,
et in Algariensi sinu cum Veneto-Aragonensi classe ad pugnam
dcveucrc. Pugnaruut utrinque non miuori ferocia, quam fieri
solet in pedesiri ac stalorio certamine , cominus manibusquc
cousertis, ac post atrocissimam pugnam , Genuensibus oppres-
sis , vix praetoria eorum navis e media ceterarum clade cum
una aut altera aegre est servata ; nam reliquae omncs aut
media pugna depressae fuere , aut venere , ut inquit Sabelli-
cus, in victoris potestatem. Ceterum Rex Petrus refert decem
et septem illarum ab Aragonensium manibus evasisse. Hoc
navali praelio octo Genuensium millia obiisse , et tria millia
ac ducentos caplos fuisse, traditum , desideratis tantum ex A-
ragonensibus tercentis quinquaginta quinque.
Tanla clade Aurienscs animis cecidere , et Bernardo Ca-
brerae, desperato jam subsidio, se dedere , ut referunt Vola-
lerranus, Sabellicus , Rex Petrus , Zurita , Justinianus, et Cy-
prianus Manenti.
Genuenses hac adversa pugna fracti ad Johannem Viceco-
mitem, Mediolani principem , atque ad Summum Pontificem
confugerunt. Sardi insuper qui ad Genuenses defecerant , et
praesertim Gallurenses , ad eumdem Johannem Vicecomitem
legatos miserunt , qui eorum oppida et fortunas omnes publi- -— :.-
cas et privatas illius fidei traderent , et precarentur , ut se
adversus omnem Aragonensium injuriam tueretur. Quam de-
ditionem libens Vicecomes accepit , atque Genuenses, eosque
Sardos , qui ad eum confugerant, bene sperare jussit, pollici-
tus fore ut nunquam eos publici illius studii in Vicecomites
poeniteret , ut Bernardus Corius , Sabellicus , et Volaterra-
nus referunt.
Hac victoria clatus Bernardus Cabrera de mense septembri
Marianum Judicem Arboreae defectionis crimine notatum ad
se venire jussit , nec Timboram virum excusantem audivit ,
vel bellum deinde rainitantem timuit. Quare Marianus ira per- J(-r**< t*tf< '«**+****
citus, inito cum Johanne Vicecomite foedere contra Aragonen- ,'♦, I J)Of,l>^r*
szs in aperturn bellum prorupit , arque Algarienses in pri-
mis regiis trucidatis ministris in defectionem induxit, et cum
illis ceterisque , qui sub Auriensium dominatione erant , ur-
bem Sassaris obsessam lenuit, multisque illatis incorumodis ad
40
defectionem inducere tentavit ; sed Boristor Pogius , ea com-
• perta fraude , cum primoribus Sassaris urbem ab insidiis li-
\ beravit : qua de causa oppido Sennoris a Rege fuit donatus.
Deinde Bernardus Dezcoll Viceadmiratus jussu Bernardi Ca-
brerae octo triremibus portum Turritanum appulsus subsidium
Sassarensibus opportunum attulit , et obsidionem solvit. Sardi
tamen prope omnes Judicatus Caralitani Arborensem Judicem
sequentes , coactis septingentis equitibus et pluribus peditibus,
ductu Petri de Sena viri Arborensis, et Azonis de Busquis, Ca-
strum Orgogliosum in regione Gerreis in primis adorti capiunt
et ruinis deformant ; inde in Castrum Caralis moventes Deci-
mum expugnant, Gerardo de Donoratico capto; deinde in Quarti
oppido prope Caralim castrametati incursionibus et populatio-
nibus Caralitanos infestos reddidere. Quare Bernardus Cabrera,
qui cum Aragonensi classe in portu Caralitano erat, eductis e
triremibus equitum peditumque turmis, praelium cum illis corii-
misit , multisque occisis reliquos in fugam vertit , partaque
victoria classem reversus laetus Sardinia solvit, ut refert Zurita.
Eodem anno de mense decembri Lupus Gurrea, Bernardus
Thous, et Franciscus Rema, Regis legati fidelitatis jusjurandum
pro regnis Sardiniae, et Corsicae Innocentio VI. praestitere.
ifyjA—- — Anno autem sequenti in fine mensis decembris Rex Petrus
veritus potentiam Judicis , nec non Genuensium et Insubrium
apparatum, duodecim triremes duce Michele Perez Capata cum
copiis in Sardiniam praemisit, et instructa nonaginta trire-
mium classe de mense junio Algarium proficiscitur cum nu-
meroso exercitu, cujus proceres sunt infrascripti
^h* Leonora a Portugallia, uxor Petri, et Constantia filia.
Robertus dux Bavariae Lupus de Gurrea
Johannes Grellius eques Anglus Stephanus Aragoniae Ducis A-
Lupus Comes de Luna thenarum filius
Philippus de Castro Petrus Jordanes Urries regius
Johannes Ximenes de Urrea architriclinus
Johannes Martinez de Luna Jordanes Perez de Urries
Ferdinandus Ruyz de Jahuste Johannes Perez de Urrea
commendator major montis Didacus Gonzalez de Cetina
Albani Raymundus Perez de Pisa
Blasius Ferdinandus de Heredia Emanuel Enten^a
41
\imenei Gurrca Petrus Lopez de Oteyca
Johannes Capata Rogerius de Ravcnach
Petrus Gilbertus Petrus Boyl . . . qui erant
Gerardus Lopez a Cetina Valentini
Raymundus de Ligna . . . qui Ugo Vicecomes Cardona
omnes erant Aragonense» Bernardus Cabrera qui erat
Petrus Exerica totius belli, et classis prae-
Gilbertus Centelles fectus
Matthaeus Mercerus Bernardinus Vicecomes Ca-
Olphus Proxita brera, et ejus tilius
Alphonsus Rogerus de Lauria Andreas Vicecomes Canneti
Pctrus Massa Athus a Moncada , et
Raymundus Riusech Rogerius a Castelbo , . . . qui
Gilberlus Casteletus erant Catbalani , et plure»
Gonzalus cle Caslelvi alii.
Hi omnes portum Nymphaeum, vulgo Comitis, prope Alga-
ritim appulsi , exlemplo exercitum in terram exponunt, et op-
pidum circurnquaque ohsidentes aggeribus vineis et turribus
frustra oppugnarunt , nam erat septingentorum mililum prae-
sidio satis munitum.
Praeterea Raymundus Riuseccus Castri Sassaris dux terras
Judicis Arborensis et Auriensium populaturus invasit, ubi Ro-
gerium Rosanes , Aymonem Papiolum , Martinum Leherum ,
alque alios plures a Malthaeo Auria captos amisit. Judex Ar-
borensis autem , qui in civitate Bosae exercitum duorum mil-
lium equitum, et quindecim millium peditum coegerat, subsidio
Algariensibus profectus, quarto ab illis milliario est castrameta-
tus , paratus regia castra aggredi , quum classis Genuensium
quadraginta triremium, et muhorum navigiorum minorum redur
ex oris Venetis auxilium ferret obsessis. Atque in longius bel-
lum esset prolatum nisi frustra pluries tentata aggressione, timor
Genuensium , rerum penuria et morbi post quatuor mensium
obsidionem Regem ad pacis propositiones inclinassent. Quare
opera Petri ab Exerica Judici affinis pax est composita , qua
Regi Algariuin fuit traditum , obsidio Chirrae soluta, Villecle-
siani qui ante defecerant dediti , oppida Judicatus Gallurensis
ad annos quinquagintasex Mariano sub annuo censu concessa ,
Matero et Gelicla restituta , et Castrum Genuense , Montisque
f.
CVnO**Wh r~ J flHr*<«J* yy^Oh^ j,s£/ %
te
Leonis, alque relera oppida, qune antoa in Sardinia habebat,
Matthaeo Auriae in feudum tradita. Excessere ab humanis vi
morbi Philippus de Castro , Atbus de iVloncada, Petrus Galze-
randus de Pino, aliique plures, Rex eliam in febrim inciderat.
Hac pace firmata Algarienses omnes eliminantur, atque urbs
Aragonensium et Cathalonorum colonia completur, agro inter
eos diviso. Quae omnia postquam Rex eompfteuerat Sassaris ur-
bem proficiscitur cum uxore et filia, Bernardo Cabrera, Gilberto
Centelles , Bernardo Viceeomite , Berengario Carroz , aliisque
proceribus , ubi a labore et morbo aliquot diebus recreatus
laudavit Sassarensium fidelitatem , urbem ipsam et omnes qui
in obsidionibus viriliter se gesserant, privilegiis muneribusque
donavit , et Baroniam Osilensem Regii Vicari Sassaris juris-
diclioni supposuit , urbemque ipsam , Castrum Osuli , et Cas-
trum Auriae praesidiis firmari jussit, omnemque insulam turri-
bus speculatoriis communiri jussil, ut ignibis sublatis signum
wbi quid hostis moliretur momento temporis acciperet , quod
ex Zurila et monumentis in Archivio Sassaris et Caralis recou-
ditis constat.
\$f, i.%Mr. ^Ut r 4i^<w Anno deinde 1555 de mense januarii Rex Algarium rever-
^^,-,7^ i»&.» l .r7.r'f ,',' *"« triremes conscendit, et Caralim proficiscitur , ubi Gerar-
^O < J *cL' m»»*Wh'i; ^um Comitem de Donoratico , qui paucis ante diebus obierat
*•»* Aau * 'UjUa' ' i^crimine perduellionis damnavit , ejusque dominatu publicato
TJjm. ,a,a /( Petrura Veguerium de se benemeritum oppidis Taverrae, Eri-
t % **,'*»-* D 7 t c J"J ^ «tolae , Octavae in Fluminaria ; Esse , Longi , Usse et Issr/
•jf*'*x~'* ^/MJ <^Aj^- jn regione Nurrae , e t Lanarae in regione Gallurae donavit.
"«^ <* (Juleinae comiti is indictis cum legatis Judicis Arboreae, Matthaei
Auriae , et Pisanorum , qui absentes erant , nec non cum
Manfredo Darde , Guantino Atzone , Barptholomaeo Catone ,
^a^w^c ^f^rU^ Calonelto Auria, et aliis multis Sardiniae proceribus, de rebus
tur t*tt*- t /xit-f^chu..irr^ Sardois egit , omnesque ad pacem fidemque servandam hor-
m . . /k i • * i tatus est. Marianus Judex quamvis vocatus regem videre et
u j jrn* / , «/ i comitns mtervenire noluit, nec limboram uxorem , eiusque
^ N tH*i**J J ^*X*jLuw m * J u r ° neni > ac * regem mittere, nisi fide pubhca accepta ,
; ^£^*v s^lT^Zw #est ausus ;
'^JU. a* l I ""' * nterea q uum Petrus ab Exerica , Gilbertus Centelles , et
►*■>*• t/t* (i. f+^n+ n Blasius Ferdinandus ab Heredia Judicem adiissent audituri
*^4t^«< ^y AWjf, quae ab eo proponebatur super Corsicae aggressione , Rex
?f~~>f ^J^ ;, ^ w ,/ ^ ,. fcs-li^^ ,;, . _!_ ^ lU^ ^W^
Y<~~> ^^-HdU; M.y y* c^f(ewy&
j
4 *
videns Villecclesianos ab Judice tentari , cum Genuensibus
el Duce mediolani eum adhuc sentire , nec arce3 Gallurae ,
caslra Montisferri et Marmillae ex conditione foederis reddi ,
n«e exercitum solvi , hinc perinde ac si pax inita non esset
urbem Sassaris cum castris Osuli et Auriae validiore praesidio
custodire Bernardo de Cruillas Logudori gubernatori, et Ber-
nardo de Guimerafl|f> jussit , et Petrum Ximenem Samperuni
Algariensibus ducem praefecit cum exercitu ex Cathalonia
venturo. Deihde Lupum Gurrea et Franciscum de Perellos de
tuta et tranquilla pace acturos cum Judice misit legatos cum
potestate. Qui kal. jun. in oppido Salluris judicem alloquuti,
Galluram ab eo censumque regi debitum et non solutum pe»
tierunt, et castra Bonvicini Capulae et Ardarae a Damiano
Auria injuste illi vendita restitui, vel de illis (datis prius ejus
filiis obsidibus ) facto sequestro Archiepiscopum Caralitanum
judicium ferre postularunt Cognovit Judex cum Rege nullam
fuisse pacem , ac bellum distulisse: nam ea contra foederis
condiliones petebanlur. Itaque dimissis, re infecta, legatis Judex
exercitum instruere et copias augere curavit: nam omnia suspi»
cionis bellique imminentis plena erant. Quod Rex aegre ferens
has litteras scripsit , et VI. id. junii ad Judicem transmisit.
PETRUS REX
Dilecto Nostro Judici Arboreae , Comiti Gociani, Vicecomiti
de Basso salutem et dilectionem.
« Opportunum existimatur ac etiam consonum rationi , vX
« cuicumque restituatur quod ab aliis indebiie retinetur ; ad
« quod Augustinus et Canon ojunt. Non dimittitur peccatum;
« nisi restituatur ablatum. Hinc est quod quum vos, jam diu
« est, tenueritis et tenelrs capta et occupala Nostra sequentia
« Castella, videlicet Castrum vocatum Castel-Pedres, et Castrum
« nominatum de Bonvicino, Castrum de Terranova , Castrum
« de Ardara , et Castrum de Capula cuin eorum et cujus-
« cumque terminis , territoriis , juribus , et suis pertinentiis
« nniversis ; quae quidem Castra cum diclis eorum terminis
« Nostra fuerunt et esse debent , pertinuerunt ad Nos et
44
« debent pertinere , Nobisque restituere hactenus reeusatis in-
« debite et injuste in daranum et detrimentum maximum ve-
« strae animae et conscientiae, ac Nostri vilipcndium et con-
« lemptum , recipiendo indefructus reditus et proventus , et
m alia jura ex eis provenientia, et inde faciendo vestras omui-
« modas voluntates. Quum aulem de jure et aequitate et opti-
« ma ratione , nec non auctoritatibus antedictis , vos deccat
« et teneamini dicta caslra, et eorum quodlibet, cum fruclibus
« inde perceptis et qui percipi potuerunt ab occupationis et
« usurpationis tempore, citius restituere et reddere Nobis, aut
« cui voluerimus loco Nostri , nec ulterius retinere , quatenus
« peccata ingratitudinis , et crimen laesae majestatis, cupialis
« evitare : idcirco Vos dictum Judicem cum instanlia, quanta
« decet, requirimus, et monemus, Vobisque mandamus expres-
« se quatenus praedicta castra cum eorum terminis et perti-
« nentiis, ut praeferiur , Nobis restituatis , seu restituere fa-
« cialis cum fructibus inde perceptis , et qui potuerunt per-
« cipi , incunctanter , ac morosis dilationibus et frustatoriis
« exceplionibus ac excusationibus cessantibus quibuscumque ;
« alioquin si circa supradicta adimplenda negligentes fueritis
« vel remissi, procedemus contra Vos, et bona vestra, rigide
« et potenter ad vindictam eorumdem, sic quod jus Nostrum
« remanebit penitus illibatum, Vosque sentietis commissorum
« poenam , quae insane et improvide peregistis. Dicimus quod
« de praeseutatione et relatione praesentium Gulielmo de A-
« piaria cursori Curiae Noslrae , et jurato nuncio ad hoc
« damus et dare intendimus plenam fidem ». Datum in Castro
Caralis octavo die junii anni Domini 1355.
Quum Judex his inspectis litteris omnia detineret , primas-
que pacis sanctiones esse omnino servandas responderet^ Rex
graviter exardescens XII. kal. julii bellum conlra Judicem
reparavit : infidam infarnemque pacem et iniquis conditionibus
sancitam dicebat : missique sunt Pelrus Exerica et Bernardus
Cabrera copiis in fines Arboreae , et cum Judice obviam facto
levibus praeliis decertantes quemdam regem Maurum in hoc
bello regi servientem amisere, et Berengarium Monros. Prae-
terea Arlalis de Pallas adversus Trecentanos Pisanorum subdi-
tos , qui cum Judice Arborensi foederati regem oderant, mit-
45
titur , et Bernardus Cruillas Logudori gubernator cum Petro
Ximenes Sampero duce militiarum illius provinciae contra
Matthaeum Auriam exercitum duxit : sed nullum insigue prae-
lium commissum. Tandem quia Genuense* pace composita cum
Venetis poterant rebellibus jam succurrere, Rex animum ad
pacem inelinavit, et missis legatis cum potestate Lupo Gurrea t f ,
Francisco de Perellos , Berengario Dolms V. jdus julii in op- " * M ' ***'
pido Salluris his legibus bellum est compositum , ut Judex
tria florenorum millia solveret ; Castrum Bonvicini , Castellunt
Pedresi , Urisam , et alia Gallurae oppida Regi cederet; red-
ditis sibi Matero et Gelida , Castra vero Ardarae et Capulae,
quae Judex ex venditione Damiani Auriae habebat , et Castra
Genuense, Rupis-fortis, et Claramontis, quae Matthaeus Auria
habebat , Archiepiscopo Arborensi , vel Episcopo Usellensi ,
lraderentur, quousque de illis Innocentius Papa judicium ferret,
cui deberentur. Quibus sic compositis et ex praescripto pera-
ctis , Marianus Judex et Matthaeus Auria obedientiam Regi
praestitere ct fidelitatem jurarunt , Timbora Judicis uxor , et
Ugo primogenitus debitam reverentiam exhibuere. Atque ita
VIII. id. sept. Rex Sardinia excessit munitis prius novo prae-
sidio et ducibus Castris Sassaris , Caralis , Chirrae , Coronii ,
Santanae , Villae Gireti , Galtellini , Fabae, Auriae, Gioiosae
guardiae , Aquaefridae , Villae Doxae , Cocinae, Contae, Vil-
lae gioiosae , Narcati, Tului , Villecclesiarum , Villae novae
Sulcensis , et Castri Pedresi , ut ex Zurita et monumentis
Regii Archivi Caralitani constat. ^
Anno tamen sequenti Matthaeus Auria a Rege deficiens /2$" %
bellum in regione Logudori instauravit , et castrum Auriae
ceteit. Genuenses et Vicecomites et Aurienses foedus contra
Regem percussere. Quare Innocentius Papa cum illis de pace
egit. Verum quia Genuenses insulam Corsicae, Aurienses anti- ^L^Sy»**^
quum dominatum , et Vicecomites Galiurensem Judicatum , in / ^ui^^ .
quo Urisenses jam parebant, petierunt , Rex pace repudiata /
classem duce Gilberto Centelles in Sardiniam misit, et Vi-
cecomites atque Aurienses exercitum contra Sardos fieri impe-
rarunt.
Altero autem anno Matthaei Auriae mors insulam pacatam
aliquantulum reddidit. Brancadoria ejus nepos, Brancaleonis fi*
/ift-
46
iius in illius dominatu succedens pacem a rege adeptus, et si-
„ mul eum Castro Genuensi , Auriae, Montis-Ieonis , Rupis-fortis ,
et civitate Guisarchii , regiones Nurcarae, Capitis Aquarum,
l'i £ )o s et Anglonae. Quae res anno sequenti 1558 causam novi belli
dedit. NamNicoIaus, Antonius, et Julianus Auria, cum Judice
Mariano foederati contra Brancam Auriam ob id arma cepe-
;"' re , et simul cum Genuensibus insulam infestam reddidere.
Quare feudatarii omnes, qui in Sardinia dominatum habebant,
debita obsequia in eo bello praestare jussi sunt. Erant autem
hae tempestate
... % *
* - % Feudatarii Sardiniae.
Berengarius Carroz , qui habebat oppida Cellarii , Palmae ,
Germeae , Sennuris , Septimi, Sinnai, Sexti, Ceparae, Siurii,
et Villae-novae S. Basilii , in regione Curatoriae Campitani ;
C **+ X/ IJ' oppida Uttae superioris et Uttae inferioris, et Ortixedri in re-
Ti ^v ■«- gione Curatoriae Decimi , quae antea erant Johannis Solit ,
*^r/tl*4b«^i- °PP lc ^ a Tucati , No ra r iae », Petreli , Villaetronae , Castiadae :
Orreae , Ulmi , Igualis, Cortimiae , et Pupus , in regione Cu-
, 0,1+iUi' ratoriae Sarrabi ; oppida Terteniae et Ulli in Judicatu Quir-
#*V rae : oppida Villaemajoris de Pontis in Judicatu Coloslrais :
t***^* oppida Tortolini , Girasolis , Lotzorais, Barini , Ilboni, Gairi,
bytrUKstf I^nuseis , Bauneis , et Arzanae , in Judicatu Agugliastri : ac
f^*W. denique oppida Olienae et Golionis in Judicatu Gallurae.
flw»^ Bonanatus Cabrera , qui habebat oppida Serrentis in regio-
( ***jf ne Curatoriae Nuraminis , et Paulis in regione Curatoriae
Campitani.
Bernardus Descoll, qui habebat oppidam Quartifoni in eo-
C+*»+' dem Campitano.
Petrus Sittiges, qui habebat oppidum Barallae in regione
1\**r*»r Curatoriae Nuraminis.
Franciscus Sancti Clementis , qui habebat oppida Pituxi ,
Mogori , Bargargiae, S. Mariae de Claro, Salsalis, Soleminis,
£**•**►*'*• Scanni , Sinnii , Sennenosi, Maheris, et Giulii in regione Cu-
/#«*^ rat * Campitani , et oppidum Gulbisae in regione Sigerri»
' Henricus Alomar, qui habebat oppida Marae, Sirii, et Ca-
C*^++* lagonis in Curatoria Campitani.
M
Br.rnardus Ladrera , qui habcbat oppida Simbilii , Coronji,
et Fiumiualis in Curatoria Campitani , oppidum Nepot in Cu-
raioria Sulcis ; oppida Montis-galtelli , et Vignolae in Curato-
ria Montis , oppida Torpehe , Nurali , Isarlis in Judicatu Gal-
tellino.
Petrus de Arbe, qui habebat oppidum Gesici in Curatoria
Seurgi.
Berengarius Entenc,a , qui habebat oppidum Sipiolae in Cu-
raloria Doliae.
Raymundus a Monpavone , qui h abebat oppida Ussanae ,
Sidriani, et Bacchi in curatoria Doliae, oppida Taverrae, A-
ristolae et Octavae in curatoria Fluminariae; oppida Esse, Lon-
gi , Ussae, Issae in Curatoria Nurrae , et oppida Canarai in
Judicatu Gallurae.
Johannes de Vacaduno, qui habebat oppidum Boraculi in
Curatoriae Doliae.
Alibrandus de Sena, qui habebat oppida Turris, Sisternae,
Jannae, Trogudoris in Curat. Doliae; oppidum Serris in Cu-
ratoria Seurgi ; oppida Frongiae, Sebatzi, Ursae, Musei, Mar-
gani, Seici, Gibasturbae, Serrais, Baressae et Perucci in Cu-
ratoria Sigerri ; oppida Palmae, Uratellis, Pesi, Burstri, Bai-
decannas, Petrargii, et Garenatae in Curatoria Sulcis.
Raymundus de Ampurra, qui habebat oppidum Sicci in
Curat. Doliae; et oppida Seurgi, et Nigolli Curatoria Seurgi,
atque oppida Suergii, Arenae, Trataliae, Pransi et Marbae in
Curatoria Sulcis.
Thomas et Raymundus Marchettus, qui habebant oppida
Nuracati , Donoris, Moduli , et Parasuli in Curaloria DolUe.
Petrus de la Casta, qui habebat oppida Monasterii, et Se-
gogi in Curatoria Doliae; oppida Noracis, Sentis, et Pra-
montis in Curatoria Nuraminis. Hic interfuit et pro Gulielmo
Escopeto qui oppidum Ninoxi habebat in Curat. Doliae.
Dalmatius Jardinus, qui habebat oppida Gibae et Puxmae
in Curat. Sulcis, et oppidum Sigulis in Curatoria Sigerri ,
quod erat prius Gulielmi Escopeti.
Episcopus Doliensis, qui habebat civitatem Doliae et Bona-
vogliae.
Raymundus Satrillas , qui habebat oppida Castagnani, Sur-
/«ou:
3r**<~
7,
±u*
u
N
r
48
legi , Connosi , Silii , Ballai , Armungiae , Latrini , Salii ,
Nuragi , et Sisini in Curatoria Galiilae.
Johannes Carros , qui habebat oppida Speciani, Jstisai, et
Castrum Orgogliosum in Curatoria Galillae cum Villanova Scale-
planae et oppidis Donnigalae, Sercolais, Scolchae, Mandarae,
Nurris, Gergeis , Gerselai, Ussassai, Turbeni gentilis, Sadalis,
Guidalae , Cosi , Pauli et Lesei in Curat. Seurgi.
Berlrandus Gulielmus de Torrente , qui habebat oppidum
Furteis in Curatoria Nuraminis.
Ughetlus a s. Justo , qiii habebat oppidum Villae-graecae
in Curat. Nuraminis.
Communitas Pisarum, quae habebat oppida Ortace90S, Goy
majoris, Alurae, Seboci, Sennorbini, Bangii, Segolais, Arcuasilis,
Simieris , Turris , Separae , Arigis , s. Basilii, Segarini, Sete-
gbae, et Goi in Curatoria Trecentae; oppida Gippis superioris,
et inferioris , kw , Pavi de Vinea , Xirdi , Leni , Ispidi ,
Aquenzae, Paurusi, Issi, Fanaris superioris, Fanaris inferioris,
Mumpupusi , Marci , Serrae-mannae , Scari , Balnei , Sipoli
superioris, Sipoli inferioris , Sogus , Palmae, Masonae , Gurgi
et Donnicelli in Curatoria Gippis.
. Petrus Gomes de Pennacuta, qui habebat oppidum Coronji
in Curatoria Sigerri, ed oppida Guini et Barexis in Curato-
ria Seurgi,
Malgantus de Ampurias, qui habebat oppidum Orrolis in
Curatoria Seurgi , et oppidum Samassai in Curatoria Nuraminis.
Ilghettus S. Pacis , qui habebat oppidum Salluris in Cura-
toria Nuraminis, et oppidum Deeimi-magni in Curatoria De-
cimi, quod a Rege habuit pro custodia Castri Salluris.
Bernardus Petrillas, qui habebat oppidura Barallae et Sa-
massis in Curat. Nuraminis.
Heredes Narcissi Pontirani, qui habebant oppida Nuraminis
inferioiis et Cuxellae in Curat. Nuraminis.
Pelrus de Lahia, qui habebat oppidum Nuraminis superio-
m, Norapetzi et Borri in Curat. Nuraminis, et oppidum Si-
yici in Curatoria Sigerri.
« Emmanuel de Entenca qui habebat oppida Salis, et Pauli
de Nora in Curat. Norae.
Baymundus Montagwt, qui hahebat oppida Horti-Jacobi et
Terralhae m Curat. Norae.
v
49
Franeiscus de Marsella, qui habebat oppidum Vestaris eum
medielate oppidi Chiac in Curatoria INorae.
Alphonsus Calatayud, qui habebat aliam medietatem oppi-
di Cliiac.
MarccIIus Durdo, qui habebat oppidum Villaenovae in Cu-
raloria Nora.
Franeiscus de Coral, qui habebat medietatem oppidi Mogo-
ri iii Curatoria Dccimi. ^7«c*w» -
Nicolaus Lotz, qui habebat reliquam partem.
Bernardus Coil', qui habebat oppidum Ardae, et alia de-
serta oppida in Curatoria Sigerri. /iA*-*"*
Petrus Martinez de Carassa, qui habebat oppida de Bin- w
giargia, Sibolesii, et Baratuh, in Sigerro. ^rj
Justa Soklor, quae habebat oppidum Antesumadae in Cu-
raloriae Sigerri.
Arnaldus de Ogiulo qui habcbat opp. Addae in Cur. Sulcis. */«-*"
Heredes Bartholomaei Ccspujades, qui habebant oppidum
Teuladae in Curat. Sulcis, et oppiduin S. Mariae de Paradi- Cc+s***/**
so in Curat. Campitani. /
Ponlius Ugo de Ampuria, qui habebat oppidum Nucis et
oppida Prati Longi, et Morgali in Curatoria Sulcis. /**(<>
Marcellus Dalmatius, qui habebat oppida Archiepiscopi,
Erculenti , et Manissae , in Curaloria Colostrais. ^^o^fh^-*^
Bernardus Quiterano , qui habebat oppida Sorrui , et Plani
de Castiada in Curatoria Sarrabi.
Consalvus Marlinez de Corasta , qui habebat oppida Solanas
et Thizae in Curatoria Campitani.
Jacobus Damianus , qui habebat oppidum Asseminis in Cu-
ratoria Decimi.
Franciscus Rubeus, qui habebat oppida Sirochae, Petrae-
salis, Garabionis, s. Mariae Magdalenae, et Cuchi in Curato- fUm^,
ria Norae.
Petrus de Deo , qui habebat oppidum Spec«osae in Curato-
ria Norae.
Timborgeta Roccaberti, uxor Mariani Judicis, quae habebat
oppidum Capilis Terrae in Curatoria Norae. "Kv^
Guliehnus de Podio-alto, qui habebat oppida Agugaris, Gar- . 4J
doci, Lapiac, Malalerrae, Dani , el Saragui in Curaloria Ta- ^*3&55J?~~ f*
*
<Cl+4. <i— ^
50
rae in Gallura; et oppida Agii, Templi, Larinassi, Guortiglas&re,
£i4s*v** Nugue, Lauras, et Campi in Curatoria Geminis.
f .^ Bartholus Casu , qui habebat oppida Binissae, Unifais, et
^TsXh£W~ Galtelli civilatem in Judicatu Gallurae.
/ Franciscus de Labia, qui habebat oppidum Lulae in Judi-
CyUi^ /»p ca j u Gallurae , quod erat antea Francisci Monpavonis.
Matthaeus Torrens heres Gerardi Torrentis , qui habebat
^ &(* i^4 - oppida Loculi , Dorgnlis, Duascodere, Dulosorre, Muri, Sco-
jf ^S peti, Sifilionis in Judicatu Gallurae , et regione Uriseis.
Flaminius de Musaio, qui habebat oppiduin Irgolis et Goro-
fais in eadem regione.
Petrus Daco , qui habebat oppidum Siniscolae , Guerreno-
j.^ i j." leneri , Tammarispae , PoSteriscae , Pananae , Stellari , Gui-
flani, Lochoe, Uloi, Posatae, Ossi, Lodehe, Orfilis superioris,
Ilequisonis , et Sullais in Judicatu Galiurae.
/Lrfjf* Raymundus Cardona , qui habebat oppida Horti-murati
'*\T Caslri , et Corverae in Judicatu Gallurae; oppida Noracis ,
Uranni, Vineae majoris, et s. Stephani in Curatoria Balaniana;
ct oppida Assuni, Albargii , Aristanis , Loci-sancti , Ariaganis ,
et Lapaligae in Curatoria Montagnae. f
Johannes de Arborea, qui habebat oppida Verri, Puzzoli,
Caresi , Toresi , et Villae majoris, Calaniani et Taresini cum
agro Pipissonis et Congiani , quae antea erant Bernardi Sene-
sterrae , et urbem Terrae-novae in Judicatu Gallurae.
Franciscus de Durantibus , qui habebat agrum et oppidum
Cassari ab eo conditum in Gallura.
» lu. *+jUMsr%M' Catonettus Auria , qui habebat oppida Orfilis inferioris ,
-Batoris, Terrargiae in Curatoria Balaniana; Calaniani in Cura-
toria Geminis ; Ojani in Curatoria Caniani ; Castri in Curato-
ria Unalis; Malassi , Agoragni in Curatoria Montagnae.
Johannes Morcan 5 qui habebat oppidum Serpeis in Judicatu
Gallurae.
Thomasa de Serra, quae habebat oppidum Gurgurais insulae
Posatae.
Hospitale s. Johannis , quod ex legato pio habebat oppi
dum Lodehe.
Boristorus Pogius , qui habebat oppidum Senneris in Cura-
toria Romandiae.
yLtr»****
5T
Gulielmus , et Ferretus Lull, qui habebant oppicla Sursae ,
Gennonis , et Uruspae in curat. Romandiae.
Archiepiscopus Turritanus, qui babebat oppidum Lechclis &*** ,
\\\ Curat. Fluminariae.
Goiiibaus Ribcllas , qui habebat oppidum Bionis in Curat. aa^y^
Nurrae.
Gilbertus Monbovinus , qui habcbat oppida Sugarrae , Oc- ^^
coae , Gilitis , Vialosi in Curat. Nurrae. ^^
Otfjerius Mameus, qui habebat oppida Esquilis, Duo-nuragis,
Nurchis, Castri et Essolac in Curat. Nurrae.
Johannetius Corsus , qui habebat oppida Villae franchae E-
ricis in Curat. Montis. **^~*/
Johannes Niger , qui habebat oppidum Cargieghe in Cura- v£.^
toria Figuliuae. /**
Albertinus Corsus qui habebat oppidum Noalis in Curatoria £*~^~*
de Coros.
Rex etiam hoc tempore in Sardinia habebat urbem et
Castrum Sassaris , Casirum Caralis cum suburbiis Stampacis
Lapolae, et Villaenovae, et oppida Qiarti, Pirri, S. Vidriani, ^ * if" 4 " *
et Cipolae , quod habui t a Raymundo Cavall in Curatoria w
Campitani ; Castrum Aquae-fridae cum oppidis Villaenovae ,
Macii , Borri , Villaenovae-Concii, Tului, et Perucii in Curat.
Sigerri ; illis adjunctis Castro Gioiosae guardiae cum illius op- •
pidis Josi, Astiae, Nalarcati, Sigerri; et Sole in Curat. Sigerri; ** ' Jr^
Castrum Chirrae cum illius suburbio et oppidis S. Petri et JJjJJj^' ^^
Lentischi in Judicatu Chirrae ; oppida Coronji , Sedani et
Carbonariae in Curatoria Campitani ; Castrum Gaitellinum
et castra Fabae et Pedresi, Urisei et Osili cum illius suburbiis,
et oppida s. Mariae de Scalas , Felisquentini , Tonsae, Gutois, t&ttrrvL**
Utalis , Sassalis , et Bualis in Curatoria Montis, nunc Baronia r
Osili dicta ; civitatem Plovacae cum Castro Figulinae et illius
suburbio , et oppidis Salvennori , Noagri , Biguegnis , Senae ,
Briais , Codrongiani superioris et inferioris , Mosquiani , Se- ^ , ^- .,**
bodae, Congrae , Muri , et Dulnosae in Curat. Figulinae; T"
oppida Manstolae , Vindiguinoris , Sartis , Ossis , Tissis,
Usinis • Bangii , Paulis , Zuccae , Turtanae , Lodai , Canneii ,
lteris , Oltazoris, Turriguis , Liessis , Noracis-longi , et Jun
/tW^ 'A«
chi in Curat. de Coros ; oppida Algarii , Vessi, Lunafras, Ui-
fi*
U vntrJkx^ JtlC* 5 ? _ .. ' . _*•__,__■■ ,. «...
jneli , btcn, s. Marci, et Mmutades; Castrum Bonvicim cum
suburbio, et oppidis Patriae , Mocitani , Minervae , Moduli ,
f f*~*** Sumantis , et Ogii.
Cetera Sardiniae castra et oppida habebat Judex Arboreae, et
alii hostes regis , ut ex antiquis monumentis constat.
Anno deinde sequenti 1359 cautum a Rege fuit ne bona
feudaiia in dictis locis possessa clericis aut ecclesiis ullo
modo sub eorumdem bonorum amittendorum poena traderenlur,
Anno autem 1369 Branca Auria a Rege defecit, et contra
Gubernatores Sardiniae arma cepit omnia incursionibus et
populationibus complendo. Quare Pontius Altariba cum classe
regia in Sardiniam navigans castra et alia loca insignia mu-
nire curavit , ut refert Zurita.
Interea Genuenses bellum Sardoum prosequentes insulam
maximis afficiebant incommodis. Itaque Rex Petrus, qui maxi-
mo bello in Hispania cum Piege Castellae erat implicitus, ne
eodem tempore etiam in Sardinia bellum Genuensium susti-
neret, facto differentiarum compromisso, ex sententia Johannis
Marchionis Montis-ferrati pacem cum Liguribus inivit , et
Aurienses in pristinum eorum slatum restituit , Algario et
Castro Bonifacii in Corsica penes eumdem marchionem reli-
ctis , ut de illis et de Corsica , et quibusdam Sardiniae locis
judicium ferret , Zurita referente.
Eodem anno Conslantia Petri Regis filia, indulgente Inno-
centio Papa VI, nupta Friderico Siciliae regi, in Sardiniam
venit , et ibi totam hyemem peregit; magnaque deinde Sar-
dorum ac Catalanorum mullitudine comitanle Siciliam petiit ,
ut referunt Thomas Facellns , Maurolicius Abbas , et Zurita.
l.f^hXpyL Hac tempestate in agro Villecclesiarum erat ingens elTossio
argenti et plumbi , ut constat ex antiquis monumentis Carali
in Regio Archivio servatis.
Anno 1561 Timbora Mariani Judicis uxor oppidum Capu-
terrae Dalmatio Rodigia a Bagnolis vendidit , et a bello ces-
satum est in Sardinia.
t/&rr«4i~j Anno autem 1362 pestis et suspicio imminentis belli Sar-
Co^ffv*/* diniam invasit. Quare oppida Sorrui , Arceni.s, Stopopladis ,
J Garrudi , et Erculenli curatoriarum Sarrabi et Colostrais Mar-
cellino Dalmatio, et Bernardo Quiterano absque liberis defun-
LmJ>v
53
ctis in rcgis ditionem redacta millc et quingcntis libris fuerunt
Berengario Carroz vendita, ut ex illorum pretio urbs Sassa^
rifi mimirciur, custodiis vigiliisque firmaretur : nam in Sassaris
defensione totius Logudori dcfcnsio consistebat. Insuper Rex
magnara frumenti vim ex circumvicinis locis quotannis in eam
urbem adduci et asservari jussit , et Antonio Podioalto faculta-
tem disponendi dedit de suis oppidis , Gonni et Samassai; et
oppida Marae-Calagonis et Sexti Gulielmo Olomai donavit ,. ^£.,*y-i
qui statim mille et quingentis florenis vendidit Berengario
Carroz, et anno sequenti 1565 Castrum et suburbium Chirrae
cum oppidis Carbonariae , Coronji, et Jardini eidem Beren-
gario tradidit , ac tiiulo Comiiatus Chirrae decoravit, illique
ut latius Comitatus fines paterent indulsit oppidum s. Mariae
de Paradiso , seu de Ecclesia , a Francisco Sancti-Clementis
herede Barptholomaei Cespujades, et oppidum Solanas a Con-
salvo Corasta, oppidumque Fluminalis ab heredibus Bernardi
Cabrera habere posset , prout ex vendito habuit. Eodem anno
Rex duce Petro Lupo a Bolea copias plurimas in Sardiniam
misit.
Anno sequenti, nempe 1564 Urbanus V. hujus nominis Ponti-
fex de abdicando Petro, et creando Mariano Sardiniae rege in
consistorio egit. Nam Petrus diuturno bello pecunia exhaustus
bona Camerae Apostolicae, et fructus omnes Ecclesiasticorum
non residentium in suis regnis, occupare fccit, et jam moni-
tus restituere neglexerat. Tamen volunlate Urbani de creando * *
Mariano Sardiniae rege litteris Ferdinandi de Heredia cognita,
penitus resipuit, ac necessitatis excusalione se defendens ve-
niam a Pontifice impetravit.
At Judex Marianus majorem insulae partem adeptus pro
rege se gerebat, et a Petro Castellae rege suadetur, ut his
temporibus, quibus in Hispania Rex Aragoniae communis
hostis multis et implicitus bellis occasionem non spernat tota
potiundi Sardinia. Itaque
Anno sequenti 1565 Marianus bellum in Sardinia prosecutus
oppida Salluris est Villeclesiarum, Castrum Padres, et alia
multa oppida occupavit , majoremque regni partem sub sua
ditione habuit; eumque sequuti sunt Alibrandus de Sena,
ejusque filius, qui in beilo ceciderunt, et Sardi pene omnes,
54
etiam ii, qui Pisanis subjecti erant, et Salebrus Auria avun-
culo prius occiso.
Rex ergo anno 1566 Barchinonem profectus Olphum a
Prochita cum classe in Sardiniam contra Judicem misit, eique
tercentorum militum praesidio Logudori custodiam demandavit.
Praeterea, de mense octobri Ugo Sanctae-pacis equites pe-
ditesque plures in Sardinia coegit, ut simul cum Berengario
eomite Chirrae cum Branca Auria et Gubernatore Sassaris
Judici se opponerent. Ducenti ilem milites subsidio Caralis ex
regno Valentiae advenere, et iu Castro Fabae, mortuo Olive-
rio Togores, novus dux cum valido praesidio sufficilur, mili-
tesque omnes disponuntur iri Gallura et Algario, ubi Johannes
Carroz praeerat : nam Judex copiis potentior formidolosum
nimis bellum gerebat.
Altero anno 1567, quo Judex exercitum ex Gallia condu-
cere curabat, Aymericum Narbonae Vicecomitem Regemque
Franciae Rex litteris rogat, ut nullum ferant Judici auxilium,
nullumque miiitem in suis terris ab eo conduci patiantur,
et Petrus Alberitus Logudori gubernator ex reditibus Algarii
venditis stipendia militibus solvit, ut ex antiquis monumentis
constat. Eo tempore Rex donavit Magdalenae Antonii Garesi
uxori oppida Barcae et Coronji in regione Sigerri.
'/rfw LzaJU Anno 1568 Laurentius et Johannes Sanna, insignes duces
"f /C t Sardorum oppidi Figulinae, cum Petro de Luna regni guber-
&*****& Y*l( ^ 1 !^** natore et exercitu in Sardiniam venere , et simul cum copiis,
I quas Berengarius Carroz in insula habebal, arma adversus Ju-
dicem Marianum movent, et castra erigunt in Campo Oristani
juxta Ecclesiam S. Mariae Magdalenae prope urbem , ubi Ju-
dex cum validissimo praesidio erat. Hic ubi Aragonenses plures
per agros palantes vidit, eductis ex urbe omnibus copiis, ca-
y straque adortus, Petrum de Luna cum ejus fratre Philippo, et
Petrum Pinnam Sardum Minutadensem Aragonensium defenso-
rem, cum aliis multis occidit, ceteris ad unum caplis , pro
quibus cenlum obsides Sardi dimissi fuerunt, ac plures aiii
Aragonenses a Judice gratiose liberati insula excesserunt.
Hac elatus victoria Marianus Judex anno sequenti 1569 :
expugnavit Casfrmn Osili, et urbem Sassaris, quae tunc parvo
teuebatur praesidio , petiii.
ss
1V\ ut rebus Sardiniae consuleret in Cathalonia constitit»
ei die 17 jan. 1569 rnisit jn insulam Rerengarium Carro*
Comitem Chirrae Capitaneum generalem. Franciscus de Averso
cum classe et exercitu erat in Sardinia.
Interea Judex Arborensis bellum prosequebatur contra
regia lo;-a , et duxit exerciturn conlra arcem Acquaefridae ,
quam Berengarius de Enteca summa virtute defendit.
Hac lcmpestate Braucaleo Auria qui Judicem fuerat in re-
pellione secutus in Regis gratiam opera Dalmatii Jardini gu-
bernatoris Capitis Logudori restitutus habuit feudor um corirma-
lionem, et in argumentum regiae benevolentiae regali insigni,
quod tunc temporis anchora erat , decoratus est.
Eodem tempore vulgatur Regem ad bellum Sardoum pro-
fecturum cum magno exercitu : et altera die post Pascha
Resurrectionis dominicae regium vexillum Barchinone erectum
est , et privilegia iis concessa, qui armati regem sequerentur,
nt consueverat , quum militia conscriberetur ad bellum gra-
vissimum.
Verum Marianus tota insula potiebatur , et a Sassaren-
sibus in urbe sua excipiebatur. Sed viri ejusdem urbis opti-
mates in castrum simui cum Jordano Tolar urbis Vicario
se receperunt. Erat tum Castri Alcaydus Berengarius Carroz ,
atque cum eo erat eques Aragonensis Sancius Ximenes de
Ayerne. Judex qui vi arcem capere non poterat Februario
ineunte cinxit obsidione ; ex quo tempore vicas Arboria ab
Arborensium multitudine, qui ibi considebant, nomen sumpsit,
quod retinet. Obsessi multa sunt passi frequeutibus pugnis e,t
morbis , occiditque inter alios praedictus de Ayerne. Tandem
ad deditionem venere. Quiricus de Mancone, Joannesde Sot-
gio, viri oppidi de Tonsa, ob res bene geslas multis privilegiis
a Mariano fuerunt donati.
Magno in periculo erat hoc tempore dominatio Aragonensis.
Nam praeter Sardorum rebellionem, Aragonenses et Catbala-
ni , qui in insula erant, et numero et armis parum valebant ;
praeterea magna erat dissensio inter Chirrae Comitem , qui
erat Capitaneus generalis , et gubernatorem Caralis. Hac dis-
sensione Rex irnpeditffc ne in Sardiniarn cum exercitu veni-
ret hoc anno , beilum distulit in annum proximum , quod
56
consilium tamen non patefecit ne simul cum spe auxilii pto=
missi concideret animus suorum. Interim mistt Jaspertum
Campolongum thesaurarium suum, ut necessaria pararet: Feu-
datarii Sardiniae jussi sunt praesto esse ad obsequium; Lapo-
la , Sardis eliminatis , Aragonensium praesidio est custodita ,
Saturninus Pinna vir Minutadensis , Petrus Cambo, et alii
— * plures Sardi , Mariano inimici , de Rege benemerlti, agro do-
^y^^rv^- nisque ditati sunt ; oppida Loculis , Dorgalis , Duascodere ,
d £**v** v Dulosorre , Muri , Scopeti , Sifilionis , Lulae, Judicatus Gal-
lurensis Pelro Trullo , et oppidum Gesici Antonio Podioalto ,
concessa sunt.
04* /O**» it, • €;*%*" Anno 1370 de mense januarii Rex Tortosae morabatur ea
t4{<n*t* <*» '^uSb fL €t4K~ providens, quae erant necessaria ut Sardiniam posset retinere
im+h+.4wS h ' Gyp kxiuA,'^ jam ex suis manibus fugientem : et virum Siculum Benvenu-
W<* €L+J6*^-ft<Ss^A~h*S um Grafteum baronem Partanae mittebat cum aliquot navi-
(c jLc*6' IvCu* C-sJui*' ^us ut co^meatus opportunos allerret Caralitanis et Algarien-
m V/ #"- ft . S .sibus ; et imperabat ut quatuor principalia Castra Gioiosae
^Yl^IT^ * '^"y^^guardiae , Acquaefridae , S. Michaelis , et Chirrae, necessariis
h*~*fli«*x*, instruerentur. Rex ob haec merita praedicto equiti Siculo
s4*m+o ~t- - 'concessit castrum et suburbium Galtellini cum aliis multisque
t ^ KTtL /C' locis in Curatoria Nurrae , illique dedit honorificum titulum
M^^^X^W^ ^ Vicecomitis Galtellini.
f/^/i» «yfc>ra/ 1 «*^K«M^- Brancaleo Auria a Francisco Villarasa atque Jacobo Finel-
tfifUfio j^-^A, u£t~h* *t6« lero regiis Iegatis ad bellum contra Judicem Arborensem ex
)ft* ^v^A^^/^-^.QI^^Castro-genuensi inferendum magnopere suasus primo vere
f hujus anni 1570 omnia populaturus movet exercilum in Ar-
boreae fines , et Arborensium copias conserto praelio vicit
atque fugavit.
Rex pluribus nunciis spem suorum fovebat de suo adventu
in insulam cum exercitu, atque iterum expeditionem Sardoani
indixerat. Sed bellum quod exarsit inter ipsum et Henricum
iterum vetuit ne in Sardiniam contra Marianum proficisceretur.
Anno 1571 Res Aragonensium in Sardinia in pejus ruebant,
coque ventum eral ut Algarium et Caralis tantum cum aliquot
caslris superessent , unde Rex posset Arborenses repellere ,
cetera erant in horum potestate cum Castro Sassaris. Hic
ab Judice Arborensi captus fuit Manuel de Enteca filius Pon-
cii Ugoni* fratris nolhi Infantae Theresiae, matris ipsius Petri.
57
Quurn Rex non possct cclcritcr subsidium mittcre , studuit ut
Brancaleo inducias pacisceretur cum Judicc usquc ad cxtre-
lmun mensis aprilis hujus anni. Paotis induciis Petrus misit
Hcirngariuin de Ripol ducem sex triremium ut arces Caralis
et Algarii munirct, et concedentc Dominico de Campo-fregoso
Duce Genucnsi, aliquot naves frumcnto onustas misit Caralitanis.
Hoc tempore Rex per Comitem Chirrae , quem misit Ave-
nionem , cupiebat suadere Bencdicto Gualtero equili Anglo ,
ut cum ducibus et chorlibus suis in Sardiniam veniret. Hic a
Petro insignitus titulo Comitis Arboreae in insulam venit cum
Berengario Carroz , 01 fo Prochita , Philippo Lamberto de
Villa clausa, Ludovico Ros_, et Raymundo Atigero de Pontsorga.
Hoc exercitu, atque prudentia Gilberti Cruyllas, qui Logudori
gubernator creatus fuerat, satis consultum fuit tuitioni urbium,
quas adhuc Rex retinebat.
In gravilate vecligaliurn, quae imperabantur pro bello Sardoo
clamabant populi vexati , et Sardiniam detestabanlur , quae
plurimi stabat ipsis et dispendio et clade virorum; atque ora-
bant ut eam Petrus Sardis relinqueret. Sed hunc nulli clamo-
res a proposito removebant.
Anno sequenti Gualterus cum suis Anglis bellum Judicis
Mariani sustinuit; et Franciscus Fara Regius Consiliarius Ca-
rali insignis habitus cst , ut ex monumentis R. Arch. Carali-
tani constat.
Anni /373 majorem partem Rex coosedit Barchinone , ut
rebus Sardiniae melius posset prospicere. Veris enim tempore
Ligures quadraginta triremes instruebant et copiis implebant,
ut aestate ineunte Sardiniae litora peterent in subsidium Ju-
dicis Arboreae , quamvis nulla esset causa belli cum Rege.
Propterea hic plures milites misit ad Gilbertum de Cruylias ,
ut validius Algarii arcem defenderet.
Anno 1374 Genuenses in bellum prorumpunt , et in Sar-
diniam navigant Judici Arborensi suppetias Iaturi. Oppugna-
runt Lapolam Caralis suburbium , eaque potiti Ligures et
Arborenses jam Castrum Caralis et urbem in incitas redi-
gebant. Sed praeclara Gilberti de Cruyllas virtute , quem
Rex Capitaneum generalem regni instituerat , mortuo Beren-
gario Carroz , fruslra hostes conati sunt Caralitanos cogere
8
/
58
ad deditionem. Brancaleo studuit Algario servando , atque ex
illa parte res Aragonensium sua virtute sustinuit. Judex Ma-
rianus cum Liguribus terra marique Aragonenses ita vexabant
et premebant , ut sibi plurimam isti laudem sint meriti , nisi
se dederint.
Obiit eo anno Comes Chirrae qui fuerat Capitaneus gene-
ralis , et successit in Chirrae Comitatu , et in Judicatu Agu-
gliastri ejus fiSia Violanta Carroz, Pontii Seneslerrae in primis
nuptiis uxor , licet filii Joannis Carroz et Benedictae de Ar-
boreae ad se speclare contenderent.
Anno 1575 Bernardus Dusay Caralitanus ob res contra Ju-
dicem Marianum prospere gestas donatur oppidis Monasterii
et Segafe reg. Curatoriae Doliensis } et oppidis Schertes Pra-
montis et Nuragis reg. Curat. Nuraminis morte Arnaldi Cavani
in regiam ditionem devolutis.
Anno 1376 in Comitiis rcgnorum Aragoniae Valentiae Ca-
thalauniae de rebus sardois , et de iis actum est , quae opus
erant ad regnum servandum. Qui enim inlra moenia Caralis
consistebant gravi penuria premebantur; omncs equi et boves
perierant , nec salis erat quo munirent castrum s. Michaelis ,
lum Castra Chirrae , Aquae fridae, et Gioiosae guardiae , ho-
stibus totius pene insulae dominis. Deliberavit cum Caralitanis
gubernator regni , qui in Castro Caralis morabatur , ut si fa-
mes urgeret, dirutam civitatem succendcrent, et abeuntes regem
exorarent , ne post haec de eorum fidelitate dubitaret. Per
omnia insulae littora cum aliquot triremibus discurrebat Ma-
riani Judicis filius, qui appeilabatur Ugo de Arborea, mul-
taque damna inferebat Cathalanis , commeatus deferentibus
Caralim et Algarium. Deinde Franciscus de Averso Viceadmi-
ratus Regius fortiter pugnando Ugonem compulit in fugam ,
et periculum sustulit.
Eo anno pestis Sardiniam invasit , et morluus est Marianus
Judex Arboreae. Ugo praedictus in Judicatu et bello contra
Aragonenses patri successit, et Joanncm de Arboreae fratrein
Mariani, et Petrum Joannis filium duriori carcere mancipavit,
qua crudelitate obierunt. Benedicta de Arborea et Mon-
cada ipsius Joannis fiiia ex regia libcralitate successit patii iti
dominalu urbis et regionis Bosac. Hacc nupserat Joanni Car-
l**a /o7V ; ^- »^ *«- /^v, v L^'„ S^^^^n^ f Mcc^ JutrvUf r *
ro/ fratri Rerongarii, quare Bcncdietae filii, mortuo Bercn- £*. ^tkvx^ , i*j io^yi/*. «->
«jario , Comitatsm Chirrae sibi poposccrunt. z *«/Ja -U C <-— "■»
Anno 137 7 marmo conatu beflum contra Araftoncnscs pro- .. 77 . '
TT • • I ^ • m • • O (^W ^**<- ,*~*~~ /<-<^v,
secutus Ugo omnia oppula Lomilatus Clurrac occupavit , bas- , j
sarimquc profcctus Jacobum de Alene urbi potcstatem praefecit, ■^ c,r y^ /*JL/) ! *
leges, quac ailhuc cxtant, dedit, ct Castrum Osuli munivit. y Ajku+c.,
Ugonem ctiam istum Arboreac Judiccm Urbanus Papa \tjt * *******
anno 1578 regem Sardiniac creare cogitavit, ejecto Petro ^*- r* f**to*- 1/**
Araryoniao , quem jam antca abdicatum a b *nui nrflfofSy Papa ?TfA«*+Ofr< vA#e c^O^ [**
publicc pracdicabat. Sed l\ex Petrus , qui id rescivit , nume- )ij i+^ ^«»«&c^k**Xk•«^* ''
rosa triremium classe , quam instruere jussit , in Sardiniam jJ ^«v^jA^^ s *^+> ,
proficisci dccrevit, et pacem deinde, quam ex sententia mar- , •iJLj L^^Jho <^'
chionis Montisferrati cum Genuensibus inierat , paucis mutatis
rcnovavit.
Oui regia Castra tenebant , et plerique ex populis qui in £* n ** ir * ' * i2Ziu
Arborea continebantur, adventurn exercilus Aragonensis desi- astf**/""*-* 1 * 4 ' "** ^f '
derabant , illi crudeli bello afHicti , isti crudeli dominatione *v*** H*JdC*v * A* ' *~* **
opprcssi. Tum hoc eodem anno 1578 Valor de Ligia ex pri- ^'.^m^a. &■&** £*"* •
mis Sardiniae gentibus , qui sanguine et amicitia conjunctus \J /
erat Judici Arborensi, in regias partes transivit, propterea a
Rege donatus oppidis Gociani , aliisque multis locis , quae
Judex habebat baroniarum nomine.
Hac tempestate magna pars Corsicae a Genuensibus defccit,
favente Henrico Roca re^is Aragoniae amico. l, . - .j, , 1
Anno \oi3 Rex magnum exercitum comparaverat , quem • fj
secum transfenet Sardiniam , indeque Siciliam, atque delibe- / *\
raverat secum ducere Joancem filium suum, creato duce tri- ^*** ' f*" ^y
remiurn Bernardo Cabrera ; sed quidam ex suis consiliariis
eum a bello Siculo deterruerunt , ac propterea neque ad
Sardiniam accessit.
Duobus annis sequentibus , 1580-81 nihil memorabile ges-
lum in Sardinia legimus.
Anno 1582 Maria Friderici regis Siciliae fdia , defuncto
patre, in Sardiniam venit, indeque Barchinonem adnavigavit.
Anno 1585 Ugo Arboreae Judex omnibus invisus ob nimiam
tyrannidem , qua dominabatur , a suis interficitur. Sperabant
Aragonenses Sardos spontc, hoc perpetrato facinore, venturos
sub Regis ditionem , vcl facile ad obecjicntiam armis corjen-
/ /
60
dos : propterea Rex, audita Ugonis caede, exercilum in Sardi-
niam decrevit , et expeditionis ducem Pontium de Senesterra
designavit.
Facilior provinciae Arborensis occtipatio visa est, postquam
Brancaleo Auria, qui in Sardinia magna auctoritate ob suam
virtutem florebat, atque fidelis extiterat regi in Mariani Ugo-
nisque bello, venit ad regem. Hic duxerat uxorem Leonoram
filiam Mariani Judicis, sororemque Ugonis, regique pollicebatur
sub suam potestatem se totam insulam redacturum, si Mariani
hereditatem uxori filiisque suis relinqueret. Eum Rex benigne
excepit, equitem armavit, Comitem Montis-Leonis appellavit,
et Marmillae regione amplius dilavit. ,
At Arborenses pertaesi dominationis Judicum, qui eos jam
pridem vectigalibus, militia, et superbo imperio, vexaverant; nec
ininus dominationem Aragonensium detestantes , libertatem
acclamaverant. Magnopere enim desiderabant Arboreae regnum
in rempublicam vertere , vel si hoc non liceret , se in fidem
et clienlelam populi Genuensis recipere.
Ouod Rex cognoscens continuo ad Urbanum Papam legatos
misit Petrum Gulielmum de Estaymbos , et doclorem Mat-
thaeum Clementem auditorem S. Palatii et Regis consiliarium,
ut impedirent ne Genuenses hoc pacto Sardinia, sibi a Ponti-
ficibus concessa , potirenlur.
At Leonora uxor Brancaleonis , maximae virtutis foemina ,
quum aegre ferret illam Arborensium deliberationem , qua
sua et filiorum jura violabantur , arma surnit , et viris fideli-
bus comitata Arborenses aggreditur, castra expugnat, regiones
occupat, oppida et urbes invadit, et populos subjicit. Fride-
ricus filius suus adhuc tener Judex Arboreae salutatur a po-
pulis more solito.
Horum gestorum fama extemplo Aragoniam pervasit. Bran-
caleo ardet regredi -, sed Rcx eum detinet , ita suadentibus
consillariis , ne si uxori vir conjungeretur difficultates Sardi-
niae recuperandae augerentur.
Tandem Rex cum Brancaleone pepigit , ut obses in Castro
Caralis usque sub suorurn ministrorum polestate maneret ,
dum traderet Bernardo Senesterrae filium suum Friderieurn ,
in eodcm Caslro moraturum , doncc aetas sineret ut ad auli-
ei
cum servitium vocarctur aRege: quotl si non posset consequi,
ipse persisterct in Castro Caralis, quo Leonoram et Sardos ad
obsequttim persuadcret; Rex vero exercitum mitteret contra
rebelles. Datus custodiae Bartholomaei Togores, et Lupi Alva-
rez de Espejo , anni sequentis initio cum exercitu ducitur in
Sardiniam , et in Castrum Caralis conjicitur. Ubi quoad Rex
vixit constitit: nam nullo pacto Leonoram potuit suadere ut se
lotam permitteret in Regis arbitrium , vel filium iis traderet ,
quos ipsa noverat infensissimos familiae Arborensi.
Leonora hac de re conquesta bellum contra Aragonenses an-
nis 1384-85 et plusquam dimidio 86 gessit. Fortissima foemina
non modo regnum paternum recuperaverat a factione Arbo-
rensium rebellium; sed et reliquae terrae partem majorem sibi
adjunxerat. Interim animi ad pacem convertebantur: sed per-
petua erat dissensio in pactis. Missi sunt a Leonora ad pacis
compositionem Leonardus Episcopus S. Justae et Comita Pon-
tius , qui illius nomine et ceterorum Sardorum, qui jugum
Aragonensium excusserant cervicibus, proponerent quibus paclis
Leonora et Sardi omnes desisterent a bello, et regiam aucto-
ritatem agnoscerent; Rex polliceretur veniam iis qui defece-
rant , et annueret ut pacta cum Mariano reviviscerent , in
quae Rex consenserat quum venerat cum exercitu ; et confir-
maret libertates et immunitates, quas in decem annos Leonora
promiserat iis Sardis, qui a regiis partibus ad suas transierant;
hoc foedere Brancaleo in libertatem restitueretur, etbona,quae
tum Sardiniae tum foris fuerant ablata, redderentur; in castel-
lis , quae Rex antea possederat , liceret et Regi ponere quos-
cumque praesidiarios praeter quam in arce Sassaritana, in qua
Alcaydus esset quicumque, at praesidiarii Sacerenses: odio enim
maximo isti oderant Aragonenses ; quod necessarium erat
tranquillilali civium, qui hac de causa se dederant Genuensibus,
vel si non placeret Pxegi haec conditio, arx dirueretur. Prae-
terea petebant Sardi ut nullus ex dynastis Aragonensibus , qui
feuda haberent in regno , in eodem residerent ; unus esset
regni gubernator, et singulis locis unus minister, unusque ad-
ministrator pro regiis vectigalibus recipiendis , ceteris officiis
Sardi fungerentur , quos Rex eligeret , exceptis Castris Caralis
et Algarii , ubi Rex posset instituere quos ministros vellet
62
Rex in eam conditionem condescendebat , quae posita fuerat
pro dynastis alienigenis , et decernebat nt tricnnalia essent
officia regia ad exemplum Cathalauniae , nec possent in insu-
lam redire qui male ex sua sententia rem publicam gessissent:
idem valeret pro guhernatoribus , sed eorum residentia esset
quinquennalis. His conditionibus, quas a Leonora et a Sardis
acceperat Bernardus Senesterra gubernator Caralis , et Jasper-
tus Campolohgus consiliarius regis, erant Regi restituenda op-
pida et castra , quae ad regem spectabant ante bellum , et
remanebat Leonorae quantacumque erat rcgio, quam Marianus
possederat ante defectionem; atque pendendum erat quod con-
flabatur ex praeteritorum annorum vectigalibus pro feudo Ju-
dicatus Arborensis , atque Castrum Longonis Regi adjudicaba-
tur. Hanc pacem Rex juravit die 51 augusti anni lofe in
civitate Barchinonae sub ducentorum millium florenorum poena.
Nullum tamen effectum habuit haec concordia, mox superve-
niente Petri Regis morte. Quare Leonora bellum prosecuta
est contra Aragonenses.
Anno 1387 die 5 jan. Rex Barchinone moritur damnans
ea quae inique perpetraverat contra subditos. Ouae omnia
ex Zurita Taraffa et monumentis in regio Archivio Caralitano
reconditis constant.
Hac tempestate vorax ignis fortuito elapsus sexaginta novem
domos in urbe Caralis consumpsit, quas tamen prorex Ximeri
Perez de Arenoso mox reficere coepit.
Petri regis temporibus insulam gubernarunt , annis
1537 Raymundus Ribellas Valentinus III id. jan. Sardiniae et
Corsicae prorex.
1339 Gulielmus Cervellonus mense octobr. creatur Sard. et
Cors. prorex; impeditus tamen venire non potuit.
1540 Bernardus Boxados , mense junii , fuit Sardiniae ct
Corsicae prorex , et obiit anno sequenti.
1341 Gulielmus Cervellonus , mense junii , creatus iterum
Sardiniae et Corsicae prorex, obiit in bello anno 1347.
1347 Jacobus Aragoniae, spurius regis Jacobi , post obitum
Gulielmi Cervelloni insulam pro rege gubernavit.
1347 Rimbaus Corbera , eodem anno fuit Sardiniae et Cor-
sicae prorex, et obiit anno 1554 terlio kal. julii.
63
13,55 Olplius Procliila Sardiniac cl Corsicac prorcx.
1566 Pcirus de Luna Sardiniae et Corsicac prorcx.
1369 Berengarius Carroz , a XVI kal. februarii creatus fuit
Sardiniae ct Corsicae prorex.
1574 Gilbertus Cruylla Sardiniae ct Corsicac prorCx.
Gubernatores Sassaris et Logudori.
11544 Pctrus Gilbertus gubernalor urbis Sassaris et provinciae
Logudori.
1553 Bernardus Cruylla gubernator Sassaris et Logudori.
1356 Frater Galzerandus Finollerus eques Hierosolymitanus ,
gubernator Sassaris et Logudori.
1357 Bernardus Guimera gubernator Sassaris et Logudori ,
qui uxorem in Sardinia duxit Violantam Branchae Au-
riae sororem.
1367 Petrus Alberitus gubernator Sassaris et Logudori.
1369 Dalmatius Jardinus gubernator Sassaris et Logudori.
1371 Gilbertus Cruylla gubernator Sassaris et Logudori , qui
postea fuit Sardiniae et Corsicae prorex.
1383 Franciscus Joannes Sanctae Columbae gubernator Sas-
saris et Logudori.
Anno 1557 exlinclo tandem Gallurae Judicatu, eaque pro-
vincia addita provinciae Caralilanae , et nova regiminis forma
introducta in urbem CaraSis, quae buc usque vicariis regiis
tantum, citra proregcm, regebatur, coeperunt in insula Sardiniae
esse sequentes :
Gubernatores Caralis et Gallurae
Anno 1559 Ximen Perez primus gubernator Caralis et Gal-
lurae, patria Caratitanus. Nam antea Caralis Vicarios
regios tantum habebat. -Hnic infrascripti successerunt gu-
bernatores
1361 Petrus Toletus gubernator Caralis et Gallurae.
64
1365 Albertus Zatrilla gubernator Caralis et Gallurae.
1586 Bemardus Senesterra gubernator Caralis et Gallurae.
Antistites
1341 Petrus Archiepiscopus CaralHanus.
1352 Joannes ab Aragonia Archiepiscopus Caralitanus.
1586 Bernardus Cardona Archiepiscopus Caralitanus.
1560 Arnaldus Archiepiscopus Turritanus.
1577 Joannes Cosso ordinis Minorum sancti Francisci , Ar-
chiepiscopus Turritanus , qui fuit regis Petri confessa-
rius, et coram eo rex ipse ante obitum jurisdictionem
et dominatum ecclesiae Tarraconensis reslituit.
1582 Gonarius Arcbiepiscopus Arborensis.
1582 Raymundus Mereus Episcopus Bosanensis.
1586 Leonardus Episcopus Sanctae-Justae
1382 Gonarius Episcopus Sorrensis.
1587 Petrus Episcopus Ampuriensis.
1587 Antonius de ttoma Episcopus Ussellensis.
JOANNES REX ARAGONUM ET SARDINIjE.
Joannes filius Petri regis Aragoniae, ex Leonora , filia re-
gis Siciliae procreatus, defuncto patre , Aragoniae Sardiniae
et Corsicae, aliorumque paternorum regnorum, gubernacula
suscepit , mense januarii 1587, et XVII kal. februarii ejusdem
anni Ximenem Perez de Arenoso proregem in Sardiniam mi-
sit, qui pacem cum Leonora Judicissa Arboreae et omnibus
Sardis, eisdem legibus renovaret, quibus antea cum rege Petro
firmata fuerat, modo urbem et castrum Sassaris, et Villae-Ec-
clesiarum, atque Castra Osuli, Boovicini et Pedresi, et insu-
per Sallurim , Longonem-Sardum et alia regia oppida et castella
regionum Montis , Posatae , Isclae , Galtellini , et Encontratae
baroniae, quae Arborensis Judex occupaverat, regi restitucret,
eorum incolis a praeslilo fidelitatis jurejurando absolutis; Ar-
daram quoque et Capolam Archiepiscopo Arborensi, aut Us~
sellens, Episcopo, tub sequestro traderet, donec summus Pon- *>■ ~Vt* ^* 'V^
titex jud.cium de iliis intra biennium ferret: atque ita Leonorae e /A-^F^ /&T^
ejusque filus , Arborensis Judicatus cum paterno dominatil ^ 4<^ W~**jH
Hoc toedus, sequcnli anno 1388 pactum fuit nonis februa- ^^^«^
rn atquae illud mfrascripii legali subscripsere , nempe : u'<L~J*' f %*L~h* **
dinile ien Aren ° S0 F ° J ° anne r ^ e Ara S oniae e tSar- UM f JL~ U**f f**~
Leonardus Episcopus S. Juslae , yU^yO^^X^VfiJ-
Comita Pancia £^ ^J^Jl
rhomo. Serra Arborcnsis , et , ^ ,, ^ *»^
rorhnil? ^ 8 "' ^ L „ 0,,0ra J " aicissa Arboreae, comitissa „,<££& etU~J~
faociam et vicecomitissa Bassi. I^,
Jacobus Joveri Oris.anensis pro Mariano filio Brancaleo- V^^l^tT'-
™ Aur.ae et Leonorae Judicissae , tamquam ejus curator et ^lllTTi^X
poHo ola ^a a „r * et Petrus de Seiiuri °- ° ri ~ p~ Wxp&^.
Galeaccius Masala syndicus et civis Bosae. >**+' **"•** 1 ^A^'^^
Petrus de Casilis syndicus Castrojanuensis.' fty^ J%*+ *U~*" > *~+-
Folcus de-Sii syn. Montis-Acuti habitator villae de Ocieri -^— ~/'^ w< ^ ' '***
Lemocius de Colco pro populo Terrae-Novae. ^iA6*^//^-.'*
Margianus Gadulesus synd. Montis-Regalis habit. villae de T^f^ r*~~ ^f^
Bansonus de Simala oppidi Trium-Noraciura pro Encon- %-W pfu^ZL <
tratae Castn-Serraevallis, nunc Planargia dicta. J -J Zu l^f^
Petrus Goghe de villa Gora*£synd. Terrae de Macomer , £TiT' /J^X * *~
pro curatorns Marguinis , et Gociani. ' ?* '?** f~~~
Joannes de Agos oppidi de Muchiano pro Encontrata Mon- W^.! ~~" " ~T
tis-Vern. r ^kf#w * ' t*J/K~~i , •*-' *^V
Antonius de Alesio oppidi de Sporlato svnd. Curatoriae de *** *** f^^fT*'?? ^
Anella. • e £, /^ Jr*a£*J*- t<~rf<
Bernardus Lepuri oppidi de Gavoi pro Encontrata Barbar- *">* ** -P- % x UfW^* f
giae Ollolai, et Curatoriae Austis. ^ *»** &+"-*>$' ^^
riae e Dore de ^^ h abitator villae de Sarule synd. Curato- V Q^ *V~rf <""'
CaSi'1 Son h a abitat0l> ^ * ^™" f ^ ^ *"■ ^^^'^
¥**»+* (<*. <yu*~**rC* ^Uo4-*fV>*-*
66
Franciscus Sabiu habitalor villae de Lacono pro curatoria
parlis Alenza.
Joannes Masala opp. de Ribecco pro curatoria Coslae-Vallis.
Franciscus de Zori opp. de Guilarci pro Encontrata Guil-
cieris.
Elias Sanna habitalor loci de Capula pro Encontrata de Ar-
dar, et de Mejulogu.
Guantinus Porcu habitator villae Nurapuliae synd. de Parte
Milis.
Laurentius de Monlisi habitator villae de Gonnos de Trama-
cia synd. de Parle Montis.
Gulielmus Secche habitator Montis-Leonis synd. de Monte-
Leone, et Encontratae Capitis-Aquarum.
Nicolaus Porru habitator villae de Solarussa synd. Universi-
tatis Campitani-Majoris Aristani.
Augustinus Ferralis habitator villae Mahai*a synd. de Mar-
milla.
Bartholus de Lacon habitator villae Bidonj synd. de Parte
Barigadu.
Tomeus Sotgia habitator Sanctae-villae de Sia-Sanctae Lu-
ciae synd. Campitani Simagis.
Jacobus de Sii habitator villae de Solgono synd. de Mandra-
holisay et Barbagiae de Bilbj.
Marcus Jover, et Franeiseus Roig pro populo Castri Caralis
- Bernardus Camella, Franciscus Bos, et Antonius Ferret ha
bitatores et syndici villae Algarii.
Antonius Pugioni , et Salatinus de Lacon cives et syndici
Sassaris.
Ludovicus Nelli pro populo Villae-Eeclesiarum.
Marcus Capula habitator et synd. terrae de Selluris.
Petrus Quiso habitator de Urise synd. Mole de Posata et
Isclae de Galtelli.
Gavingius Masala habilator loci de Ploaghe synd. baroniae
de Osolo.
Acta in Castro Carali insulae Sard. in aula palatii regii
dieli Castri praesenlibus ad haec honorabilibus viris Raymun
Cervarie decretorum docloi^e consiliario domini i*egis ac curiae
suae negotiorum promotore, Francisco Joanne de s. Columba,
67
Jodarno dc Tholor, Galcerando de Villanova, Poncio de Jar-
dino, et Raynerio de Pisqnella militibus, Bercnftario de Enteu-
ca Caslellano Castri de Aquafrida , Roderico Lanfcol Vicario
Caralis, et Joann. Planes domicellis , Petro Calort meroatore ,
Bart. Puyades , Bernardo Rubei , Francisco Tornich, Petro de
SoIIe juris perito, Michaele Sarovira , Franc. Tolza juris pe-
rito , habitatoribus dicti Castri Caralis , et aliis pluribus.
Ea pax a Joanne Rege sexto id. aprilis jurejurando firma-
tur : alcjue ila Petrus de Arcnoso triginta acceptis a Leonora
pacis obsidibus, et cuni illis Galzerando Villanova, Roderico
Lancol, Joanne Auria, et Joanneto Brancaleonis filio, Ca-
strum Fabae Comitae Panciae, et Castrum Sa!vaterrae"Raynerio
Pisquella , viris Arborensibus, foederis pignore tradidit , et
Brancaleonem custodia eductum in Arborensem agrum tutum
ex conventione dimisit, ut si a pace recederet Castrum Ge-
nuense et Auriae amitteret , et si Rex recederet , ille Ca-
strum Bonvicini et Osili cum illius Baronia lucraretur. Ea pace
perfecta Rex urbem et Castrum Sassaris ceteraque castella
Osili, Bonvicini, Petresi, et Galtellini , et viginti duorum millia
florenorum a Leonora exegit una cum Castris Fabae et Salva-
terrae , obsidibus prius restitutis , et insula sic pacata bene-
meritos multis donis ditavit , Antonium et Bartolum Tanda
strenuos viros Gallurenses laudavit, Slampacinos , Lapolenses,
et Villanovanos, ob res antea contra Judices Arbor. bene ge-
stas , privilegiis decoravit , et ut Castrum Caralis , Algariutn ,
Longosardus , et aliae arces custodirentur praesidio, trecen-
tos equites, peditesque mille in Sardiniam mislt.
Ea tempestate Martinus Regis Johannis germanus frater, Dux
Montis Albi Martinum filium ex Maria Lunae comitis filia su-
sceptum cum Blanca Siciliae Regina Barchinonem delata ma-
trimonio conjunxit , et simul cum filio , nuru, Bernardo Ga-
brera , Artale de Luna , aliisque multis proceribus Cathalanis
Aragonensibus et Valentinis triginta cum navibus et aliis multis
triremibus Aragonia solventes in Sardiniain de mense marlio
trajiciunt , et S^rdorum comitatu Drepanum Siciliae appli-
cuerunt.
Anno 1389 cum Rex Joannes lata sententia Comitatum
Quirrae et Judicatum Agugliastri Violantae Carros , defuncto
68
Berengario ejus patre , adjudicasset, et advenienti cjus viro
Berengario Beltrando eorum possessionem tradi statim fecis-
cet, classemque ingentem construeret, occasionem renovandi
bellum Leonorae dedit. Haec enim Comitatum Quirrae ad Ju-
dices Arbor. spectare dicebat, et eam classem in Judicat. Ar-
borensem , fortunasque suas imminere formidabat.
Anno 1590 Leonora ad bellum contra Aragonenses Branca-
leonem mittit, qui inprimis Caralitanos et regios fautores com-
meatu privato et publico prohibuit, deinde cum exercitu oppi-
da regia invasit Longosardum Olianam Salgulim Eltonum , et
majorem partem Gallurae occupavit, castra Osili Salluris Gal-
tellini et Fabae et alia plura oppida et castella obsedit et
cepit , Villecclesias ingressus Castrum Salvaterrae obsidet, Al-
garium , Sarrabum et Comitatum Quirrae ad defectionem
incilavit, urbemque et Castrum Sassaris expugnavit. Quare qui
inter Sassareuses , Regi erant fidelissimi, nolentes tam dispari
domino subjici, Palria el omnibus bonis relictis, in Castra A-
ragonensium confugerunt , et Barisonem Cano ad opem auxi-
liumque deprecandum miserunt nuncium ad Regem. Quod ubi
Rex etiam per litteras Joannis Montis Bovini Proregis ab Anto-
C!?*] f «»o Podialto Ro^o delatas anno 1391 novit, milites quam celer-
rime comparat, Sardiniae feudatariis debitum obsequium impe-
ravit, arces omnes muniri jussit, et oppido Longosardi asylum,
ul populosum sic fieret , concessit, Sardosque omnes oppido
Algarii eliminari jussit. Praeterea quadringentos milites in
Sardiniara cum Arnaldo Porla Insulae Conservatore et Anionio
xsjjjx> t Podialto , cui oppida Serrenlis Samassis et Barallae in regione
Nuraminis tradidit , quae , Bernardo Cruyllas absque liberis
/ decedente , in Regis ditionem devenerant, in quibus postea suc-
cesserunt Jobanneta ipsius Antonii filia Marco de Monte Bovi-
f-t**" no nupta , Joannes Mons Bovinus , et Podialtus Jagamovens ,
\ qui postea illa Francisco Erillo vendidit. Oppidum etiam Mo-
gori, defuncto Bartbolo Roig, ad regis ditionem devolutum Fran-
cisco Formineo traditur.
Allero etiam anno , nempe 1392 Jordanus de Tolon a
rege missus, copias in Sardiniam subsidio duxit. Georgius
L++(a'vua de Planella Baylus generalis insulae ex regis mandato qua-
«dringentos mililes conduxit ; et in Corsicam profectus est
r
imc
69
Asbcrlui Salrilla , Ut Comitcm Henricum dc Roca suosqne ad
fidclilatem liorlarelur, nec favcrent Lconorae ct Brancaleoni.
Atque quia videbatur Ducem Monlis Albi bellum Siculum con-
feeisse Rex illuin exercitum cogitabat in Sardiniam mittere.
Quare Stcphanus Salvalor Siciliam profectus nonnullas trireme*
ad insulae custodiam mercede conduxit; ac mense junii rex in
Sardiniam proficisci decrevit, eamque expeditionem solemniter
proclamari mandavit.
Deinde misit hac de causa Raymundum Abellam , et Galce-
randum Marquctum Genuam Pisas INiceam et Provinciam.
lnterea defcctu commeatum timor erat ne Algarium se dederet
obsessoribus : hiuc Rcx quosdam instituit, qui celeriter omnia
pararent quae erat necessaria beilo sardoo.
At bello Granatensi excitato , quum Rex flbn posset codem
impeditus Sardiniam venire Pontium Ribellas virum strenui»-
simum triremium suarum ducem in Sardiniam misit; et Joanne
Lorale stipendia militibus adferente , optimo peditatu et equi-
tatu Castrum Caralis munitur, praesidiisque firmatur castrum
Aquae Fridae et Longonis-Sardi. Praeterea Rodericus Ruiz
de Corella equites et pediles plures Algarium traduxit ; et
octo florenorum millia in insulam mittere rex decrevit, quibus
triremes duae instruerentur, quae maritirnam oram tuerenlur,
et omnia regia praesidia bellum suslinere possent.
Eo anno Violanta Carroz donavit Rerengario Rertrando co-
mitatum Chirrae et judicatum Agugliastri , reservato sibi usu-
fructu, et Joannae filiae dote.
Anno deinde 1395 de pace agitur cum Rrancaleone Auria,
ad quod Rex miserat in Sardiniam Julianum Garrium. Sed
Brancaleo inter tractationem Algarium obsidet , et Longonis
Castrum mari cum triremibus Bonifacianis, terra cum Arboren-
sibus oppugnat.
Rex Derlosam de mense junio se contulit ut expeditionem
properaret. lbi ducem exercitus creavit Gilabertum Cruyllas
jussitque ut classis die 25 augusti solveret in Sardiniam.
Dum Rex his studebat, advenit ex Sicilia Berengarius Cruyl-
Jas missus a Duce Montis-albi, ut auxilium posceret contra iliius
regni dynastas , qui defeeerant.
In duplici periculo quum Joannes anceps haereret , bellum
70
contra Sardinlam et Siciliam tlilatum est ad annum proximum.
Die tamen 21 decembris constituit Locumtenentem suum ge-
neralem in insulis Sardiniae et Corsicae Comitem Henricum
Rocam , qui Algariensibus in summo discrimine versantibus
opem dedit.
Anno 1594 quum Rex jam amplius nollet Sardiniam cum
exercilu adire, designavit supremum exercitus ducem Petrum
Magam de Licana , cui commisit administrationem belli Siculi
et Sardoi. Gilaberto Cruyllas pars exercitus fuit subjecta.
Classe in Siciliam cum exercitu profecta, Regi nunciatur
^ Brancaleonem adhuc perseverare in Algarii obsidione , et Ca-
'j&_ stra ^aralis et Longonis maximis premi angustiis.
Pestis horrida per aestatem invasit Cathalauniam et Valen-
/f</ f?J<
jilLl tt * *W ' '
/•
**^i/ <c
M*-riA***i
"T^^tiam. Quare Rex in Majoricam seeessit, ubi gubernatorem
* generalem regnorum Sardiniae et Corsicae pro Joanne de Mon-
' f tebovino creavit Rogerium de Moncada, et in insulam aliquot
^,-^»** «tA^^eJtC «^<^*>copias misit contra Leonoram et Brancaleonem. Hoc subsidio
U%*A+-A rfrWW e/o<-*ruRex obtinuit ut solveretur obsidio Longonis , qui terra mari-
u»wf «^t^A^A^r-mr^vt^ que a Brancaleone premebatur. Triginta quinque diebus Ara-
'/5#*wV/ r' f^^u*' * m -gonenses ad Longonem pugnarunt contra Arborenses, qui plu-
64*«**' p^1U*x , /^ rimis damnis affecti recesserunt. Fuissent alia regia oppida
JU- fatd*-- 4 * anussa facile tunc recuperata
-/•/lm. a*^. *~.y irius niilitum non quievisset.
^^^ Obnt namque Joannes rex m Castihonensi agro e mulo de-
/J <Vkhv **r ^|'*" v *V l( i enSj XV. kat. junii anno 1396: cujus corpus ad Populeti
tyus-r^ n^M * monasterium delatum fuit jussu Martini ejus fratris , ibique
y^€r*t< ♦ t ,sepullurae datum regia pompa et magnificentia.
His Joanms Regis temporibus fuere in Sardinia:
si superveniente regis morte
Prorcges
Anno 1387 Ximen Peres de Arenoso, XVII. kal. februarii,
creatus fuit Sardiniae et Corsicae prorex.
1591 Joannes de Montboy sive de Monte-Bovino , quinto
idus februarii , creatus fuit Sardiniae et Corsicae prorex.
1394 Rogerius Moncada Sardinia et Corsicae prorex.
fnffil* '* 7f*'*+f" ""* tfytfVi ffr "f**i /441 1 t$, 14. <if.
1\
Praesulcs.
1389 Ubaldus Archiepiscopus Turritanus.
1597 Antonius Archieplscopus Turritanus.
1388 Leonardus Archiepiscopus Arborensis.
4591 Conradus Archiepiscopus Arborensis.
1387 Antonius Roceres Episcopus Galtellinensis.
1594 Paulus de Roma Episcopus Galtellinensis.
1591 Joannes de Martis Episcopus Sorrensis.
1592 Joannes Episcopus Doliensis.
1391 Antonius Cajus Episcopus Bosanensis.
MARTINUS REX ARAGONIAE ET SARDINIAE
Martinus Petri Regis Aragoniae et Leonorae filius Joanni
fratri , in regnis Aragoniae , Sardiniae , et Corsicae successit,
XV. kal. junii anno 1396; et anno sequenti e Sicilia in Sar-
diniam veniens , prius urbem Caralis adivit , mox Algarium
profectus , Corsicam inde petiit , atque Vincentio et Joanni
lstriae , comitibus Rocae , et aliis suae ditionis viris auxilium-
opemque laturus. Ex Corsica etiam jussit Longonis Castrum
ab inimicis obsessum muniri, et Bernardum Torrellas ei prae-
fecit. Inde Avenionem abiit , ubi Bonifacio Papae IX. solitum;
juramentum fidelitatis pro regnis Sardiniae et Corsicae praestitit.
Anno sequenti, nempe 1397 praedictum Castrum Longonis
fortiter oppugnabatur a Brancaleone, Logudorenses vexabantur,
nec jam Comes Henricus, et alii qui Regis partes et castrav
tuebantur, poterant obsistere aggressoribus. Rex viderat mise-
ram Logudorensium conditionem , cum Sardiniam appulerat ;
sed miseriorem hoc tempore novit. Quare jussit ut, dum Mon*
cada a Sardinia abesset paraturus ea quae opus erant, Lapo-
la, Castrum Caralis, Castrum Sancti Michaelis, et Castrum Aquae
Fridae optimis praesidiis muniretur: deditque facultatem Fran-
cisco Joanni de Sancta Columba, qui locumtenens erat guber-
natoris pro Rogerio Moncada , ut inducias pacisceretur cum
Leonora Judicissa Arboreae.
72
Anno deinde 1398 dira pestis in Sardinia grassata est ,
et anno 1403 minns praevisa graviorque fuit.
Anno autem 1404 obiit Leonora Arboreae Judicissa, mulier
quidein in administrando judicatu prudentissima et in bello
gerendo invictissima: cui successit unicus ejus filius Maria-
nus , ex Brancaleone Auria susceptus , qui brevissimum tem-
pus regnavit ; adhuc namque puer decessit anno 1407.
Mariano defuncto Brancaleo in Judicatu succedere , insu-
lamque sibi subjicere cupiebat. Sed Arborenses illius do-
minatum detrectantes , Gulielmum Narbonae vicecomitem ,
filium Aymerici ex Beatrice Arboreae sorore Leonorae Judi-
cissae in Sardiniam vocarunt; et captis interea armis , Bran-
caleonem obsessum tenuerunt.
Hos Sardorum motus ubi Martinus junior Siciliae rex no-
vit , occasionem rei bene gerendae nactus , Sardiniam profi-
cisci decrevit rebelles prottigaturus, insulamque inde pacatam
Martino patri regi Aragoniae redditurus.
Itaque, anno 140S mense octobris, relicta Btanca ejus
uxore Siciiiae vicaria , decem triremium classe Algarium ap-
pulit; et missis Barcinonem legatis, classem exercitumque omnem
a Mrartino patre petiit. Sed contra eum Vicecomes Narbonae foe-
dus cum Brancaleone Auria pcrcussit , et magna navium tri-
temiumque classe exercitum in Sardiniam traduxit , junctisque
Brancaleonis copiis , castra in oppido Salluris posuit. Ge-
nuenses- etiam sex triremes, duce Gulielmo MoIIo, in Sardi-
niam contra Aragonenses miserunt; eas tamen Joannes Columbus
decem triremibus obviam factus prope yEnariam insulam in-
\asit et cepit, pluresque nobiles Genuenses captos ad Martinum
regem misit.
Praeterea Cathalani piraticam hoc tempore exercentes Sar-
diniam infestabant; quatuor tamen eorum inter reliquos magis
insignes Petrus Auria cepit, aliosque septem Baplista Montanus,
qui omnes laqueo suspensi fuere , ut Justinianus refert.
Anno sequenti , nempe 1409 Martinus Aragoniae rex, XIV.
kal. junii , numerosam navium triremiumque classem satis
instructam, duce Petro Torrella cum optimo exercitu, et infra-
scriptis insignoribus viris in Sardiniam misit, quorum nomina
sunt;
73
Joannes Fox vicccomcs. Antonius de Cardona cjus
Archimbaldus Fox cjns frater, frater.
dominus Lusac. Comes Chirrae.
Gcrardus dc Mallonc. Dcrnardus dc So vicecomes.
Bernardus Galzerandus dc Pi- Bercngarius Arnaldus Cer-
nos. vellonus.
Petrus Galzerandus hujus fra- Galzerandus Sanctae-Pacis.
tcr. Acartus de Mur.
Vicccomes de Horta. Galzerandus Cruyllas.
Comes Cardonac. Bernardus de Espes.
Tres etiam naves cum multis copiis , duce Joanne Valle ,
Barcinonenses misere ; et Petrus de Luna praetensus Papa sub
nomine Benedicti XIII. misit centum selectos milites cum ejus
nepote Joanne Martines de Luna , atque Roderico de Luna ,
Joanne de Bardaxi , aliisque pluribus.
Horum adventu laetus Martinus Siciliae rex Algherio, solvit,
et copias omnes , quas e Sicilia adduxerat , traduxit Caralim.
In hisce copiis nobiliores viri erant sequentes , nempe:
Comes Modicae. Augeratus Larta.
Comes Augustae. Sancius Ruiz de Lihori.
Comes Vintimilliae. Gilius Ruic seu Ruiz de Lihori.
Comes Henricus Russus. Joann. Ferdinandus de Eredia.
Comes Artalis de Luna. Gerardus de Queralt.
Gilbertus Centelles. Joannes Cruylia.
Jacobus Centelles. Gerardus Dedoni.
Bernardus Anglesola. Et alii plures.
Cum hisce et militibus, qui in Castris Caralis , et AJgarii , et
in arce Longonis Sardi continebantur, exercitum trium miliium
equitum et octo miliium peditum Martinus rex Siciliae habebat,
quem prope Sallurim, ubi vicecomes Narbonae erat, continuis
itinerihus duxit; et pridie kal. julii praelium commisit. Primo
certamine , tanto impetu a Sardorum copiis impulsus fuit Mar-
tinus , ut retrorsum in iocum parumper editum referre gradum
fuerit coactus. Deinde tamen fortiter pugnatum est , vario
belio , unde et varia fuit victoria. Tandem Aragonenses supe-
rantes vicecomitem Narbonae vicerunt , et insula trepidantem
deturbarunt, Joannetum ejus vexillarium cum vexillo , et Bran-
caleonem Auriam ceperunt; oppidoque Salluris expugnato,
10
../j
n
oppidanos omnes , nulla sexus aut aetatis facta differentia ,
crudeliter trucidarunt , ejusque expugnarunt Castrum.
Eo praelio Aragonenses Sardique plures cecidere ; ct Nar-
bonae vicecomes, aliique fuga elapsi in Castrum Montis-Rega-
lis; alii vero in urbem Oristani se receperunt. Mariinus auleui
Rex Sieiliae in urbem Caralis cum Aragonensibus reversus ,
statim nuncios victoriae , rerumque in Sardinia actarum , ad
patrem misit. Deinde , IV. nonas julii, opera Joannis Sena ,
insignis viri Sardi , Castrum et oppidum Villae-Ecclesiarum
recuperavit , firmissimoque praesidio munitum , custodiae tra-
didit Guantino de Sena, qui cum laudato nuper Joanne de Sena ,
in hoc praelio claruit. Milites praeterea strenuos donis et pri-
vilegiis ornavit ; atque Maram , Tuilim et Gesturim , oppida
rebellium, Gerardo Dedoni viro strenuissimo, et in hoc praelio ,
et antea in Sieilia de rege benemerito, idibus julii concessit.
Inde etiam ordinationem de decimis in dioecesi Caraiiiana sol-
vendis cum Antonio Archiepiscopo fecit.
Paucos tamen post dies, bellico labore, seu nimio pulcher-
rimae mulieris sardae concubitu, febri correptus, nulla super-
s^ite prole, ab humanis decessit quinto kal. augusti ejusdem
anni 1409 atque in templo maximo urbis Caralis , ubi adhuc
jacet , honorifice sepultus fuit, ut referunt Marineus, Taraf-
la et Zurita.
Morte Martini Siciliae regis , universus Aragonensium excr-
citus, tam superbo delectu conquisitus, solutus, dispersusque
pene fuit , alquae rcs omnes Sardiniae ad primaevum statum
resthutae. Nam Gulielmus Narbonac vicecomes 3 qui insula
excesserat , audita Martini regis morte , majori conatu , rever-
6us in regionem Logudorii, convaluit , urbemque Sassaris , et
omnem ferme regionem illam in ditionem suam redegit ; et
Leonardus Cubellus Sardus , vir strenuus , in locum Judicis
Arboreae ab Oristanensibus et aliis Sardiniae populis suffectus
fiiit.
Quare Petrus Torrella , totius Aragonensis exercitus praefe-
ctus , hujus rei nuncios ad Marlinum regem Aragoniae misit;
et una cum Joanne et Pelro de Moncada, coilectis undique
militibus quos habere potuit , belium contra populos a regc
•deficientes reparat ; Oristanumque versus ptofectus \ cmn hos~
75
lium agminc obvinra sihi faeto, sccundum praclium conseruit, /^^w*^ h C^^>
in quo ul iniquit Zurila , ad qtiinquc millia occisi fucrc. iat^JL* ^JirmM^
Praotcrca rex Marlimis , licel iilio oibaius ct pceunia cx-
liauslus , Guliclmum Paymundum a Moucada cum copiis in
Sardiniam misit , ui bcllum absolvcre posset ; et comitatum
Ampuriac pro quadragiula millibus ilorcnorum IWcinoncnsibus
pppignorayit.
Anno deinde scqucnti , ncmpe 1410 Petrus Torrella contra
Arborcnscs, qui Lconardum Cubcllum Judiccm sibi constitue-
rant , arma movcns urbcm Oristani, quae in ipsius Leonardi
potcstatc crat , numcrosa militum corona cinxit , obsessamque
teniiit usque ad IV. kal. aprilis , quo dic infrascriptum foedus
cum Lconardo Cubello percussit.
» In nomine Dei aeterni »
» Novcrint universi, quod Nos Petrus Torrella Iocum-tencns
» illustrissimi principis ac domini Regis Aragonum ctc, atten-
» dentes quod ad tractatum et induclionem honorabilium^ Ray-
» mundi de Piaxach militis , et aliarum nobilium personarum ,
» quae circa ista plurimum insudarunt, vos Leonardus Cubel-
» lo infrascriptus, quem babitatores civitatis Oristani, et non-
» nulli alii istir.s insulae nationales elegerunt et posuerunt in
» eoium protectorem et dominum, ac in locum judicis Arboreae,
» occupaveritis dictam civitatem, quam tenemus cum nobilium
» equitum nobiliumque peditum mullitudine copiosa obsessam,
» recognoscendo vestros errores et culpam, fessus et fatigatus
» praedictorum discriminibus bellorum et periculis ; petendo-
» que nobis humiliter veniam , vuitis vos , bono animo , re-
» ducere ad dictum dominum regem, adserendo facere sacra-
» mentum et homagium , quod vos et eritis de cetero ligii
» veri et legales subditi et vassalii dicto domino regi et ejus
» successoribus; K in signum vassallagii solvetis eidem quin-
» gentos florenos Aragonum quolibet anno pro tributo ; et
» pro praedictorum majori robore, ct securitaie ponetis unum
» ex filiis veslris et nonnullos alios fiiios proborum hominum
» diclae civitatis in potestatc nostra obsides ; et dabitis nobis
» triginta milia florenorum auri Florentiae ad succurrendum
76
» gentibus armigeris , peditibus et triremibus armalis. Nos
» autem cupientes ducere ad finem optatum aclquisitionem
» regni praedicti , propter quam praediclus illuslrissimus do-
» minus rex nos misit in praesentem insulam cum dictorum
» nobilium equitum et peditum comitiva, cum quibus festinan-
» ter intendimus equitare in caput Logudorii , quod , divino
» suffragante auxilio , infra breve credimus conculcare et pe-
» nitus reducere ad veram obedientiam dicti illustriss. domini
» regis ; ad supplicationem venerabilis et religiosi fratris
» Eliae de Palmas, prioris monasterii de Bonarcado , Joannis
» Latte , et Leonardi de Ferraria nolarii , nunciorum ad nos
» missorum nomine , vice, et pro parte vestri dicli Leonardi
» Cubello et duodecim proborum virorum electorum pro po-
» pulo civitatis Oristani praedictae, quam, ut praediximus ,
■ tenemus obsessam ; et ne tot mala sequantur , quae parata
» sunt cum invasione , quam manu forti deliberaveramus
» facere contra dictam civitatem et populum ejusdem, ob re-
» verentiam passionis Domini noslri Jesu Christi , et propter
» compassionem populi diclae civitatis, supersedemus. Et quia
» vos dictum Leonardum Cubellum, et vestros, et populum ci-
» vitatis praedictae, speramus et credimus de cetero promptos
» babere animos ad servilium domini regis, cum deliberatione
« et consilio nobilium militum praedictorum , tenore hujus
» publici instrumenti , firmiter et cunetis temporibus valituri,
» moti rationibus praedictis aliisque, quibus ad haec raliona-
« biliter invitamur, gratis ex certa scientia, et ex parte prae-
» dicti regis et auctoritate ofiiciorum, quibus fungimur, damus
» et concedimus donatione pura et irrevocabili , quae dicitur
» ijiter vwos , vobis dicto Leonardo Cubello et vestris here-
» dibus et successoribus perpetuo in feudum et ad propriam
» naturam feudi , juxta tenorem feudorum Italiae, et sub con-^
» dilionibus et rententionibus infrascriptis , civitatem Orislani
praedictam cum omnibus ejus accessoriis, Campidano Par-
» te de Milis , fortalitiis , villagiis et civitatibus, et comitatum
» et castrum Gociani cum omnibus etc, et cum mero et
» mixto imperio etc. Pietinemus etiam dicto domino regi et
» ejus successoribus cxpresse , quod titulus sive no nen judi-
» catus Arboreae aboieatur , et quod vos , dictus Leonardus
77
»» Cubello ct succossores vestri , dignitate et titulo vidclicet
» m.irchiouis Oristani ct oomilis de Gociano , sitis perpetuo
» insignili ct nominati. Et quia vos, diclus Leonardus Cubeilo,
» civitatem praedictam , tolumque fere Campidaimm , partcin
» de Milis et comitatum Gociani occupaveratis, ut diotum est,
» ne istud ejusque adquisitio cujusque animo revooetur in
» dubium, pracsensque donatio ullum patiatur defectum, sed
» omni effectu et firmitatis officio potius roboretur et fulciatur
» conoessionem facimus supradictam , rationibus supradictis f
» ct vos cumdem Leonardum Cubello et vestros sucoessores
» marchiones dictae civitatis Oristani et comites Gociani cum
» hoc publico instrumento , ex parte dicti domini regis et in
» perpetuum duximus erigendos cum illis praerogativis, hono-
» ribus , praecminentiis , modis et formis, quibus ceteri n*ar-
chiones et comites dicti domini regis sunt gaudere soliti :
ita videlicet quod vos , dum vixeritis , et vestrt successores
litulo marchionis dictae civitatis Oristani et comiiis Gociani
utamini , et quod nullum alium dominatum , seu dominos ,
vos nec vestri successores , aut habentes caussam a vobis
scu successoribus vestris , praelerquam illustrissimos domi-
nos reges Aragonum habeatis, seu nominare aut proclamare
ullo modo debeatis aut valeatis etc. Nos vero certificamus
et in vcritale recognoscimus habuisse et recepisse a vobis,
qui nobis bene et plenarie numerando tradere fecislis, tri-
ginta millia florenorum auri Florenliae , quos genlibus ar-
migeris pedilibus et triremibus pro eorum stipendiis exsolvi
mandavimus, nec non unum ex filiis vestris , et alios fiiios
proborum hominum dictae civitaiis , quos in posse noslrum
obsides misistis , prout nomine vestros extitcrat promissum.
Ad hacc vos Leonardus Cubello donalionem et concessionem
praedictam acceptantes gratis etc. et juramus etc. Datum in
obsidione civitatis Oristani apud Sanctum Martinum , die
29 mensis martii 1410 ». Hujus excmplar in regio archivio
Caralitano reconditum reperitur.
Praelerea concessil Joanni Deyana ipsius Leonardi Cubello
socero , ac de rege in reductione Arborensium , benemerito ,
in Barba^ia regiones Mandialisai et Ollolai.
Marlinus autcm rcx , moerore cl advcrsa valctudiue confe-
78
etus e vita migravit, pridie kal. julii ejusdem anni 1410 nulla
superstite prole , prope Barcinonem , in monasterio monialium
Cisterciensium , cui Vallis-Donzellae nomen est, indeque Bar-
cinonem ejus corpus delatum, in ecclesia pontificali sepullum,
Jionorifice jacuit ad latus arae majoris usque ad tempus regis
Alphonsi filii Ferdinandi sui successoris , a quo in Populeti
monasterium delatum fuit , ut Zurita , Marineus , aliique Hi-
spani auctores referunt.
His Martini regis temporibus fuere in Sardinia
Proreges
Anno 1394 Rogerius a Moncada , idibus augusti , creatus
fuit Sardiniae et Corsicae prorex, in cujus absentia fuit prae-
sidens Sardiniae.
1398 Joannes Franciscus a Sancta Columba.
1408 Martinus Siciliae rex , Sardiniae et Corsicae prorcx.
1409 Petrus Torrella Sardiniae et Corsicae prorex.
Gubernatores Caralis et Gallurae
1400 Franciscus CaflCarriga gubernator Caralis et Gallurac.
1404 Ugo Rosanes gubernator Caralis et Gallurae.
1408 Marcus Montboy gubernator Caralis et Gallurae
Antistites.
1387 Antonius Archiepiscopus Turritanus.
1599 Priarnus, olim Episeopus Posaliensis, creatus Archie-
piscopus Turritanus.
1405 Paulus , olim Episcopus Pactcnsis , crcatus Arcbiepi-
scopus Arborcnsis.
1409 Antonius Dexart Archiepiscopus Caralitanus.
1400 Geminianus, ex canonico Arboiensi, creatus Episcor
pus Sanctae-Justae.
79
1401 Dominicus ordinis fratrum Minorum crcatus Epsicopus
Sanctae-Justae.
1400 Pctrus Benedictus Joanncs de Bonifacio, ex canonico
Sactac Mariae de Bonifacio , crcalus Episcopus Ampuriensis.
1400 Simon Margens , olim Episcopus Castrensis , crcatus
Episcopus Civitatcnsis.
1402 Anlonius de Ligios ex Archipresbytero Episcopus Bo-
sancnsis.
1406 Bcnedictus, ollm abbas Sanctae Eupbemiae de Villa-
nova Dcrnisinac diocccseos , creatus Episcopus Bosanensis.
1402 Jacobus, olim Episcopus Slragulcntis, creatus Epi-
scopus Ussellensi ; indeque postea fuit ad ecclesiam Lavellen-
sem rejyendam translalus.
1405 Joannes , olim Episcopus Lavellensis, ac postea crea-
tus Episcopus Ussellensis.
1404 Bcltramus ' Flores , cx aichipresbylero Caslrensi 3 crea-
tus Episcopus Galtellinensis.
J0HANNIS FRANCISCI FARyE
DE REBUS SARDOIS
I.ICEE III.
EX RECENSIONE VICTORII ANGIUS
D,
efuncto Martino Seniore Aragoniae rege , absque liberis ,
orta est altercatio et dissensio magna inter propinquos de
rcgnorum successione. Ferdinandus in primis Joannis Caslel-
lae regis secundogenitus, quem Infantem appellabant, ve-
luti propinquior , utpote linea transversali Aragoniae stirpis ,
ex Violanla , quam plerique Eleonoram vocanl , Petri II Ara-
gonum regis filia , et Martini recens defuncti regis sorore ,
Henrico Castellae regi , priore uxore defuncla ., nupta editus ,
ab Aragoniae magnatibus et populis ab Antequera , quod est
Baeticae oppidum , accitus est , ut regis titulum et coronam
acciperet. Fridericus quoque comcs Lunae Martini junioris
regis Siciliae in Sardinia defuncti filius ex pellice, Ludovicus
rex Neapolis et Andegavensium dux , Matthaeus comes Foxa-
nus , Alpbonsus dux Gandiae et Ribagorsae comes , Joan-
nes cognomento Pradensis, atque JacobusUrgellae comes, re-
gnorum competitores duobus fere annis fuere magno cum
Aragonensium, Valentinorum et Cathalanorum dissidio, multo-
rumque clade, ut ex Laurentio Valla, Lucio Marineo, Thoma
Facello et Maurolicio abbate constat.
n
82
Dum Aragonia in hisce rerum motibus versatur, Gulielmus
Narbonae Vicecomes, non solum Arboreae Judieatum, sed et
totius Sardiniae regnum adfectans, omnes Sardos ad defeetio-
nem sollicilat , insulamque reddit infestam.
Aurienses etiam cum Genuensibus res novas in insula mo-
liuntur. His tamen nou terretur Petrus Torrella prorex ; nec
animo conslernatur; quin potius, omnibus munitis et eductis
triremibus , collectoque exercitu regias communit arces , et
omnes in fide et offieio continere satagil, Raymundo de Perellos
interea in Caihaloniam propere misso, qui de Sardiniae stalu
et periculo certlores redderet optimates illius Principalus, mi-
litumque suppelias quam primum adferret.
Eodem anno 1410, Cassianus Auria Castri-Genuensis domi-
nus, consocialis armis cum Arlali de Alagone, Longonis sardi
Gallurae fortissimum caotrum contra Bonifacium Corsicae in
ora maritima situm , classe petunt , militibusque in terram
expositis, VI. idus augusli, turrim Sancti Georgii oppugnant,
ac die sequenti deditione obtinent. Adorto deinde suburbio ,
Berengarium Michaelem cum ejus praesidio facile vincunt,
viclumque fugant mox e turri sanctae Mariae deturbant, quam
etiam cum loto oppido statim deditam in manus habuere ,
magno cum ipsius Berengarii dedecore, qui oppidum defendere
polerat, atque magno moerore proregis , qui terra marique ,
illi auxilium lalurus , si tam facile non cessisset, aderat.
Devictis Longonensibus> pavor et trepidatio invasit alios re-
gios Sardiniae populos , Algarienses praesertim , qui praesi-
dio salis debilitati , et morbo affticli, trirernes regis Ladislai
cum Genuensium classe in eos adventare intellexeranl. Quare
prorex triremim unam et Georgium Caramaynum cum septua-
ginta equitibus Algarium misit et Caralis urbem omnesque
regias arces novo praesidio munivit , legatosque in Cathalo-
niarn Andream de Biure et Franciscum Zatrillain destinavit, qui
oplimates omnes de statu et periculo Sardiniae certiores fa-
cerent , militem et pecuniam peterent, opemque et transma-
rinum auxilium ferrent. Caralitani praelerea Marcum Joveriiuu
eadem deprecantcs ad eos miserunt. Cumque, mense septem-
bris ejusdem anui, Gulielmus Narbonae Vicecomes exercitum
iu Arborenscs moverct et Oristaui urbcm teueret obsessam ,
83
Potrus Torrolln prorex, rollocto undiquo milite, excursionibus
quibutdam factia, receptis inuliis oppidis, quae Vicecomes oc-
cupaverat, atque, populis, qui defecerant male multatis, Mon-
lom-Rcgalem cum exercitu quater cenlum equitum peliit ; et
snbsidiuin ccnlum selcctornin niilitnm, ductu Georgii Caramay-
ni, Baymundi dc Rexa et Pelri , Beltrami Oristanensibus adtu-
lit; atque dominum Morlany de induciis, deque oninium quae-
stionum compromissariis eligendis, nomine Vicecomitis Narbo-
nae, disserentem audire noluit, priusquam obsidionem soiveret,
et bellnm ipsum deponeret.
Itaque, educto ex Arborea exercitu, Sassarim reversus VU
cecomes, anno sequenti 1411, quo prorex Algarium venerat,
pactis induciis, controversiam omnem ad Urgellae comitem
et Vicccomitem de Illa et Canneto, aliosque duos equites a
quolibet eorum nominandos, retulit; et paucis post diebus, Pe-
trus Torrella peste copreplus in eodem Algarii oppido e vita
migravit , postquam Jw2ittiiwTorberam sui loco Sardiniae
proregem creaverat, qui Petro Torrella defuncto, foedus ip^um
stalim, et inducias cum vicecomite Narbonae pactas firmavit.
Eodem tempore, Joannes de Montagnanjt Caralis et Gallurae
gubemalor, fortiter cum inimicis dimicando ex vulnere in
praelio accepto obiit; et Berengarius Carroz comes Chinae
a Caralitanis , qui electionem Corberae ignorabant, Dux est
snffectus in Torrellae locum.
Magna erat suspicio contra Vicecomiiem, qui nihil agere
poterat inconsullis Sacerensibus , quorum tam ferox erat odium
in Aragonenses, ut jurarent se passuros extrema, et Maurorum
dominationi potius se subjecturos , quam Aragonensium jugum
subire.
In tanto Sacerensium et aliorum populorum invidia contra
Aragonenses, omnibus erat dilectissimus Vicecomes, a quo ab
illorum armis protegebantur. Hic inito contra Aurienses prae-
lio, Nicolosum Auriam dominum Montis-Leonis vicit ac cepit.
Precibus tamen Sassarensium statim dimisit , tribus floreno-
rum miilibus prius acceptis. Cumque deinde bellum contra
eumdem, inito cum Cassiano Auria foedere , reparasset, Ni-
colosus pacern cum Aragonensibus fecit , et foedus cum Vin-
centio lstriae , Cinercae in Corsica comite , et Joanne eju«
84
fratre percussit, eodem Joanne cum triginta florenorum mil-
libus in Cathaloniam misso, qui transmarinum mililem con-
duceret , et trecenios equites totidemque sagittarios, Algarium
contra Narbonae Vicecoinitem adferret; nec muko post Cas-
sianum Auriam ab amicitia Vicecomitis avertens cum prorege
liimbao Corbera reconciliavit.
Itaque anno sequenti 1412, Vicecomes Narbonae , magno
comparato exercitu , inimicorum agros ingressus populabun-
dus excurrit et vastat , atque advenientem Cassiani exercituui
vincit , tercentis eorum trucid atis. Deinde in oppidum Maco-
melis Oristano propinquum profectus munilum illud reddit ,
et populos regionum partis Valentiae, partis Montium, et Mar-
millae ad deFectionem sollicitat. Fruslra tamen : nam Leonar-
dus Cubellus Marchio Oristani et Berengarius Carroz cum Ara-
gonensium exercitu in Arboream convolantes , omnes in fide
tenuere.
Algarium deinde, quae semper infensa fuerat Sassaris ur-
bi , occasionem nactus Narbonae Vicecomes cum valido ter-
centorum equitum et centum quinquaginta sagittariorum e-
xercitu , mense maji, adortus , strenue oppugnat, non paucis
in murum ascensis militibus; qui tamen a Raymundo Zatrilla
tunc Sassaris et Logudori gubernatore, et Joanne Bartholomaeo
unius triremis duce , atque aliis multis viriliter repugnantibus
e moeniis dejecti , atque cum "Hu&b Sabaudiae filio notho ,
aliisque pluribus Gallis capti et trucidati ab oppidanis fuere ,
ut constat ex Zurita et antiquis monumentis.
Ex his notum, testalum manifestumque mansit foedus a Vi-
cecomite Narbonae violatum fuisse; bellumque inde commotum
et cotifirmatum. Quare exercitus e Cathalonia in Sardiuiam
propere mittitur , duce Acarto de Mur , qui gubernator Ca-
ralis creatus fuit. Berengarius etiam Comes Chirrae , Leonar-
dus marchio Oristani et Nicolosus Auria praesidia omnia re-
pararunt et communierunt.
Antonius tamen Auria Genuensis , septem navium classe ,
duas Cathalanorum naves, aliaque parva navigia in portu Ca-
ralitano tunc temporis invasit, cepit atque combussit, et bo-
norura direptionibus suburbia Caralis multisque damnis Corsi-
ea^n , ut refert Justinianus , vexavit.
85
Dum autem his motibus agitalur Sardinia, Aragonenses in-
vicem de rege dissidentes, rem totam ad compromissarios de-
tuleriiul. Delecti, communi consensu , fuere novem judices ,
lcrni seilicet ex singulis regnis ; videlicet ex Aragonia Domi-
nicus Ramus Episcopus , eo tempore , Oscensis , postea lller-
dcusis , ac postremo sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis ;
Franciscus Aranda maximi vir consilii , qui prorsus rebus
humanis renunciaverat , ac vitae eremilicae totum se addi-
xerat ; et Berengarius de Bardaxi jurisperitissimus ac pru-
dentissimus : ex Valentia Bonifacius Ferrerius Chartusianae
religionis moderator, ac princeps, juris civilis prudentia ac
pietate insignis ; magister Vincentius Ferrerius Bonifacii ger-
manus frater Ordinis Praedicatorum , concionibus, vitae san-
climonia et miraculis clarus , atque inter divos postea a
Cailixto Papa III. relatus ; et Ginerus Rabaca vir plane inte-
gerrimus, eques et jurisperitus : ex Cathalonia vero Petrus Ca-
garriga, Tarraconensis Archiepiscopus, utroque jure vir prae-
cellens , Gulielmus de Valseca , jure civili et religione prae-
stantissimus , et Bernardus de Gualbes eminentissimus literis ,
prudentia et moribus.
Hi judices delecti fuerunt , ut sententiam pro aliquo com-
petiiorum ferrent, quam alioquin ferre non possent, nisi duo
saltem ex simjulis regnis judices in unum aliquem convenirent
Quo die judicium sunt ingressi , eucharistiam spectante po-
pulo sumpserunt , subinde , per triginta dies , competitores
eorumque jura exactissime audierunt ; postea in Caspe Ara-
goniae provinciie oppido, atque arce minutissima, ea lege sunt
inclusi, ut eis inde egredi, nisi rege prius declarato, non li-
ceret. Ibi plures menses commorati et competitorum inspectis
rationibus ac juribus examinatis , partibus, III. kal. julii, ad
sententiam audiendam convocatis judices, in loco edito ante
valvas templi maximi ejusdem oppidi, consederunt.
Convenit ergo ominis aetas , sexus , conditio , ad regis e-
lecti nomen excipiendum , cum Vincentius Ferrerius Domini-
canus e concilio surrexit , et suggestum ascendens orationem
ad populum habuit ; a cujus ore cum omnia ora mentesque
penderent inter spem et melum sollicitis omnium animis Fer-
dinandutn Castellae Infanlem , eognomento Justum , tunc ab-
86
sentem , omnium judieum voto, Arngonum, Valcntinorum, C.a-
thalanorum , Sarclorum , Corsorum aique Siculorum regem
declaravit , ad cujus nomen tanlus populi exultanlis clamor
est excitalus , ul omnia militaribus vocibus, lubisque ac tor-
mentis aeneis obstrepere viderentur.
Igitur nullo competitore obsistente , quin imo gauclentibus
et exultanlibus omnibus , III. nonas septembris ejusdem anni
1412, in aede sancti Salvatoris rex apud Caesaream Augustam
coronatur, ut ex Laurentio Valla, Lucio Marineo, Thoma Fa-
cello et Hieronymo Zurita constat.
Audita regis Ferdinandi nominatione , Antonius Archiepi-
tcopus Caralitanus et alii plures Sardiniae primores , nomine
marchionis Oristani , Comitis Chirrae et aliorum regulorum
Sardiniae , Ferdinandum regem adivere , eique praestitere o-
bedientiam et fidelitatis jusjurandum ; et ab eo de rebus in
Sardinia bene geslis , deque statu insulae certiorato , opem
auxilium, et omnium quae in Sardinia possidebant , confirma-
tionis tabulas petiere , quas facile elargitus rex , etiam bene-
merilos gratiis et privilegiis cumulavit , Petrumque Otgerum
Castro Aquae-fridae et oppido Sirici regionis Sigerri donavit.
Praeterea Alberlum Zalrillam creavit gubernatorem Logudori ,
et in Sardiniam exercitum mitti , be'lumque contra rebelles
prosequi jussit, quinquennes inducias cum Genuensibus pactus.
Deinde, XI. kal. decenibris, rex Derlusam profectus, a Pe-
tro de Luna, Benedicto Papa XIII. appellato , regnis Sardi-
niae et Corsicae invcslitur. Quod ubi Gulielmus Vicecomes
Navbonae a Gutierre Sanctae Clarae , regis Castellae nauclero,
qui copias Sassarim ducebat , rescivit , de ipsius regis beni-
gnitate et justilia confisus , arma deponens et bellum agitare
desistens , prius Morlany dominum nuncium ad regem misit ,
qui, favente Alvaro de Aviia, diserte de jure Vicecornitis egit.
Deinde , anno sequenti 1415 , publica regis fide Barcinonem
Vicecomes ipse petiit , Aymerico Arboreae vicario , Petro de
Monlboy Logudorii gubernatore et Leonardo Cano Sassaris po-
testate in Sardinia relictis. Inde cum sexaginta equitibus bene
armalis , et Rerengario Carros Comite Chirrae a rege obviarn
ei misso , Illerdam magnifiee petiit, ubj a rege comiter et ma-
gnifice exceptus et honestalus , annuo mille florenorum sti-
pendio donatus fuit.
87
Berengarius insuper Carroz, qui Lconoram Garci Ferdinandi
scu Petri Manrioi sororein cl reginae domieellam uxorem du-
xerat , laclilia , coinitatu ct convivio a rege honoratus , mille
et quingentoruin Horenorum reditus in Sardinia dotis nomine /tf . •
habuit ; et oppida Asseminis , Sancti Vireti , Padulis de Nu- ^
ra, Chiae, Salionis, Horti-Jacobi, Terralbae, Villae-novae, et
Vcstaris cst in Sardinia consequulus , ut ex Pctro Tomico,
Alvaro Garcia, Hieronimo Zurita et anliquis monumentii coustal.
Anno sequenti 1-414 , Rex concessit Joanui Cavailero miliii
Caralitano oppida Hinpis inferioris et superioris, Leni, Sorris,
Pavi superioi is et inferioris , Ispidi , Aquensae , Fanaris supe-
rioris et inferioris , Serrae-magnae , Decimi-putei , Ussanae ,
Sebolles , et Villae-xidri regionis partis Hippis.
Gulielmus Vicecomes Narbonae, hoe anno, ad concordiam,
ut diximus , cum Rcge adductus , Sassarim regii patrimonii
urbem , brevi tempore , Regi ipsi restituere promisit et judi-
catum Arboreae, comilatum Gociani atque alia oppida in Sar-
dinia jurc successiouis sibi debita pretio centum quiuquaginta
trium inillium ilorenorum vendidit; pro quorum octoginta mil-
libus habere debebat Gulielmus oppida Argillae , Figuerae et
Terellae , vel pro toto pretio idoneos fidejussores Tolosae
Carcassonae et Narbonae existentes. Quibus datis, Alvarus de
Avila et Bernardus Dolmus in Sardiniam proficisci debebant ,
horum dotninatuum possessionem pro rege accepturi.
Haec ubi rescivit Leonarclus marchio Oristani , Eliam Ar-
chiepiscopum Arborensem ad Regem misit et de novo tabu-
las confirmatioiiis concessi marchionatus Oristani et comitatus
Gociani , anno sequenti 1415 impetravit ; eoque anno , Ge-
nuenses ob simultates , quas cum regibus Aragoniae propter
Sardiniam et Corsicam , habebant , animum Joannae Neapolis
reginae a nuptiis cum Joanne filio Regis Ferdinandi , teste
Zuriia , avertere conati sunt.
Eodem anno 1415, cum Petrus de Luna , dictus Benedi-
clus Papa XIII, acl concilium Constantiense , omnium natio-
num consensu citatus a Sigismundo I niperalore et Ferdinando
Aiagoniae Rege, pro salute christiani nominis, jam ob sehis-
ma periclitantis , se poutificatu abdicare hortaretur , cogitavit
ilic ex Hispauia in Sardiniam confugere , et in Castro Caralh?
88
aut alia tutiori arce se continere. Quare Ferdinandus literas
ad Sardiniae proregem de eo non admittendo propere misit ;
cernensque hujus antipapae pertinaciam, concilii opinionem
de eo abrogando est sequutus. Hinc ille continens se in ca-
stello Paniscolae, loco munitissimo, et in sententia persistens ,
Ferdinandum regein schismaticum et regnis privatum , ut in-
quiunt Alvarus Garcia et Hieronymus Zurila , declaravit anno
1416.
Hoc eodem tempore, quo Ferdinandus rex a Petro de Luna
declaratus fuit schismaticus , adversa detinebantur valetudine,
qua tandem in Aqualato Aragoniae oppido , IV. nonas aprilis
ejusdem anni 1316 e vivis excessit anno quarto ac mense nono
sui regni , sepultusque fuit in monasterio Populeti , ut Mari-
neus Facellus , Taraffa , et Zurita tradunt.
His Ferdinandi regis temporibus fuere in Sardinia
Proreges.
Anno 1411 Rimbaus Corbera Sardiniae et Gorsicae prorex
a Petro Torrelia prorege ante obitum designatus.
1415 Acartus de Mur Sardiniae et Corsicae prorex.
Gubernatorcs.
1411 Berengarius Carroz Comes Chirrae gubernator Caralis
Joanni Montagnano defuncto suffeclus , ac postea prorex creatus.
1412 Acartus de Mur gubernator Caralis, ac postea, anno
1415 , creatus Sardiniae prorex , et obiit in Sardinia anno
1419.
1412 Raymundus Zatrilla gubernator Logudorii.
1413 Albertus Zatrilla gubernator Logudorii.
Praesules.
1411 Joannes Alhenes ex rectore parochialis ecclesiae san-
Cti Nicolai Sassaris, crealus Archiepiscopus Turritanus , sedit
annos 10 et obiit.
89
1411 Secundus de Moris Orclinig fratrum Minorum Episco-
pus Doliensis erenlus fuit mense deeembris.
1413 Franciscus .... Episcopus Doliensis.
1412 Gulielmus Vacca Episcopus Terralbensis.
1412 Leonardus a Sassari Ordinis fratrum Minorum , Epi-
scopus Castrensis , seditque annos 33.
Hic diocesanam Synodum , anno 1420 , congregavit , con-
stitutiones antiquas confirmavit, novasque numero quadraginta
duas edidit.
1412 Simeon Chrislophorus de Jarda Ordinis fratrum Prae-
dicatorum , Episcopus Bisarchensis , seditque annos 9.
1412 Antonius Stamengo Ordinis fralrum Minorum , Epi-
scopus Bosanensis.
1414 Gerardus Episcopus Galtellinensis.
1414 Petrus Episcopus Sorrensis.
.... Thomas Episcopus Sorrensis.
.... Bartholomaeus . . Episcopus Bosanensis.
1414 Pelrus Episcopus Usseilensis , qui per Pe-
trum de Luna Benedictum XIII. dictum , ad Caralitanum Ar-
chiepiscopatum promotus fuit.
1415 Elias Archiepiscopus Arborensis.
ALPHONSUS II. REX.
Alphonsus , mortuo Ferdinando patre , cum esset fratrum
natu maximus ex Urraca , quae et Eleonorae nomen accepit,
Albuquerque comitis admodum divitis filia procreatus , jure
ac merito Aragoniae Sardiniae ac ceterorum regnorum im-
perium et dominatum suscepit ; rex prudentia , auctoritate ,
munificentia , clementia , pietate , religione et doctrina prae^
slantissimus a Laurentio Valla , et Bartholomaeo Facio jure-
consultissimis , et fide dignis scriptoribus laudalus.
Itaque VII. idus maii hujus anni 1416, Alphonsus rex Ray-
mundum Zatrillam Logudori gubernatorem creatum in Sardi-
niam misit, ut in fide et officio populos illos contineret, quos
ad defectionem iterum Gulielmus Narbonae Vicecomes sollici-
tabat. Is enim, hoc eodem anno , cui Ferdinandus pactara
n
90
pecuniam non exsolverat, nec fidej ussores ex praescripto foe-
deris dederat , belluna in Sardinia reparaveral , urbem Sassu-
ris et alia oppida regiis ministris tradere recusans. Et licet,
vivente Ferdinando, Berengarius Carroz, jussu ipsius regis ,
promissis pecuniis et pactis quindecim mensium induciis, Gu-
lielmum Vicecomitem pacaverat, tamen eo mortuo, res novas
in Sardinia hic moliebatur.
Hoc anno , Bernardus Castagno fuit oppido Sancti Veneris
in regione Decimi a Rege Alphonso donatus.
Accidit per idem tempus ut, quum Leonardus Marchio O-
ristani, jubenle Rege Ferdinando, possessionem regionum partis
Guilcieris et parlis Baricati dimisisset Valori de Ligia et Ber-
nardo Valori ejus filio, qui natione Sardi de rege benemeriti
fuerant; tamen Valor non posset vassallos Baricati suo obse-
quio mancipare, nec reciperet jusjurandum et homagium fi-
delitatis, ut fecerant homines Guilceriani, in hoc obstinali ,
quod nunquam obedientiam ei praeslareht, nec a jurisdictione
regioque patrimonio paterentur abscindi. Mox animo improbo
e\ spem praebentes quod dominum agnoscerent in oppidum
Zuuris vocarunt. Ouo quum Valor una cum filio accessisset ,
eo primores Baricatensium armati se contulere cum aliquot
cohortibus Barbaiacinorum qui subjecti erant Vicecomiti , et
Valorem cum filio et quibusdam stipatoribus miserabiliter tru-
cidarunt. Quod factum est die dominica, et decimanona julii.
Hinc in bellum apertum prorupere asseclae Vicecomitis.
His auditis Rex die 17 oclobris litteras misit aotuclovicum
de Pontos Gubernatorem Caralis et Bartholomaeum Mirallem:
et Vicecomes respondebat Ludovico de Pontos satis esse de-
bere regi si ipse se agnosceret vassallum, et quae possidebat
feudi nomine retiner^t: in quae Alphonso consentiente ille
renunciaret omnibus juribus et actionibus suis in regiones,
quibus nondum erat potitus: tum hanc apposuit conditionem,
quod si Rex vel sui successores sibi vel heredibus suis sol-
verent unica solutione centum quinquaginta millia florenorum,
ut in primis pactis fuerat conventum, ipse recederet ab insula.
Rex in baec consentiebat , ut compositis Sardiniae rebus Cor-
sicam posset omnibus viribus aggredi, quam Qenuenses tyran-
nice opprimebant.
91
Pax crgo compositn fuit, ot pncata insula his conditionibus
qnod nempc Guliclmus , abdicato ab se nomine , et insigniis
Judicis Arboreae , urbem Sassaris et alia possessa oppida
tamdiu fcudi nomine possideret , donec pactum pretium in-
tegre foret a Kege pensum.
Dum aulem hoc bcllum in Sardinla extinguitur , aliud iti
Corsica exardescit. Genuenses etenim , quos ducebat fraler
Ducis ipsius reipublicae Corsicam ingressi, castellum Cinercae,
ubi erat Comes Vincentius Islriae , qui in ea insula Regis
partes fovebat , oppugnare coeperunt , tribusque lormenlis
aeneis adeo cjus muros feriebant , ut mukis jam quassatis
partibus , et a Vincentio Istriae in arcem tutiorem confu-
giente desertis , vicloria facile politi essent , nisi Joannes
lstria ejus germanus frater cum sua triremi , et tribus aliis
Raymundi Torrellae et Bernardi Martini triremibuS oppor-
tune ex Sardinia auxilio venisset, qui cum suis copiis et Cor~
sorum multitudine , castrum ingressus hostibus se opposuit ,
et de illis victoriam , multis occisis et lormentis aencis captis ,
reportavit.
Eodem anno rex concessit Ludovico de Pontos guberna-
tori Caralis benemerito , oppida Nurallai , Mogorellae , Se-
nis , Asolae et Ruinae regionis partis Valentiae ; nec non op-
pida Fordongiani, Bidonii, Sorrei, Ardaulis et Lodduu partis
Baricati. Concessit etiam eodem anno 1417, Joanni Corberae
proregi oppida Isilis , Nurecis , Jannadis et Azunis regionis
partis Valentiae, et oppida Paulilatini, Norghilli, Domusnovae,
Orenae et Guilartiae regionis Gulcieris. Gulielmum denique
Montagnanum strenuum virum oppidis sancti Luxorii, Culuris,
Scani , Sinnarioli et Castro Montis-ferri donavit.
Anno eodem de mense novembris , relaxatum fuit in conci-
lio Constantiensi censum , a rege , pro feudo Sardiniae et
Corsicae , Sedi Apostolicae futuro quinquennio solvendum. Et
anno sequenti 141S idibus martii fuit illi a Martino Papa V.
remissus census illuc usque non adhuc solutus.
Anno autem 1419 obiit Gulielmus Vicecomes Narbonae,
qui fuerat filius Aymerici Vicecomitis, et Beatricis de Arbo-
rea, et illi successit Gulielmus de Tineriis, filius Guilielmi de
Tineriiset cujusdam foeminae ex gente Vicecomitis, quae suc-
ey~*4~i+"
1
92
cedebat in jura Gulielmi defunctf, et reparatum fuit bellutn
in Sardinia , et milites in eam , jussu regis, ex Sicilia tra-
jecti fuere, ducibus Artale de Luna et Simeone Moncada ;
pro quorum roercede et aliis in Sardinia necessariis, Leonar-
dus Cubellus Oristani Marchio multa nummorum millia Regi
suppeditavit. Rex postea cum Gulielmo de Tineriis foedus ,
quod cum defuncto Vicecomite ferierat , renovavit ; atque de
ejus adventu in Sardiniam , ac de expeditione contra Corsos
facienda, eumdem Leonardum Cubellum et Antonium Cardo-
nam in Sardinia , ac Ferdinandum Velasquez et Martinum
Torres in Sicilia , certiores reddidit.
Anno eodem 1419, oppida Sellae et Godasini Barisoni Cano,
concessit, ob ejus fidelitatem et res contra Brancaleonem Au-
riam antea gestas. Petrum de Fenu Sassarensem generosi pri-
vilegio decoravit , et oppidi Montis, quod antea a Martino
rege habuerat anno 1412, donationem confirmavit. Ferdinando
Pardo tradidit regionem Barbargiae Belvini , cum oppido Se-
duli parlis Guilcieris ; atque ejus filio oppidum Moraquesi.
Instructis deinde pluribus triremibus , praefectisque ducibus
VC**j\' 4 Nicolao de Valdaura, Petro Centellas , Francisco Belvis, Jo-
m»*^ anne Pardo de Casta , Nicolao Joffre , Joanne Bardaxino et
Joanne Eslava, Balearicum mare perlustravit, et in fine mensis
februarii anno 1420 futuram expeditionem intra mensem pu-
blicavit.
Itaque viginti quatuor triremium , sexque biremium classe ,
die 7 rnaii ejusdem anni solvens, Baleares insulas, ubi quatuor
Venetas triremes pluresque naves sibi conjunxit, appulit. Ad
Sardiniam accedentibus navibus triremis Joannis Eslava adeo
forliter impegit noctu in praetoriam qua Rex vehebatur, ut
haec pene submergeretur. Alphonsus in litus Algaritanum ,
ubi Artalis de Luna cum suis copiis erat, pervenit. Quod ubi
rescivere Sassarenses , qui Gulielmi jugum e cervicibus excii-
tere jamdiu cupiebant , statim Petrum de Fenu potestatem ur-
bis, Leonardum Sanna , Andream Cardello , Gonnarium Gam-
bella , Stephanum de Querqui, et Petrum Pilo, legatos perspe-
ctae prudentiae, et magnae auctoritatis viros, Algarium ad AI-
phosum regem miserunt , qui calamitalibus deploratis , Regi
quo quisque in eum animo esset exponerent _, neminemque ab
*>V->w\ ,., ,\
rf-f. w
93
eo esse alienum , sed omnes velle se ipsos a Gulielmo redi-
lnere; et promissam a Rege pecuniam se ullro Vicecomiti *o-
luturos sponderent, si Kcx eos cum Aragoniae regno copula-
ret, eique perpctuo junctos vellet habere.
Horum legatione benigne et comiter a Rege audita , omnium t7* <*y
populorum , qui sub Gulielmi ditione erant , propensis animis
cognitis, XVI kal. septembris, eos in potestatem suam, ingenti
omnium lactitia recepit ; Raymundum Caldes ducem in castro
Sassaris praefecit, et centum millia florenorum Petro Raymun-
do de Montbruno procuratori Gulielmi de Tineriis exsolvit ,
iisdem omnibus, et Leonardo Cubello marchione Oristani con-
tribuentibus. Deinde , missa sex triremium classe, Terram-
Novam , ct Longonem expugnavit ac cepit : atque ita omnia
pacata in Sardinia reddidit.
Postea urbem Terrae-Novae concessit Nicolao Carros de
Arborea cum illius regione et oppidis ab eo antea possessis.
Tradidit Ludovico Aragall oppida Villae-Massargiae , Gesiae ,
Petrae-Concae , Clacadis , Domus-Novae , Marganis , Pardi ,
Petrae-Longae , regionis Sigerri ; oppida item Olzais , Fonnis
et Mamoiadae regionis Barbargiae OJIolai.* Dedit insuper Petro
Gomez oppida Ussanae , Sicerri, Ruidas, Locumellis et Iave.
Garcias de Ferrario* cessit hoc eodein tempore Raymundo
de Monte Cateno regiones Marmillae , et Montis-Regalis. Deni-
que Gulielmus Ugo Rocaberti Iitem contra Leonardum Cubel-
lum egit , super rebus a Maria ejus matre , Ugonis Judicis
Arboreae filia , in Judicatu Arboreae sibi relictis ac donatis ,
quam litem posta Dalmatius ejus filius est prosequutus. Deni-
que , hoc eodem tempore , Gonnarius Gambdla generositatis ,
titulo a rege decoralus fuit.
Hac tempestate , Joanna Neapolitanorum regina , Ladislai
soror, cum a Ludovico Andegavensi duce, qui postea rex est
appellatus , gravi bello premeretur , quod ad se deferri Nea-
polilanum regnum volebat , misit in Sardiniam ad Alphonsum
regem Antonium CarafFa cum Garcia Aznar , qui postea Epi-
scopus IHerdensis fuit , auxilium implorans : quod ut facilius
rex ei concederet , spem praebere jubet in amplissimum Nea-
polis regnum succedcndi.
Legati etiam Regis Ludovici A'garium adpulsi, pariem clas-
L
94
sts a rege Alphonso deprecantes , petitum auxilium Joannae
reginae ferri dehortati sunt. Celerum quia rex Ludovicus a
fbedere Genuensium Alphonsi inimicorum recedere noluit ,
oblata tanti regni potiundi occasione, de mense augusti , duo-
decim triremium trium biremium a(que aliarum navium classem
auxilio reginae misit , a qua in filium cum futura regni suc-
cessione foit confestim adoptatus.
Deinde, ob pecuniam in Sardinia mutuo acceptam , regiones
Mandralisais, Barbargiae Ollolais, et oppida Neonelis, INuceti ,
UHae, AHai, et Busaci partis Baricati cum turre Montis-Sancti,
et villa excisa regionis Campidani Leonardo Cubello marchioni
Onstani , Sursamque oppidum insigne regionis Romandiae An-
tonio Sunier pignori tradidit.
Postea Corsicam propinquam insulam cum omni residua
classe el Hispanis Sardisque copiis proficiscitur ; inter quos
Gonnarius Gambella, Franciscus Saba, et Stephanus Fara, viri
primarii Sassarensium erant. Itaque Calvum in primis adgres-
sus , terra marique obsidet Alphonsus , oppugnat , ac de-
diiione capit , Dalmatio Sanjusto et Gulielmo Montagnano
wo Sassarensi strenue cum ceteris dimicantibus. Deinde valido
ibi relicto praesidio, cum Joanne Lignano duce portum Sy-
racusanum petiit , et XII. kal. novembris Bonifacii munitissi-
mam urbem terra marique obsessam tenuit, multisque rnen-
«ibus fatigavit.
Claruerunt in hac obsidione Ximenes Perez de Corella ,
Bernardus Centella, Fridericus de Aragonia, Artalis de Luna et
Joannes de Bardaxi, qui in ea obiit; et ex Sassarensibus Ste-
phanus Fara , et Petrus de Fenu _, quorum ultimus oppidis
Codrongiani , Bedes et Montis fuit a rege donatus ; et Sera-
phinus Montagnanus , qui etiam habuit , ob res in ea bene
gestas, PJovacam cum oppidis Salvennoris, et Figulinae.
Hostes autem longa obsidione fessi, fameque exhausti, amis-
sa quadam arce , quam Joannes Moncada cum suis copiis ex-
pugnaverat , animis conciderunt ; et V. idus decembris , dedi-
tionem ad kalendas januarii , si prius auxilium Genuenses non
adferrent , datis obsidibus regi promiserunt. Ceterum Genuen-
sium naves peropportune, duce Joanne Fregoso, adfuerunt et
in angustiis situs , ubi sedet id oppidum , vi ventorum , ma-
95
gnoque aimorum cerlamine, id Genuenses obtinuerunt, nt
oppidum eommealibus adjuvarent; cadcinque postea vnnnm.u
vi, novaque arte hostem ludificando retro abierunt, SabeUico^
Cypriano Mancute , et Zurita refercnlibus.
Rex itaque soluta Bonifadii obsidione de mensc dcccmbrj^ s~
in Sardiniam revertitur ; et anno sequenti 1421 convenium ta^*^.
in castro Caralis habuit , omnes urbium procuratores , prin.»
cipesque Sardos debita praestantes officia comiler exeipiendo.
Jura itaquc illis ex legibus dixit, gralias concorditer postula-
tas indulgenter firmavit, omncsque benemerilos gratiis, hono-
ribus , privilegiis decoravit. Conccssit enirn Bernardo Centellae
proregi regiones Montis-Acuti , Angloois , Osuli , et Mejuloci ;
Dahnatio Sanjust oppida Villae-Graecae et Furteis regionrs Nu-
raminis; Joanni de Sena oppida Laconis, Genonis et Nuragi.
Marco Montboy oppida Gesici ct Gonnis regionis Seurgi , et
Samassis regionis Nuraminis; Antonio Bolaix Caralitano oppjda
Cerdiani, Bacchi, et Morcati; Nicolao Cacciano Caralitano op-
pida Monasterii et Segogi regionis Bonavoliae , et oppida
Sentis Pramontis et Noracis regionis Nuraminis , quae antea
erant Bernardi Durantia; Jordano de Tolo oppida Soleminis, Mo-
goris , Sannae, Sirici regionis partis Ollae, et oppida Sipontis,
Sancti-Sperati, Susumi et Villae-Speciosae regionis Decjmi ; ae
vicecomiti Gessa Villecclesiano oppida Nucis durae et Flumi-
nis-Majoris regionis Sulcis et oppida Montaniae , Conesae et
Gfclbisae regionis Sigerri ; denique Petro Ogerio castrum A-
quae-Fride cum oppidis.
Eodem anno 1421 Ludovicus de Pontos vendidit Nieolao
Bottero oppida Asolae , Mandas , Gergey , Donnigallae , Ser-
rios , Serri , Villae-Novae , Scalae-PIanae , Sirassi , Speciani ,
Sassai , Dorgudoris , Sterlilis, Serchis, Sercalais, Ussasais, Tur-
bengentilis, Leseis, Sadalis, GuidisafTe, Orsi, Masai, Rfanurli,
Orrolis et Scolchae. Vendidit eliani Antonio Madello oppida
Mogorellae et Rumae; atque Francisco Carbouello o.ppidutn
Senis. Gulielmus insuper Montagnanus vcndidit Raymundq
Zatrillas oppida Sancti-Luxorii, Culuris, Scani, et Sennarioli ,
cum castro Montis-ferri. Denique Joanna de Podio-AIto suc-
«essit in feudis Antonio palri , ut ex antiquis mouumentis et
libro stalutorum curiae militaris constat.
96
Hoc eodem anno, rex ab Joanna adoptiva matre Neapolim
accitus a Corsicano ad Neapolilanum bellum animum cogita-
^ionemquc convertit; atque rebus Sardiniae compositis, instau-
ratisque viribus, Siciliam prius, mox Neapolim est profectus,
magna illustrium Hispanorum, Sardorum et Siculorum caterva
illum comilante; inter quos erant Stephanus Fara et alii Sas-
sarensium legati, nec non Leonardus Zonza Sassarensis, qui
generosus a rege creatus centum annuis aureis ob res bene
gestas fuit ab eo donatus.
Dum autem Alphonsus Reginae Joannae hostes Neapoli de-
bellare conatur, Calvenses inCorsica, regio devicto praesidio.
ad Genuenses, teste Justiniano et Zurita, defecerunt.
Anno sequenti 1425, tranquillitas Sardiniae inopinato eventu
perturbatur. Barzolus Magnus Castrum Gociani occupat prae-
sidiisque munitum illud retinens vicinis damnum infert , omnia
etiam longe ac late populando. Quare Leonardus Oristani
marchio, coactis militum copiis, castrum illud tamdiu obses-
8um tenuit, donec Barzolo a suis jngulato deditum in pote-
statem habuit.
Praetera Franciscus Spinula, eodem anno 1455, cum classe
septem navium Longoniem oppidum Sardiniae regionis Gallurae
opulentum invasit, cepit et diripuit, ingentemque praedam
Genuam adsportavit, ut Justinianus refert. Ouod ubi Alphon-
sus rex accepit, Longonis oppidum, anno sequenti 1425, solo
aequari jussit; et Rambaldo Corbera ejus domino concessit
oppida Silionis, Caniani, Margiani, Crasmisadae, Corvariso
Horti-Murati, Capikere, Agracani, Batori, Jacoen, Aristani ,
Alvargii, Carsianae, Maleaxini , Nuragues, Conari, Vineae-Ma-
joris, Montis, Arangiae, Vignolis, Montis-Caredi, Lapiae, Arsa-
quenae, Baradilis, Agughetae, et Deviani, quae in eadem
regionae Gallurae, ab oppido Longonis usque ad regiones
Cocinae et castri Auriae, quae ad eumdem Rambaldnm spe-
etabant, sita erant. Jussit insuper rex ut, addito novo cen-
tum sagittariorum praesidio, turris portus Turrium, Alga-
rium , et Lapola Caralis subui bium munirentur.
Eodem anno 1455, Montis-Regalis comitatus ab Alphonso
rege fuit in Sardinia erectus, Gulielmo Raymundo Montpa-
vone primo comite creato. Et Joannes Melone, et Antonius Milia,
97
strenui viri Sassarenses de rege in bello benemeriti genero-
sitatis honore honestantur.
Cum autem, hac tempestate, Joanna Neapolis Regina, in-
stabilis animi foemina, mutato consilio, et in filium adoptato
Duce Andegavensium, insidias regi parasset, ac propterea Al-
phonsus Neapolim bello vexaret, nuncii ex Hispania relule-
runt Henricum ejus fratrem a Joanne Castellae rege in carce-
rem conjectum detineri. Quare vehementer commotus Alphonsus
ad Henrici auxilium cum valida classe, debellata inter eun-
dum Massilia , praecipua inter civitates ducis Andegavensis, in
Cathaloniam trajecit, relicto Petro in Italia totius belli prae-
fecto; qui anno sequenli 1424 cum insigni viginti quatuor
triremium classe, portum Syracusanum in Corsica adpulsus^
Bonifacium magno impetu est adortus; sed oppidanis strenue
repugnantibus , re infecta, cum omni classe, ut refert Juslinia-
nus, discedere coactus fuit.
Hoc anno 1424 centum novi coloni deducti sunt in Algarii
oppidum , morbo salis adflictum , et populo deminutum. Belli
eliam initia hoc eodem anno serebantur inter Bemardum
Centella Sardiniae proregem, qui oppidum Macumelis posside-
bat , et Leonardum Cubello marchionem Oristani militum
copiis illud occupare nitentem; nam ad se spectare dice-
bat. Sed Petrus Joffre et Raymundus Botterus, Caralitanorum
legati ad marchionem missi, illud impediere , controversiam
omnem ad regem deferentes. Hac tempestate Gonnarius Gam-
bella Sassarensis adeptus est oppidum Sennoris Romandiae
regionis, ab heredibus Petri de Picamanibus Barchinonensis
emptum. Seraphinus etiam Montagnanus, anno sequenti 1425,
habuit ex permutatione a Raymundo Centella prorege oppida
Urgieghe, Noagrae et Mussellani regionis Osulensis.
Alphonsus interea cum Joanne Castellae rege conciliatur ,
Henrico fratre liberato , et pristinae fortunae restituto. Altero
autem anno 1426, foedus cum Philippo vicecomite Mediolani,
Lucae et Genuae, domino, percussit, ac Lericis et portus Ve-
neris dominium accepit, tamdiu retenturus, donec ab eo
Calvum et Bonifacium, consentientibus Genuensibus , pacate
possideret, ut Justinianus et Zurita referunt.
Hoc anno 1426, Leonardus Cubello marchio Oristani ade-
13
V
98
ptus eat, venditione Joannis Corberae, oppida Paulis Latini ,
Norghilli, Domus-Novae, Orenae, Subdi , Zuuris et Gulcieris
regionis partis Guleieris. Eodein modo Petrus Joffre nactus est
oppidum Asolae regionis partis Valentiae a filiis Nicolai Bot-
teri. Dalmatius etiam Sanjust, ob res in Sardinia Corsica et
utraque Sicilia viriliter gestas , donatus fuit oppidis Paulis et
Encatii in agro Caralitano.
Praeterea, anno sequenti 1427, fuit Joannes Manca gene-
rositatis privilegio honestatus; et oppida Geriti et Tanicae regio-
nis Romandiae fuerunt urbi Sassaris a rege liberaliter tradita ,
et monasterium sancti Petri de Sirchis extra Sassaris muros
situm, et a monalibus desertum, metropolitanae Sassaris ec-
clesiae fuit a Martino Papa V. unitum. Oppidum etiam Nural-
lai regionis Partis Valentiae Ludovico Aragall a rege donatum
fuit: atque oppida Marganis, et Petrae-Longae regionis Sulcis
ab eodem Ludovico Aragall vendita fuere Ugolino Gessae; et
oppida Salluris et Decimi fuere vendita Joanni de Sena a
Gulielmo Sanctae Pacis, Pontii Sanctae Pacis successore.
Jus et dominium, quod olim in Sardinia Gulielmus Narbo-
nae Vicecomes habebat , quodque ex venditione Ferdinando
regi superioribus annis facta, regi fuerat acquisitum, hoc tem-
pore a Gulielmo de Tinieriis, teste Zurita, confirmatum fuit.
Subsequentibus annis quum bello contra Castellae regem
moto, Alphonsus in Hispania detineretur, Sassarenses ad eum,
anno 1429, Leonardum Zonza, bellica disciplina in rebus Sardi-
niae et Corsicae atque utriusque Siciliae clarum, legatum mise-
runt, auxilium pro viribus offerentes, et Jacobum Malficam vi-
rum ingenio simul et manu promptissimum , anno sequenti 1430,
destinarunt, multis pecuniis in eo bello regi subvenientes.
Aliae insuper urbes et reguli Sardiniae regi fidelitalis suae
munia praestitere. Et quoniam in Sicilia, ea tempestate, Ca-
stellani plures aderant, praecavendum ei insulae ratus Alphon-
sus rex, ad illam Salvatorem Cubellum , fratrem Leonardi
marchionis Oristani, misit cum ducentis Sardis equitibus. Misit
etiana in Sardiniam Jacobum de Besora proregem , et Sera-
phinum Montagnanum , cum trireme Rayrnundi Boyl ; qui e
Cajeta solventes, incolumes e manibus Genuensium , eos dua-
bus triremibus insequentium, ad Caput Comiuum effugere.
99
HaC tempestate claruerunt Anlonitis de Angios Sassarensis;
et Franciscus Turringius Oristanensis, qui oppidis Biltis et Ora-
nis fuit a rege donatus ; ac Petrus Jotlre Caralitanus, qui op*
piila Mogoreliae et Ruinae ab Antonio Madello emerat. ~~ -*~* V
Anno postea 1451, Alphonsus rex cum Joanne rege Castel-
lac, quinquennales inilucias paclus, a Martino Papa V, regi-
naque Joanna INeapolim vocatur. Itaque anno sequentt 1452,
inslructa classe triginta sex triremium, el novem onerariarum
navium , primum in Sardiniam, mox in Siciliam navigavit ;
ibique aucta classe in Africam trajecit Gerborum insulam ce-
pit, et Mauros bello profligavit. Postea Joannem Mari Alga-
riensem , ob res praeclare ab eo gestas, oppidis Ulmeti, Se-
ptemfontium et Vexi in Sardinia donavit.
Concessit etiam Rex , hoc tempore , castrum Gioiosae-Guar-
diae cum suis oppidis, Ludovico Aragall, castrum Galtellini cum
oppidis Urisa, Irgoli, Unifai, Loculi, Torpee, Durgaii et Luvula
Ferdinando de Almanza; Asolam, Ruinam et Mogorellam, regi
devoluta, Petro JofFre; et Ergolam Partis-OIIae Antonio Bolaix. '/
Praeterea Franciscus Erillus habuit oppida Gesici , Gonnis,
Samatzais, Pires, Barallae, Serrentis et Massais, ex vendkione
Joannis de Montboy. Joannes etiam et Nicolaus Dedoni eme-
runt a Nicolao Caciano oppida Monasterii et Segafae regionis
Bonaevollae; et oppida Sentis, Pramontis et Noracis regionis ,
Nuraminis. Bernardus Ruffus Caralitanus adsequutus est villam y
Alerii. Denique Salvator Arboreae, Leonardi marchionis Ori- ]Y
stani filius, omnia oppida Ludovici de Pontos et partis Cieris
cum mille florenis ab Antonio marchione Oristani ejus fratre
adeptus, cetera hereditatis paternae jura laudato fratri cessit.
Hac tempestate, abbatia Sanctae Mariae de Paludibus ordi-
nis Cisterciensium a monachis jam deserta, unita fuit ecclesiae
Turritanae ab Eugenio Papa IV. Joannes etiam Gambella Sas-
sarensis titulo generositatis a rege decoratus fuit.
Anno autem 1435 , Alphonsus rex ex Africa Caesare-
augustam , inde Sardiniam reversus _, et cum regina Neapolis
Joanna reconciliatus, S^fises onines et Florentinos in regnis
suis existentes fracti foederis reos, ut ipse dicebat, compre-
bendi jussit. Veritus deinde Thuscorum el Genuensium motus,
pecunias ad Raymundum Valdes pro reparatione castri Sassa-
100
ris misit; et Petrum Ledesma ducem castri Serravallis in
urbe Bosae, defuncto Raymundo Centelia, praefecit; atque
Antonium Oristani marchionem praesto cum omni equitatu ,
teste Zurita esse voluit. Denique res in Sardinia gerendas
rescripsit literis Jacobo Besora proregi, cui omnia oppida re-
gionis Trecentae dedit.
Anno sequenti 1454, Genuenses cum Venetis et Florenti-
nis foederati bellum in Corsica movent, et Vincentius Istriae,
ingentis spiritus et roboris vir, Cinercae comes, qui omnem
Corsicae insulam, Calvo et Bonifacio exceptis, Regi Arago-
niae subactam tenebat, bello navali victus, capite obtrunca-
tur, ut refert Aug. Justinianus. Praeterea Nicolosus Auria
Brancae Auriae filius, Montis Leonis Comes et castri Genuen-
sis dominus cum Genuensibus foederatus varios motus in Sar-
dinta excitavit, et a rege defecit, qui in insula Siciliae rebus
Neapolitanis satis intentus non poterat, praesertim mortuo eo
tempore Ludovico Andegavensi regni competitore, in Sardiniam
venire; Nihilominus Jacobus Besora cum paratissimis Sassa-
rensium Algariensium et Bosanorum copiis jussu Regis in Ni-
colosum Auriam Montem Leonem versus proficiscitur, istudque
Castrum, ubi Nicolosus erat, expugnare se accingens: verum
quia in verlice excelsi et undique praerupti montis situm erat,
nullumque aditum exhibebat, quo vi capi posset, militum co-
rona acriter obssessum tota hyeme anni sequentis apud Montem
Spinellum tenuit castrametatus, Sassarensibus semper milite et
commeatu faventibus et adjuvantibus, ad quos octavo id. apri-
lis Rex Messanae existens has litteras dedit.
« Ex literis Jacobi Besora, Proregis a nobis in ipso regno
« destinati , et ex verbis nostri a secretis Francisci Axalonis
« plene accepimus qua fide animique ardore , ut soletis , et
« quae egregia praeclaraque facinora in bello contra Nicolo-
« sum Auriam rebellem, ejusque oppida et arces, ab eodem
« Jacobo Besora nostro nutu inito nostrisque auspiciis, ges-
« sistis, quas opes commeatttsque nostris castris ad molem
« Montis Leonis positis, tulistis, quos sumptus et labores in
« tam atra hyeme, et annonae caritate sustinuistis, consilium
« auxilium et favorem praestando ut interclusis itineribus ci-
« baria et suppetias ferre obsessis accessumve habere inimiei
m
« nequirent. Pro bis et aliis niullit offieiis nobis praeslitit
« maximas vobis gratias agimus et habemus, illudque a vobis
« petimus et rogamus, ut quae honori et servitio nostro to-
« tiusque regni tranquillitati maxime convenire scitis deinceps
« semper praestetis et coeptis Jacobi Besorae contra Nicolosum
« Auriam omni conatu et studio ita faveatis, ut exitum opta-
« tum consequentes castris Montis-Leonis et Genuensi po-
« tiri, et a Nicoloso Auria, et ejus complicibus scelerum
« poenas repetere valeamus: nam improbis et facinorosis ho-
« minibus castigatis boni ac frugi omnes tuti ab illis quie-
« tam et tranquillam poterunt ducere vitam. Nos diebus ela-
« psis classem etiam conscensi Sardiniam ob id petere statue-
« ramus; sed aliis supervenientibus rebus gravioribus, statum
« et honorem nostrum tangentibus, supersedere volumus, de
« vestra et aliorum dicti regni fidelitale innata et amore ita
« confisi, ut non obstante nostra absentia vestro auxilio et
« favore de dicto Nicoloso ejus fautoribus, et castris victo-
« riam quamprimum reportabimus. Itaque monemus et requi-
« rimus ita vos semper in hac fc e geratis, ut Nicolosus Auria,
« ejus fautores et arces, nequeant e manibus nostris evadere.
« Certiorantes vos, quod vestrorum officiorum memores in vos
« et alios benemeritos animum semper praestabimus libera-
« lem et magnificum ». Datum Messanae id. apr. 1435, ut ex
Archivio civitatis Sassaris constat.
His datis literis Alphonsus a Neapolitanis sui studiosis, mor-
tua Joanna Neapolis Regina, vocatus Messana solvit, Cajetam
terra marique obsidet et oppugnat, deinde advenientem . subsi-
dio urbi classem Genuensium quatuordecim navium totidem
instructis navibus inter Pontiam insulam et Cajetam adortus
post longam et acrem pugnam a Genuensibus superatur et
cum Joanne et Henrico fratribus, aliisque multis proceribus ,
de quorum numero, teste Zurita, Salvator Cubellus Marchio-
nis Aristanis frater et alii plures Sardi erant, captus ad Philip-
pum Mariam Mediolani Ducem cum spe liberandi non tantum
Cajetam, sed et Nicolosum Auriam, et recuperandi Sardiniam,
ut inquit Aug. Justinianus , perducitur. Quare Maria Regina
Alphonsi uxor statim cum Aragoniae prooeribus conventum
Caesaraugustae coegit, ul rebus Sardiniae et Siciliae provideret.
m
Ceterum Alphonsus cum fratribus et optimatibus suis a Phi-
lippo liberaliter fuit dimissus, et Cajetam potitus. Castrum
Montis-Leonis et arcem Bonvicini et oppida Thiesis, Bessudae ,
Patriae, Marae , Romanae et Putei-majoris in Sardinia deditio-
ne NiColosi Auriae anno sequenli habuit, eodem Nicoloso in ca-
st.ru m Genuense pactis induciis recedente. Fuerunt arces praefa-
tae Montis-Leonis et Borrvicini petentibus Sassarensibus desolatae,
et omnes in ea obsidione benemeriti multis privilegiis et do-
nis honestati. Urbs enim Sassaris, Bosa et Algarium habue-
runt castrum cum agro Montis-Leonis parvo pretio dato , et
ex Sassarensibus, Seraphinus Montagnanus praefectus militiae
Sassaris, oppida Javis et Cossaynis, Urgiegue et Noagre , qui
postea vicina oppida Capulae, Silici, Banaris et Terquiddi
a Nicolao Viguino emit. Joannes Gambella oppida Selti-
palmi et Qirerquis in Fluminaria: Gonnarius Gambella oppida
Taverrae, Ferraidi, Lequilis, Lentis et Hertis in eadem regio-
Vne a Martino Valle procuratore Petri Ferrer emit. Fran-
ciscus Saba oppida Nonnois, Murussae, Domus-novae, Erlae ,
Eristolae et Octavae ejusdemwfcgionis: Jacobus , Joannes , et
Andreas Manca fratres agrum et oppida Thiesis Keremulae et
Bessudae regionis Capitis Aquarum parvo dato pretio ab Al-
\/ phonso obtinuere; Franciscus Melone oppidum Putei-majoris
ejusdem regionis parvo dato pretio ; Petrus Ispanus oppi-
da Moduli et Musitani parvo dato pretio , Geritum et Ta-
nicam gratis. Joannes Amoros Illorlis oppidum desertum ejus-
dem regionis. Ferdinandus Heredia et Matthaeus Fara, Petrus
Joffre, qui decem equitibus inserviebant, agro donantur. Ex Al-
gariensibus etiam habuit Petrus Ferrer oppida Sorsi, Sen-
nori , et Uruspae , ab Antonio Suniero redernpta , et oppi-
da Patriae et Marae cum agro castri Bonvicini parvo dato
pretio; Bernardus Sellent, alias Pujades, oppida Lunafras in Al-
gariensi agro, et oppida Minutadas, Massadae, Montis Carti,
et sanctae Victoriae regionis Monteleonis ; Andreas Xonxotus,
Jacobus Figuera et Gilbertus Ferret, qui cum tribus equitibus
serviebant, agro donantur, et Nicolaus Abella salinis Algarii,
Fangacio vocitatis. Ex Bosanensibus Nicolaus Salaris oppido
Minervae, et Nicolaus Palmas agro donatur, Salvatorque Por-
tula Oristanensis , qui cum duobus equilibus serviebat, agrum
Piani de Murtas est adeplus.
105
Eodem anno 1436 decedentc Alemano de Valjjuarnera in
obsidione Montis-Leonis Rogcrius Besora de Re^e benemeritus
donalur dcvolutis oppidis Nuraminis, Borri, Barallae et Co-
rongii regionis Nuraminis; et ex oppidis Salluris, Laconis ,
Gennonis, Nuragui, Nurallai et Decimi erigitur a Rege Vice-
comitatus Salluris, Joanne De-Sena eorum possessore primo
Vice-comite creato, qui oppida Quarti, Quartucci, Pirri, s. Vi-
driani , Fluminalis et Sebolles eodein tempore ex vendito
habuit. Illi successit Antonius De-Sena , qui tum in urbe Theani
pro regni Neapolitani acquisitione cum ducentorum armigero-
rum comitatu propriis expensis militando serviebat, et oppida
Guilartiae, Aquae-Sanctae et Aditus-majoris Antonio Marchio-
ni Oristani vendidit.
Eadem tempestate Salvator Arboreae, ipsius Marchionis fra-
ter, ob res ab eo in Hispania contra Regem Castellae, in insula
Gerbes, in obsidione Cajetae, et in navali conflictu contra Ge- J ^>
nuenses, praeclare gestas, oblinuit a Rege gratiam et confirma- \lO^
lionem regionum Mandralisais et Barbargiae Oilolais maternae '
hereditatis omniumque oppidorum pfeonelis, Nurguilli, Ullae, /jC
Allai, Busachi cum turre Montis Sancti, Ussai, Ustedi Guril-
medi, Orenae, Orogogi, Uras, Boeles, Licheri, Boloninae, Sucji \v
et Nordai regionum Parlis Baricati et Cieris.
Anno etiam sequenti 1437 Antonius Marchio Oristani ob
servitia in obsidione Monlis-Leonis personaliter praestita novam
concessionis Marchionatus Oristani et Comiiatus Goceani con-
firmationem a Rege obtinuit , foeminis etiam ad successionein
adinissis, masculos tamen illis praeferendo et majores juniori- 4
bus: habuit insuper oppida Bittis, Oranis, Regionis Barbariae , /^*~^
Francisco Turringio Oristanensi illius domino mortuo, et Ludo-
vicus Aragall ex venditione Antonii De-Sena est adeptus op-
pidum Decimi-magni.
Eodem anno Pelrus De-Zori Sardus militia clarus interce-
pit plures homines cibaria ex oppido Caramontis in Castrum
Genuense deferentes; qua de re conquestus Nicolosus Auria
ipsius Castri Dominus arma movit, et vicinum Castrum Auriae,
Rambaldi Corberae cepit.
Anno tamen sequenti 1438, Raymundus Riusech , Franci-
scus Gilbertus Cenlella diclus , illud recuperavit cum oppide
!">
'/'
104
Coquinae, quod pro expensis belli eis solvendis Angelo Cano
vendidit, renovatoque eum Nicoloso Auria bello, Rex Castrum
Genuense eidem Raymundo si infra tres annos illud expugna-
ret, et oppida Mores, Todoraquis Iteri, Laquesos et Ardarae
cum illius turre concessit, regionemque Urisae et Galtellini
Henrico de Guevara Vasti Marchioni donavit.
Anno aulem sequenti Angelus Cano miles Sassarensis ha-
fcuit a praefato Raymundo Castrum et regionem Osuli, et Sal-
vator Arbdrtf^ Castrum et regionem Marginis Macumelis ,
parvo dato pretio; et Franciscus Saba consecutus est oppida
Codrongiani superioris et inferioris atque Bedae ex vendi^
tione Petr^i Archiepiscopi Turritani , tutoris Petri De Fenu,
Petri filii. JEodemque tempore Berengarius Carroz Comes Quir-
rae contraclis secundis nuptiis cum Eleonora Manrique in
dotem ab Rege habuit regiones partis Montium, et partis Bo-
norcilis, et Usellis, et Nicolaus Viguino, Valentinus Capra, et
Ferdinandus de Hercdia , insignes viri Sassarenses , fuerunt a
Rege generositatis privilegiis honestati.
Anno deinde 1440, Franciscus Saba, et Gonnarius Gam-
bella Sassarensium legati de rebus Sassarensium Capuae prae-
clare agentes , qui Castrum Genuense expugnarunt , obtinuere
gladii potestatem in regionibus Nurrae, Nurcarae et Monlis-
Leonis, et aliis multis privilegiis fuerunt donati, quibus Mar-
chiones Oristani ab emptione oppidorum regionis Logudori ,
et exleri omnes a dignitate Archiepiscopi Turritani aliisque
Sassaris sacerdotiis fuerunt prohibiti. Deinde Stephanus Fara
centum annuis scutatis aureis est donatus, et alii Sassarensium
legati multis ditati muneribus fuerunt dimissi, eodem Stephano
et Antonio Pisquedda cingulo militari et generositatis privi-
legio decoratis.
Eodem anno Baptista Fiiscus Pirata Genuensis duas Sassa-
renskim naves cepit; et Ecclesia s. Mariae insigne Francisca-
norum monasterium extra muros Sassaris fuit in melius reparata.
Anno sequenti 1441 Eugenius Papa hujus nominis quartus
transtulit sedem Archiepiscopalem Turritanam ad Ecclesiam
s. Nicolai Sassaris, titulo et honore civitatis Turritanae Sace-
rim decorando, ut ex antiquis tabulis in Archivio ejusdem
Ecclesiae conservatis constat.
Eodem anno Jacobus Manca vir insignis gcnerosus creatnr
a Rege , et Monserralus Ferret habuit oppidum Boraculi
regionis Doliae , Ferdinandusque Pardus oppidum Pirris regio-
nis Caralitanae , et Galzerandus Gulielmus cum Joanne Tor-
rellone pro venditione Jordani de Tolo consequutus oppida
Sipontis, s. Sperati , Suiceti, et villae Speciosae, aliaque op-
pida Soleminis Mogoris et Suris regionis Partis Doliae.
Anno 1442 Raymundus Ruisech, Franciscus Gilbertus Cen-
tellas dictus, vendidit oppida Mores Todoraquis Laquesos et Ar-
darae cum ejus Castro regionis Mejuloci Francisco Saba Sas-
sarensi , et oppidum Cargiegue Seraphino Montagnano Sassa-
rensi, oppidaque Capulae Silici Bannaris et Terquiddi regio*
nis Mejuloci Christophoro Manno Sassarensi, qui postea Nico-
lao Viguino Sassarensi ea vendidit.
Anno 1443 Petrus Ferrera habuit a Petro Hispano oppida
Moduli et Mositani, et a tutoribus filiorum Francisci Meloni
oppidum Putei-majoris parvo soluto pretio; eoque tempore
Petrus Cariga, Thomas Marongius, Bartholomaeus Ma^nus, et
Guantinus fuerunt a Rege generositatis honore decorati.
Anno sequenti Joannes Milia, Ambrosius Blancus, Stephanus
de Orlando, Antonius de Angios, Angelus Marongius, et Ni-
colaus Gadulesus Sassarenses fuerunt eodem generositatis pri-
vilegio honestati, et urbs Sassaris multis privilegiis ab Angelo
Cano, Raynierio Puliga, et Angelo Marongio, petitis donata.
Eodem anno prioratus s. Saturnini fuit ab Eugenio IV. Ec-
clesiae Caralitanae unitus, aliaeque plures uniones in Sardinia
factae, quae non fuerunt sortitae effcctum.
Anno 1445 Abbatia s. Mariae de Cerigo Ordinis s. Bene-
dicti fuit Ecclesiae Emporiensi unita.
Eodem anno Pantaleo Fancellus oppidi de Silico nobilitatis
honore a Rege decoratur, et Vicecomes Gessa Villecclesianus -
habuit oppida Nucis et Fluminis-majoris regionis Sulcis, atque
oppida Connesae et Gulbisae regionis Sigerri.
Anno 1446 Gilbertus Centellas habuit oppidum Iteris re-
gionis Mejuloci a Gonnario Gambella emptum.
Anno 1447 Comitia habita sunt in Caslro Caralis et Igni-
gus Guevara, Amanfcs ^fifemes, et Petrus Joffre legati a re-
gulis Sardiniae missi triginta et unum capitula gratiarum et
H
106
privilegiorum militaiium, oblatis mille nummis aureis, a Rege
obtinuerunt, qui aucto stipendio praesidium in Castro Sassaris
augeri jussit.
Raymundus Ruisech habuit ab Angelo Cano oppidum Co-
guinae cum turre Auriae parvo soluto pretio, et anno se-
quenti 1448 Joanne Milia legato Sassarensium ad Regem
misso bellum contra Nicolosum Auriam susceptum, et Castrum
Genuense expugnatum fuit, urbsque Sassaris multis privilegiis
donata.
Anno 144<>, floruit Vitalis Sardus insignis Archipirata AI-
phonso Regi intimus, qui a Veneta classe adortus et captrrs a
Laurentio Loredano illius Praefecto capite obtruncatur. Quod
Alphonsus iniquo ferens animo mercatores Venetos in suis
regionibus interceptos prius custodiri, mox ex regnis ejici
jussit, beilo contra Venetos suscepto, ut refert Sabellicus et
Tarcagnotta.
Eodem anno Castrum et regiones Galtellini et Urisei ab
Henrico Guevara Salvatori Guiso traduntur: et anno sequenti
oppida Siguris, Pixinae et Gibae regionis Sulcis, quae erant
Dalmatii Jardini Jacobo Caxa venduntur.
Anno deinde 1451 , quo Sardi summa perfruebatur pace ,
Corsr erant nimia tyrannide et factionibus afflictr, alii Genuen-
sium, alir Aragonensium partes sequentes. Vincentius Istria
post mortem Comitis Cinercae arcibus et oppidis Salonis et
Istriae a Rege donatus fuit; nec non et Paulus atque Antonius
Roca confirmationem suae ditionis ob eorum perpetuam fi-
dem adepti Regem ad bellum in Corsica renovandum , finito
jam bello Neapolitano, vocant , opem auxiliumque polliciti.
Ceterum Alphonsus, qui tunc pacem cum Genuensibus ha-
bebat, bellum in aliud tempus distulit, et Jacobum Besora cum
copiis et magno Sardorum peditatu equitatuque Proregem in
Corsicam mittit ut suos defenderet, omnesque arces et popu-
los in .officio conlineret, Ronifacio Calvo et aliis locis, quae a
Genuensibus tempore initae pacis possidebantur , exceptis.
Anno deirrde 1452 Comitia habita sunt in civitate et castro
Caralis , quibus interfuere Antonius de Arborea Marchio Orr-
stani , Jacobus Carroz Comes Quirra%j Raymundus Ruisech ,
Comcs Olivae, Salvator de Arborea Marchionis frater, Philip-
107
pus Aragall, Franciscus Saba, Jacobus Mauca, et ejus nepolc&
Brancaccius, Anlonius ct Jacobus Manca, Antonius Gambclla,
Galccrandus Torrella, et ejus fratres, Gcrarclus Dedoni, Ray-
mundus Zatrilla, Jacobus Pardus, Franciscus Tomingo, et Pe-
trus Joffre cuni Ignigo Gucvara. lli suo ct aliorum Sardiniae
militum nomine capita vigintinovem gratiarum et privilegiqrum
militarium, oblatis duobus millibus et quingcntis scutis aureis,
ab Alphonso Rege obtinuere; et Joffredus Ortaffa Prorex jus-
sus est Fabae et Longonis portus, aliaque loca Nicolai Carroz,
nullum jus exhibentis , apprehendere.
Eodem anno Fratres Ordinis Minorum 9. Francisci de Ob-
servantia, indulgente Nicolao hujus nominis V, ex Corsica in
Sardiniam migrantes plurimas insignes domos in ea sibi com-
pararunt.
Anno 1455, bello contra Florentinos ab Alphonso Rege
inito, milites et commeatus ex Sardinia Joffredus Ortaffa Pro-
rex diligenter suppeditabat, et regiis copiis in Corsica pari-
ter subveniebat, ubi eo anno oppidum s. Florentii fuit debel-
latum, et valido Regis praesidio munitum. Itaque Genuenses
rerum Corsicarum pertaesi insulam Officio s. Georgii cessere ,
sub cujus dominatu duodecim annos, ut refert Augustinus
Justinianus, stetit.
Anno 1454 Raphael De-Leca de Rege benemeritus fuit acri-
ter obsessus ; quare Bernardus Villamari suppetias cum sua
classe illuc quam primum ire a Rege jussus fuit.
Anno etiam 1455 missus est in Corsicam Berengarius Sril-
lus Prorex illius insulae creatus , qui Bonifacii Castrum
et urbem ad mensem februarii pollicitam deditione Ludovici
Campi Fregosi habere sperabat. Eodemque anno Antonius
Esbertus Sanjustus habuit parvo pretio oppidum Segarinum
regionis Trecentae , et Petrus Bellidus oppidum Gurgum ex
venditione Antonii De-Sena, et oppida Nurgui Barro Villae-
novae Surriae et Sulti cum Caslro Aquae fridae ex ven-
ditione Gerardi De-Doni; emit etiam anno sequenti oppidum
Baratuli a Michaele filio Monserrati Ferreti defuncti: et Ray-
mundus Zatrilb eodem modo a Bartholomaeo filio Joannis
Mari oppida Septemfontium et l^xi fuit consequutus, oppida-
quae Armungiae, Latrini, Villaesaltus, Nuraxi, Barlai,SurIegi,
108
Castagnani, Sisini, Crari, et Connosi regionis Gerreis a Rege
impetravit.
Eodem anno Urbs Sassaris multis privilegiis decoratur, Joan-
ne Milia misso ad Regem legato: et cum Antonio Gambella
de Geriti et Tanicae possessione litem habuit.
Anno 1457 Alphonsus Portugalliae Rex expeditionem susce-
pit contra Othomanum II. Turcarum principem, qui annis supe-
rioribus Constantinopolim expugnaverat, Sardiniamque petiturus
litteras Regis Aragoniae commendatitias ad Sardos praemisit.
Post haec Alphonsus Aragoniae Rex anno salutis 1458 IV.
kal. julii Neapoli in Arce-Nova obiit aetatis suae anno sexage-
simo quinto.
Per haec Alphonsi Regis tempora Praesules infrascripti in
Sardinia floruere.
Anno 1422 kal. april. Petrus Spanus ex canonico Archiep.
Turritanus creatus.
Hic anno 1458 ex urbe Turrium, injuria temporum deserta
et desolata, Sassarim cum Archipresb. et Canonicis migra-
vit palatio Archiepiscopali , et claustro canonicorum , Cano-
nica nuncupato, in ea conditis: et anno 1441 Sedem Archie-
piscopalem ad Ecclesiam s. Nicolai transferri curavit, Syno-
dumque anno proximo congregavit, in qua veteres constitutio-
nes confirmavit, et novas numero triginta trium condidit multis
privileglis archipresb. et canonicos honestando. Hic Abbatias
s. Petri de Sirchis Monialium anno 1427, et s. Mariae de Pa-
ludibus Ordinis Cisterciensium anno 1432 Ecclesiae Turritanae
unitas , primus est consequutus, et alias Abbatias s. Mariae de
Cerigo Ordinis s. Benedicti , et s. Michaelis de Plano Ordinis
Vallis umbrosae eidem Ecclesiae uniri anno 1444 ab Eugenio
IV. impetravit cum facuhate etiam uniendi puerorum semina-
rio ex omnibus suffraganeis Ecclesiis octo sacerdotia, quaer ta-
men gratia, superveniente morte ipsius Petri, non est effectum
sortita. Obiit enim vigesimo sexto Pontificatus sui anno vitae
sanctitate clarus et sepultus fuit in Ecclesia s. Nicolai , eoque
tempore erat Andraeas Cano Archipresbyler Turrftanus.
1448 II. kal. novembris Antonius Cano Sassarensis , prius
Rector oppidi de Jave, mox Abbas SS. Trinitatis de Sac-
cargia Ord. Camaldulensis ordinatus, postea Episcopus Bisar-
109
chiensis creatus, translatus cst II. kal. novemb. ad Ecclesiam
Turritanam. Hic fuit Orator Regis Alphonsi, 6cripsit historiam
ss. mm. Gavini, Proti, et Januarii; auxit numerum Canonico-
rum Ecclesiae Turritanae, et Synodum provincialem contra
Judicem appellationum et gravaminum congregavit, ejusque
tempore Joannes Gambella fuit Archipresbyter Turritanus.
1425 idibus maiis Joannes Fabri , frater Ordinis Carmelita-
rum, fuit Archiep. Caralitanus creatus; sedit annos sexdecim,
et postea se abdicavit.
1439 IV. kal. febr. Matthaeus . . . ex Decano Archiep. Cara-
litanus creatus sedit viginti duos annos, et obiit. Ejus tempore
Prioratus s. Saturnini fuit Ecclesiae Caralitanae unitus ab Eu-
genio IV.
1457 nonis aprilis Laurentius Squintu Archiep. Arborensis
ordinatus sedit annos terdecim.
1450 pridie id. octobris Georgius . . . ex Canonico Archiep.
Arbor. creatus.
1454 XII. kal. novembris Jacobus ex Commendatario
Monasterii sancti Angeli de Trigillo Dioecesis sancti Severini
Archiep. Arbor.
1418 II. id. mart. Lodovicus Hernatus Ord. Fr. Praedicat.
Eps. Bosan.
1445 III. non. decembris Thomas de Rubeo Ord. Fr. Prae-
dic. et Regis Alphonsi a confessionibus Eps. Bosanensis, Nico-
lao Bizone contradicente et super Episcopatu litigante.
1445 prid. non. jan. Joannes Cossu Eps. Bosanen. creatus;
j>ost paucos menses obiit.
PauIIo post ordinatus est Franciscus Meloni Eps. Bosanen.
obiit circa anno 1470.
1414 XII kal. maj. Bernardus Rubeo Ord. Fr. Min. Sacr.
Theologiae professor Episcopus Usellen. creatus: sedit annos
tres.
1421 II. id. mart. Joannes de Campo Ord. Fr. Carmeli-
tarum, Magister in Theologia Eps. Usellen. creatus seditannos
quinque.
1426 id. decembris Jacobus de Villanova Ord. Fr. Minorum
Eps. Usellen. creatus sedit annos terdecim.
1459 kal. julii Joannes Garzia Ord. Praedic. Eps. Usel-
110
len. creatus sedit annos qulnque, et translatus fuit ad Eccle-
siam Syracusanam ; eoque lempore fuit ab Eugenio IV. Ecclesia
Terralbensis Usellensi unita.
1444 XII. kal. nov. Bernardus Michael Ord. Fr. Praed. Eps.
Usellen. suspensa unione.
1454 XV. kal. januar. Antonius De Vich Canon. Doliensis
oreatus Eps. Usellen.
1419 XI. kal. jul. Malthaeus Serra Ord. Fr. Praedic. Eps.
Terralbensis creatus sedit annos undecim.
1456 V. kal. jul. Jacobus Tola Canon. Caralitanus Eps.
Terralb. creatus sedit annos septem.
1443 VIII. id. septemb. Joannes de Aranda Ord. Fr. Ere-
mitarum s. Aug. Eps. Terralben. eoque tempore Ecclesia Ter-
ralben. fuit ab Eugenio IV. Usellensi unita.
1419 XI. kal. sept. Joannes de S. Paulo Ord. Fr. Praed.
Eps. Dolien.
1422 Ludovicus .... Eps. Dolien.
1438 non. mart. Nicolaus Canonicus Caralitanus Eps. Dolien.
1440 Joannes Annades Eps. Dolien. et se abdicavit.
1451 VII. kal. julii Antonius ex Canon. Eps. Dolien.
1420 III. id. decembres Joannes de Miracapillis Ordinis Fr.
Praed. Eps. Galtellinen. creatus sedit annos octo.
1428 III. non. mart. Gulielmus de Muerana Ord. Fr. Min.
Eps. Galtellinen.
1432 nonis martii Scbastiaiuis Abbas Ord. Fr, Praed. Papae
Poenitentiarius Eps. Galtel.
1422 VII. kal. jul. Antonius Perma Can. Turritanus Eps.
Bisarchien. Synodum Dioecesanam in Ecclesiae S. Mariae oppidi
de Ocieris congregavit, et constitutiones numero viginti novem
ordinavit.
1436 kal. aug. Antonius Cano, Rector Ecclesiae de Jave Sor-
rensis Dioecesis , Eps, Bisarchien. creatus sedit annis duode-
cim, et fuit translatus ad Ecclesiam Metropolitanam Turritanam,
eoque tempore Prioratus S. Nicolai de Butule fuit Ecclesiae
Bisarchien. ab Eugenio IV. unitus.
1441 XII. kal. novemb. Sisinnius .... Episcop. Emporiensis
translatus ad Ecclesiam Bisarchiery. sedit annos decem et octo.
1422 IV. non. maji Joannes de Cassa Ordinis Fr. Eremi-
tarum s. Augustini Episcopus Sulcitanus.
m
1450 Sisinnius .... Eps. Sulcitanus.
1442 X. kal. aug. Anton. Presto Ord. Fr. Praed. Ep. Sulc.
14:28 lll. non. julii Stephanus ex Abbate s. Mariae de Pa-
ludibus Ordinis Cisterciensis Turritanae Dioccesis Episcop. Sor-
rcnsis creatus sedit annos duodecim.
1040 XV. kal. jul. Joannes Sanchcz Ord. Prae. Eps. Sor-
rcn. scdit annum unum supra viginti , eoque tempore Ec-
clesia sanctae Mariae de Sali s. Antonii Montis
Cartilis et s. Carreti fuerunt ab Eugenio Papa IV. Ecclesiae
Sorrensi unitae.
1428 II. id. aprilis Gavinus .... ex Canonico Episcopus
Emporiensis: ejusque tempore, anno 1454, Ecclesia s. Joannis
Adotelis et Sancti Nicolai Orriae magnae fuerunt ab Eugenio
IV. Ecclesiae Emporien. unitae.
1443 Sisinnius . . . Eps. translatus ad Ecclesiam Bisarcbien.
illiusque temporibus , an. 1445 , Abbatia s. Mariae de Cerigo
Ordinis s. Benedicti fuit ab Eugenio IV. Ecclesiae Emporien.
unita, soluta priori unione Ecclesiae Turritanae facta.
1448 XII. kal. novem. Gonnarius Gadulesus ex canonico
Eps. Emporien. sedit annum unum.
1449 IX. kal. oct. Giletus Aesus Eps. Emporien. Hic dioe-
cesanam synodum congregavit, et mullas edidit constitutiones,
quarum septem adhuc extant.
.... Antonius ..... Episcop. Ampurien. et se abdicavit.
.... Basilius Episcopus Odianensis.
1429 III. id. febr. Simon .... Abbas s. Michaelis Salven-
noris Ord. Vallis-umbrosae Plovacen. dioecesis , creatus Eps.
Othanen. sedit annos vigintiseptem.
1454 Joannes Salvus Aureus Ord. Frat. Min. crea-
tus Eps. Othanen. sedit annos septemdecim , et postea trans-
latus fuit ad Ecclesiam Bosanen.
. . . Petrus .... Episcopus Plovacensis.
1450 IV. id. febr. Sancius de Ferraria Ordinis Fr. Praedic.
Episcopus Plovacen. sedit annos duodecim.
144^ V. id. mart. Marcus ex Archipresbytero Episcop. Ec-
clesiae Plovacensis sedit annos quinque; eoque adhuc vivente,
an. 1446 , Ecclesia Plovacen. fuit Turritanae unita.
1447 XVIII. kal. j-ulii Nicolaus Bazone Archipresb. Ecclesiac
112
Otbanen., suspensa unione , Episeopus Plovaeen. sedit annos
vigintinovera.
1443 Leonardus Sassarensis erat adhuc Episcopus Ecclesiae
Castren. cum ab Eugenio IV. fuit medietas omnium praeben-
darum Castren. dioecesis ejusdem Ecclesiae perpetuo unita.
144*3 XI. kal. jan. Franciscus Prior s. Zeni de Bonarcado
Arborensis Dioecesis Episcop. Castren.
.... Thoraas Episcopus Castren.
His temporibus insignes in Sardinia fuere infrascripti Prae-
sides.
1412 Acart De-Mur. Sard. P. R.
1419 Joannes Corbera Sard. P. R. secundum.
1429 Bernardus Ruisech, sive Gilbertus Centelles, Olivae
Comes, Sard. P. R.
1434 Jacobus Besora Sard. P. R.
1437 Franciscus Erill Sard. P. R.
1448 V. id. febr. Nicolaus Anton. De Monte Capra Sard. P. R.
1450 Galcerandus Mercader Sard. P. R.
1451 Joffredus Ortaffa Sard. P. R. Galcerando substitutus.
1455 Jacobus Carroz Comes Quirrae Sard. P. R.
1456 Jacobus Besala Sard. P. R.
1416 VII. id. martii Raymundus Zatrilla Logudori Gubernat.
1435 Joannes Pardus de la Casta Logudori Guber.
1440 XVI. kal. junii Joannes Flos Logudori Guber.
1417 Ludovicus de Pontos Guber. Caralis et Gallurae.
1454 Ludovicus Aragall Guber. Caralis et Gallurae.
1455 Jacobus Carroz Comes Quirrae et P. R. Gubernator
Caralis et Gallurae.
1457 Petrus Besalu P. R. Gubernator Caralis et Gallurae.
JOANNES II. REX.
Joannes bujus nominis secundus, Ferdinandi Regis et Eleo-
norae Alburquerque secundogenilus, Alphonso fratri, qui sine
legitima prole decessit, in Aragoniae, Sardiniae, Siciliae regnis
ceterisque principatibus citerioris Hispaniae successit, et sta-
tim non. aug. ejusdem anni 1458. Joannem Flos qui erat
TI3
Logudori gubernator Proregem Sardiniae creavit. Deinde foe-
dere cum Pirrino Campo Fregoso Genuae Duce percusso , et
Calvo atque Bonifacio itl poleslatem redactis, insulam omnem
ope atque interventione Bernardi Villamari totius classis Ducis
recuperare cogitavit. Montacutani et Anglonenses Sardiniae
populi a Gilberlo Centella tunc maria sardoa una cum trire-
mi lustrante defecere , et dc eorum reductione septimo id,
martii Joannes Prorex egit.
Anno autem 1459 de mense julii Joannes Margaritinus Eps,
Elvae, Petrus Pcralta aulae regiae praefectus, Joannes Gal-
lari vicecancellarius, ct Franciscus Ferrer legati Joannis Regis
ad Pium II. missi obedientiam pro regno Sardiniae praesti-
tere : et in fine ejusdem mensis Carolus Vianae Princeps ^
ipsius Regis Joannis et Blancae filius primogenitus, ex Sicilia
in Hispaniam ut palri reconciliaretur profecturus a Sardis vo-
catus, et de eorum voluntate Perotto Roca praemisso certiora-
tus Caralim cum omni classe advenit, ubi Arnaldum Rogerium
de Pallas Patriarcham Alexandrinum et Episcopum Urgellensem
ad Ecclesiam Montis regalis in Sicilia promotum invenit, et
summa veneratione ingentique omnium Sardorum laetitia at-
que apparatu pene regali receptus in Castro, cui Petrus Bellit
praeerat, de eodem maxime confisus, commoratus est, et de
mense augusti postquam Jacobus Aragall, tunc Gubernator Ca-
ralis et Gallurae, donativum ex omnibus insulae populis pro-
curavit, iusula discessit et Hispaniam petiit.
Eodem anno Genuensium classis Sardiniae et Corsicae oras
incursionibus et populationibus vexavit, Rexque omnes Genuen-
ses et Narbonenses, Corsos ac etiam Sardos oppido Algarii
eliminari, et ab Algariensium nuptiis coerceri jussit: deinde ,
pactis induciis quinque mensium cum Genuensibus, de regno
Corsicae compromissum fecit.
Anno deinde 1460 idib. sept. Rex Joannes conventum apud
Fragam agens, juraque populis Aragonensibus reddens, insulas
Sardiniae et Siciliae Aragoniae regno perpetuo conjunxit, et
incorporavit, praestito jurejurando eas semper copulatas se et
Reges successores in eorum coronatione deinceps promittere,
et jurare.
Hoc eodem anno Pius Papa II. decimo kal. julii , officium
15
114
judicis appellationum pro commodiore oppressorum remedio
in regno Sardiniae erexit, Joanne de Capdevilla Ecclesiae Al-
garicnsis Rectore primo Judice creato.
Eodemque anno Jacobus Aragall habuit Castrum Aquaefridae,
Siliquae et alia oppida ex venditione Michaelis Otgerii, et op-
pida Marae Arbareae et Tuilis ex venditione Gerardi de Doni
Joannis filii , et Gerardi nepotis.
Eadem tempestate Joannes Rex venalionibus et aucupio de-
ditu8, falcones Sardos, quos in deliciis habebat, misso Joanuc
Pardo de la Casta in insulam , consequitur.
Anno 1461 Carolus Princeps ob varios conatus Joanni Ara-
goniae Regi conjurationis suspectus custodiae traditur , et
Iluctuanle ob id tota fere Hispania, omnibusque Sardis Siculis
et Balearibus tumultuantibus, fuit procerum precibus ex carce-
ribus liberatus, suaeque libertatis litteras ad Nicolaum Carroz
Sardiniae Proregem, et Salvatorem Arboreae Marcbionem O-
ristani , statim scripsit, Princepsque a Cathalanis juratus , et
gubernaculis Aragoniae atque Principatus Calhaloniae assum-
ptis, eidem Marchioni remissionem feudi supplicanti concedere
morte praeventus nequivit: funus autem illius non sine maximo
moerore et acerbissimo luctu ab Hispaniae populis et Sardis
omnibus celebratum est, Marineo et Zurita refercntibus.
Anno 1462, quoniam Barchinonenses a Rege dcfecerant,
et contra Ferdinandum ejus filium conspiraverant, Jacobus Car-
roz Comes Quirrae opem auxiliumque ex Sardinia cum sex
triremibus tulit, et naves quinque in portu Barchinonensi ag-
gressus expugnavit, Castrumque Ampostae primus ingressus ad
Principatus recuperationem magnopere profuit, cumque Ugo Ro-
gerius Comes de Pallas Gerundam, ubi Regina erat, oppugnatum
venisset , Petrus de Sena ex Vicecomitibus Salluris oriundus ,
Joannes Polla, et Petrus Zapata viri sardi, armis et aliis vir-
tutibus nobiles , per civitaiis moenia acerrime propugnantes
hostium tormentis percussi magno Reginae moerore cecide-
runt, Marineo et Zurita referentibus.
Anno 1465 septimo kal. nov. ad Synodum provincialem
Turritanam vocati ab Antonio Cano Archiep. Turritano conve-
nerunt Sisinnius Episcopus Bisarchiensis, Nicolaus Episcopus
Emporiensis, Jacobus Episcopus Sorrensis , Petruccius Abbas
115
s. Michaelis dc Plano, Joanncs Mannns Archipresb. Sassareh-
sis, Guantinus de Lima Canon. ct Vicarius Turritanus, Panta-
leo de Serra Can. Tur., Elias Masala Can. Tur., Gonnarius Pilus
Can. Tur., Franciscus Cano Reclor dc Sennori, procuralor Epi.
Plovacen., Joanncs Cossu Can. Tur. et procurator Epi. Castren-
sis, Joannes Mura Can. et procuralor Episcopi Bosanen. , Ba-
silius Garabonus Can. Sorren. , Antonius Virde Canon. Empo-
rien., Antonius de Serra Can. . . . Antonius Tanca Can. Bisarch.,
Nicolaus Prior de Montibus, et Rectores Parochiarum Sassaris
Angelus Fructuosus, Gonnarius Solinas, Joanncs Corda, Anto-
nius Serra Can. Plovac. Anlonius Toca Can. Bisarch. Anlonius
Bode Can. Ampurien. procuratores Ecclesiarum et capitulo-
rum suorum, ct alii mulli Clerici, qui inter cetera de Judice
Appellalionum nuper a Pio II. creato agentes illum in Pro-
'vincia Caralitana a Pio II. institutum habere jurisdictionem ,
non aulem in Turritana declararunt , ut ex manuscriplis ta-
bulis authenticis constat.
Anno 1464 IX, kal. julii Pius Papa II. concessit Vicario et
fratribus Ordinis Minorum gratiam construendi tria seu qua-
tuor monasteria in Sardinia : et anno 1467 decimo kal. sept,
Marianus de Cenis atque Ludovicus de Vincentia fratres Ordi-
nis Minorum de Observanlia adepti sunt Monasterium s. Petri
de Sirchis, ab antiquis monialibus desertum et Ecclesiae Tur-
ritanae unitum , ex concessione Archiep. Turritani, ut constat
ex antiquis monumentis ejusdem Monasterii et Curiae Romanae.
His temporibus Corsica a Genuensibus Duci Mediolani con-
cessa, a Thoma Fregoso, teste Augustino Justiniano, occupatur.
In Sardinia Georgius Otgerius acquirit oppida Perduei et Tui-
lis a Michaele Otgerio vendita. Caralitani quoque oppidum
Caputerrae ex venditione Anlonii Castagnani habent, quae po-
stea ab Eleonora ejus fiiia fuit revocata.
Anno insuper proximo 1468 Seraphinus Montagnanus emit,
et adjunxit Piovacae, et aliis quae possidebat , Codrongianura
superiorem et inferiorem, Bedam et Saccarjam , a Francisco
Saba : et non. kal. octob. Rex dedit Bosam liberaliter cum
omni regione Planariae et illius oppidis Suni, Tresnoraghes ,
Magomadas, Sindia, Tinnura, Sagama, Fluxio, Modulo, et re-
gione Oppiae Joanni Villamari classis Regiae praefecto , qui
fcuJ
116
terra marique multos annos, multosque labores ei impenderat,
et ad ejus nepotem Bernardum Villamari donata transire vo-
luit, qui Isabellam filiam atque successorem reliquit, et cum
Principe Salerni, et Caputatii Comite in matrimonium collo-
cavit , fuitque Oppiae domina, ut ex Marineo Zurila et aliis
monumentis constat.
Eodem anno Jacobus Carroz, Berengarii Carroz et Leonorae
Manrique filius ab humanis decessit , Violanta filia el succes-
sore in Comitatu relicta, quae moriens absque liberis haere-
dem in Comitatu instituit Gulielmum Raymundum Centella Tod-
de sororissuae filium, illiusque fratres Jacobum et Seraphinum
Centella natu minores haeredes substituit, ut ex anliquis con-
stat monumentis.
Altero anno Andraeas , qui gentis Auriae erat princeps, et
Baptista , Lucianus , Leonardus, Stephanus, et Branca Auria
fratres ac Leonelli Auriae filii, Janusque filius Manuelis tutelae
et patrocinio Ducis Mediolani Francisci Sfortiae , spe recupe-
randi amissum in Sardinia dominatum. se commisere, eodem
Zurita referente.
Anno deinde 1470 Salvator Cubellus Marchio Oristani e
vita migravit nulla superstite prole, et heredem sibi in Mar-
chionatu Oristani et Comitatu Gociani testamento reliquit Leo-
nardum Alagon, Benedictae sororis suae et Artalis Alagon fi-
lium primogenitum , quem antea successorem delegerat, et
populis voce praeconis denunciaverat, omnesque regiones Bar-
barjae Ololai, Mandrelisai, Belvini, et Austis Salvatori Ala-
gon ipsius Leonardi et Mariae Morilli filio legavit, et alia
multa Francisco, Joanni, Ludovico et Petro Alagon, nepotibus
necnon et Marchesae et Sybillae nepotibus , Raymundo Satrillae ,
Violantae, Catharinae et Joanni Ribelle consobrinis suis: alque
Salvatori, Francisci de Sena filio, donavit legata; quorum exe-
quutores Antonium Cano Archiep. Turritanum et Domini-
cum Marras Canonicum Arborensem nominavit, ut ex tabulis
in Archivio Caralis et Sassaris reconditis constat.
Eodem anno, mortuo Salvatore Cubello, Leonardus Alagon
Marchionatum Oristani et Comitatum Gociani injussu Regis
occupavit; quod Nicolaus Carroz de Arborea Prorex Sardiniae
moleste ferens, nam ad Regem spectare, et in illis nullum jus
117
Leonardum habere asserebat, cum paucis Sardorum et Ara-
gonensium copiis Sardaram prope Caslrum Monlis rcgalis cou-
lendit, et in oppido Uras non procul ab Oristano justum
undique comparavit exercilum, tormenta aenea et globulos
ferreos orbiculalosque lapides, quibus Leonardi arces oppugna-
ret , a Petro Pujades Logudori Gubernatore cum triremi Co-
mitis Quirrae babuit; deinde decimo kal. maii Leonardum
Alagon cum Sardorum exercitu ct Arboreae signis advenientem
non procul ab Ecclesia s. Salvatoris ejusdem oppidi Uras
bello aggreditur. Pugnatum est aliquandiu constanter: tandem
Nicolaus Prorex a Sardis strenue dimicantibus superatus Sar-
daram repetit, magno accepto incoromodo; nam, ultra quin-
quaginta Aragonenses caesos , Antonius Erillus , Galzerandus,
et Gulielmus Torrellas, aliique multi Caralitani capti fuere
cum .... fratre Perotto de Castelvi, et . . . . nepote Jo-
annis Beltrami , atque Antonio Vicecomite Salluris , qui ex
vulnere in praelio accepto mortuus est, et in Ecclesia s.
Francisci Oristani sepultus. Leonardus autem hostium spoliis,
quorum sibi quincuncem ut Reges solent adjudicavit , potitus
tantum terroris ea victoria inermibus populis injecit, ut re-
giones omnes partis Montium, partis Valenliae, Montis regalis
et Marmillae , multaque oppida brevi fuerit consequutus.
Eodem anno IV. kal. octobris Rex cupiens ad fidem et o-
bedientiam Leonardum Alagon revocare Lupum Ximenes de
Urrea Siciliae proregem quatuor triremibus in Sardiniam mi-
sit, qui cum Leonardo de pace egit, et Marchionatum Ori-
stani cum Comitatu Gociani in feudum illi concedere ex regio
rescripto obtulit, si modo centum quinquaginta millia ducato-
rum solveret in presens, pacatam insulam redderet, et Anto-
nium Erillum et alios in bello captos cum omnibus regiis
oppidis statim restitueret. Verum Leonardus fcrocia exultans
has pacis conditiones jussaque regis aspernalus, benemerenti
obtemperare noluit, coeptumque bcllum prosequens Castrum
Montis regalis a Bernardo Monte Bovino cum valido praesidio
custodilum deditione facile habuit, et Castrum Salluris haud
magno negotio cepit, Caralimque urbem, ubi Franciscus Ala-
gon ejus frater, Salvator Guiso^, Raymundus Galcerandus Be-
sora, et alii plures ejus fautores erant, petere inlendit ; nam
L
118
'm eam jus habere jactabat^ eumque sequebalur Joannes el Lu-
doyicus Alagon ejus germani fratres legitimi , et Joannes et
Garcia Alagon fralres spurii , Joannes Ribelies, Leonardus
Tola, et alii multi Caralitani. Petrus autem Alagon et Ja-
cobus Aragall a Rege nunquam defecerunt, et propterea Ja-
*+hr \ cobus Aragall fuit donatus oppidis Guidilis, Frongiae, Sebalzi
/ superioris et inferioris, Suergii, Palmae, Flumentepidi, Arenae,
Mattae, Pederucci, Villae-sturbae, Barette, Baicuccu, Parniani,
^ Vatterrae , quae erant antea Marci de Monte Bovino , nec non
oppidis Oradulis, Pesi, Garanciani, Soconari, Disirai , Adoi,
Murcani, Baicannae, Natalis, et Parmianae, quae erant desolata.
Juvari etiam Leonardus credebatur a Barchinonensibus , et
Auriensibus Sardinia pulsis, qui Mediolani Ducis palrocinio
amissum in Sardinia dominatum recuperare sperabant. Itaque
Joannes Rex anno sequenti 1472, bello Cathalano peracto, et
Barchinonensibus in obedientiam redactis , ad Sardiniae res
conversus in principio mensis decembris classem cum equitatu
peditatuque contra Leonardum Alagon misit, et copias tor-
mentaque bellica a Ferdinando Rege Neapolis postulavit.
Verum Leonardus a Ferdinando Rege blanditus, et aliunde
potentiam Joannis Regis veritus pacem his conditionibus pro-
curavit, ut Marchionatum Oristani et Comitatum Goceani cum
omnibus oppidis locis juribus privilegiis praedecessorum Mar-
chionum , et sinum Orisrani a Capite s. Marci ad Caput Nea-
polis sibi et successoribus in feudum concederet, et ubique
voce praeconis enunciaret, suaeque ditionis sacerdotia ad pe-
titionem suam provideri permitteret, sibi et aliis omnibus suae
factionis non vitam solum et criminum impunitatem et liberta-
tem et bonorum possessionem relinqueret, sed et ab jurisdictione
Proregis, cum eis odio et simultatibus certantis, omnino subdu-
ceret, Seraphino Montagnano, seu Petro Pujades Logudori gu-
bernatore judice illis dato, ita tamen ut ipse Leonardus vo-
catus nonnisi per procuKatorem comparere teneretur.
Haec foederis pacta fuerunt a Galcerando de Requesen Co-
mite Triventi et Avellini nomine Leonardi Regi proposita: et
anno sequenti Ferdinandus Neapolis Rex adeo enixe et stu-
diose, misso Ludovico Joanne nuncio, ea omnia petiit et roga-
vit, ut Rex acceptis quadraginta millibus florenorum, paucis-
119
quc additis et sublatis, pacem Lconardo dedit, et Marchiona
tu et Comitatu invcstivit.
Decimo dcinde kal. novcmbris Galccrandus dc Requesen
Orislanum veniens mandata Regis attulit, quibus Pctrus Puja-
des Logudori Gubcrnator parens Lconardum Alagon Marchio»
nem Oristani et Comitem Goceani omnibus Sassaris Algarii
et Arboreae populis *palam notumque fecit, reccptis prius
omnibus arcibus ct oppidis rcgiis, quae anlca Leonardus et
sui occupavcrat.
Verum Nicolaus Carroz Comes Quirrae Prorex asserens res
alienas a Leonardo et suis olim occupatas hucusque non fuisse
ex praescripto foederis restitutas noluit eum in Marchionem
et Comilem Carali recipere et praedicare; sed veluti hostem
e moenibus Caralis cum suis fratribus et filiis inimico et in-
fenso animo arcuit, bona Francisci Alagon et illius uxoris
sub sequestro detinuit; quae res principium et seminarium
novi bcllum et pefhtionis Leonardi Marehionts fuit; nam is
pacem et fidem regiam a Prorege violatam queritur, et anno
1474 regnum in factiones dividitur: nam hi Marchioni, iUt
Proregi favebant: subdili praeterea Marchionis et Proregis
mutuis odiis exardescunt, et alteri ab altcris infestantur, et
intercipiuntur: nonnulli etiam, quibus bellum pace gratius e-
rat, gladio magis, quam honesto lal^ore, victum quaerentes
discordias inter eos fovebant.
Itaque anno 1475 in apertum bellum prorripuere , et exer-
citum quinque millium selectorum militum, duce Nicolao
Montanaro, contra Proregem foedifragum et acerrimum ho-
stem usque ad Castrum Caralis Leonardus Marchio misit, et
urbem oppida et agros crebris invasionibus vexans, Castrum
Montis-regalis obssdit, et itinera commeatusque interclusit.
Anno sequenti 1476 Artalis de Alagon ejus natu major, et
Ludovicus de Alagon, nec non Joannes de Sena Vicecomes
Salluris coacto exercitu sex millium bellatorum urbem Caralis
obsident, portum occupant et duas triremes eripiunt, omnia
incursant caedibusque ruinis et incendiis complent. Petrus
autem Pujades Logudori Gubernator eos admonet citat et pe-
cunia multat, cumque nihil proficeret, sed alia multa quoti-
die dicerent facerent et jactarent, nulloque modo comprimi
120
ab eo possent, rem omnem litteris et nunciis Joanni Regi
aperuit. At Prorex Barcbinonem profectus pluribus verbis et
lestimoniis palam omnia fecit: quare idib. octobr. 1477 Rex
Barchinone has tulit sententias contra praedictum Leonardum
filios et fratres , omnibus prius citatis.
Jesu Christi nomine, et ejus gloriosissimae matris
umiliter invocatis etc.
« Nos Joannes Dei gratia Rex Aragonum etc. Visis diversis
« informationibus et processibus receptis et factis in insula et
« Regno Sardiniae tam in civitate Saceris per Gubernatorem
« capitis de Lugudor, quam in civitate, seu castro Caralis
« per Viceregem, et Gubernatorem dictae civitatis conlra as-
« sertum Marchionem Doristany, et Comitem de Goceano a-
« pud nostram Majestatem delatum de multis criminibus, et
« delictis, conspirationibus , seditionibus, inobedientiis, rebel-
« lionibus; et contemptionibus, minis, et opprobriis factis Re-
« giis Officialibus, illos tam verbis, quam faciis injuriando
« atrociter. Visa littera citatoria contra dictum Marchionem e-
« manata. Visis praesentationibus Literarum Regiarum, et Gu-
« bernatoris dicti Capitis, et requisitionibus diversis, et mandalis,
« sive praeceptis in scriplis factis dicto Marchioni per Alguatzi-
« rium dicli Gubernatoris, et responsionibus improperiosis per
« dictum Marchionem factis, proferendo verba vilia, et scan-
« dalosa contra dictum Gubernatorem, et contra ejus Assesso-
« rem, et minando se velle procedere de facto contra Portarium,
« et Alguatzirium praedictas Literas portantes. Visisque poenis in
« dictis Literis appositis in magna summa, dictisque poenis per
« Fisci Procuratorem contra dictum Marchionem accusatis. Visa
« capitulatione facta inter Majestatem nostram ex una, et di-
« ctum assertum Marchionem ex altera , et investitura per Ma-
« jestatem nostram facta eidem Marchioni in vim dictae capi-
« tulationis, et pactis in dicta investitura contentis. Viso quodam
« capitulo diclae capitulationis, in quo inter alia dictus assertus
« Marchio, et fralres, et adhaerentes ei se adstringunt ad resli-
« tuendum, seu restitui faciendum inlegriter omnes terras, ca-
« *tra, villas, encontratas , loca, vassallos, et res alias tam
121
« mobiles, quam immobiles, quae per ipsum, fratres, ct adhae-
« renles suos quomodocumquc capta fucrunt, seu occupata,ct
« quoscumque scrvos arma, artillorias, et alias res, et bona
« tam mobilia , quam immobilia, et per se moventia tam Re-
« giae Majcstatis , quam quorumqumque vassallorum suorum ,
« inter quae sit castrum de Montreal, quae speclabilis Vicerex
« tenere habet pro i/ostra Majestate, et restituantur alia suis
« dominis, quibus pertinent, singula singulis referendo, quae
« restitutiones fieri habeant intra spatium sex dierum etc. Visis
« diversis supplicationibus, et clamoribus factis nostrae Majesla-
« ti contra dictum assertum Marchionem, quia noluit restituere
« dicta bona juxta formam capitulationis: et visa informatione
« recepta jussu, et ex commissione majestatis nostrae per Ber-
« nardum Sentfores Legum Doctorem , et Assessorem Guberna-
« toris capitis de Logudor super dictis bonis integriter non
« restitutis, et super aliis inobedientiis, et insolentiis per di-
« clum Marchionem factis; per quam quidem informationem
« detegitur quod dictus Marchio nedum renuebat facere dictara
« restitutionem integre juxta capitulationem, sed etiam suggere-
« bat aliis, qui de dictis bonis tenebant, ut non restituerent
« illa. Detegitur etiam qualiter dictus assertus Marchio dixit a-
* liquibus: Que ell se poria far Rey de Serdena si s J volia.
« Ulterius detegitur, et probatur quod dictus Marchio loquendo
« cum aliquibus dixit haec, vel similia verba: Que lo quete*
« nb es /*es, que mes te' a esser, e que ell ho ha guanyat,
« e ho defendra ab la espasa en la ma* contra lo Hey, e
« contra totes persones , b que lo dit Senor volia destrohir la
« casa Darborea as fi, que no hi agues dengun defendor de
■ los Sards, e que pugues tractar aquells com a cativs. Viso
k quodam processu misso per Gubernatorem capitis de Lugu-
« dor, in quo constat praedictum assertum Marchionem fuisse
k requisitum sub poena quinque mille ducatorum bonorum , qua-
a tenus retineret sibi quemdam vassallum Comitis de Quirra ,
k qui accesserat pro recuperandis certis jumentis ad quamdam
k villam dicti Marchionis, quae quidem fuerant furata dicto
« vassallo, et dictus Marchio noluit dictae requisitioni parere.
« Viso quodam alio processu, in quo apparet qualiter dictus
« Marchio ex parte dicti Gubernatoris fuit requisitus, ut resll-
16
122
« tueret certos homines vassallos dicti Comitis de Quirra ; qui
« quidem assertus Marchio nedum duxit in contemplum dictas
« requisitiones, mandata et poenas in dictis requisitionibus, ad
« jecta etiam poena fidelitatis , appositas; sed eliam prolulit
« multa verba nefandissima conlra dictum Gubernalorem, con-
« tempta eliam poena fidelitatis, propter quod dictus Guberna-
« tor protulit sententiam contra diclum assertum Marchionem;
« in qua fuit condemnatus in decem mille libris et ad reslitu-
« tionem captorum, reservata poena fidelitatis, et aliis poenis,
« quas declaravit incurrisse. Viso etiam quodam alio proccssu
« in quo constat dictum Marcbionem fecisse capi, et captos
« tenuisse, e haver fets metre in galera certos homines vas-
« sallos Regios, et dicti Comitis, videlicet Naimi Seca Cap de
« guayta, et alios in processu nominatos. Viso alio processu ,
« in quo constat qualiler Alguatzirius mandato Gubernatoris ac-
« cessit ad dictum assertum Marcbionem requirendum, ut sol-
« veret, et liberaret aliquos vassallos, quos tenebat captos per
« metrels en galera, eos dictus Marcbio, prout Alguatzirius, et
« alii qui praesentes erant retulerunt, noluit liberare, quinimo
« verba nefandissima protulit contra Gubernatorem, et ejus As-
« sessorem, dicendo: Delporchtal adobat de Governador etc.
« Viso alio processu contra Salvatorem Guiso, qui tenet occu-
« patam Baroniam de Uruse cum alis, et potenlia dicti as-
« serti Marcbionis, et fuit lata senlentia super possessorio,
« et mandatum diclum Comitem restitui in sua possessione :
« et requisitus dictus Marcbio per Gubernatorem, ut non fa-
« veret, neque partem faceret cum dicto Salvatore Guiso ,
« ipse respondit talia, vel similia verba: Que pel ventre
« de Deu ell veuria com entrarien lo Governador , ni Al-
« guazir: ct finaliter dictus Gubernator habuit illuc accedere:
« et homines, qui erant ibi congregati, dixerunt sibi: Que
« lu Marques los havia manat que stiguiessen a comanda-
« ment de Mossen Guiso, e que ells volien morir ab ell,
« et dictus Gui60 dixit; que ell volia morir ab la espasa en
« la ma* , e que aixi ho defensaria. Visis aliquibus testibus,
« qui in alia informatione deposuerunt, ex quorum dictis
« constat qualiter vassalli dicti Marchionis congregati in co-
« mitiva de Nicolao de Montanaro Capitaneo, seu Procuratore
123
« tlicli Marchionis cum maximo vilipcndio clamantcs diccbat
« lalia, vcl similia vcrba: Arborca vaja suso, e Aragona,
« uaja a jusso donant del pcu per terra ctc. Constat ctiam
« ex eadcm informatione qualitcr dictus assertus Marchio
« contra capitulum dictac capitulationis rcceptavit bomines de
« Partemontis, ct de Monregal, el de Partivalenca, et alio-
« rum locorum prohibitorum pcr dictam capitulationem , si-
« gnanter Lorenso Magre, Salvador Mata, Joan Capani ,
« et plures alios Caporales, et Prlncipales dictae contentionis,
« et inobedientiae: ct ulterius tenebat dictus Marchio impe-
« ditos passus, porque los correus, c havisos, que per via
« de Sacer venian per el Visrey nb poguessen passar, per-
« que fossen levades les letres als qui passassen. Visa qua-
« dam informatione recepta per dictum Gubernatorem de
« insullibus factis contra Algualzirium Gubernatoris, qui dicti
« Gubernatoris mandato, et cum literis Regiis ibat ad locum
« de Marmilla, et in via publica fuit per certos vassallos
« dicti Marchionis, qui ibi stabant, insidiis invasus, taliter
« quod, nisi Deo sibi favente, et quia tenebat equum animo-
« sum, quo mediante evasit a furore dictorum insultantium ,
« eum forte occidissent, et de facto ceperunt quemdam ,
« quem dictus Alguatzirius pro dirigendo eum in via secum
« deferebat. Visa alia informatione recepta super aliquibus
« articulis oblatis per Fisci Procuratorem coram Vicerege
« dictae insulae, seu Regni Sardiniae contra dictum assertum
« Marchionem, et aliquos suos adhaerentes, inter quos fue-
« runt Artaldus Dalago filius dicti Marchionis, et tres fiatres
« dicti Marchionis, Vicecomes de Sentluri, et alii ex eo quia
« non obstante quod praenominali Barones, et mililes tam
« per pragmaticas sanctiones, quam per certa capitula inita
« inter ipsos Barones, et milites, et Dominum Bcgem, ncc
« non etiam per pacta, et convcntiones fcudales , debeant
« cessare ab omnibus con^regationibus, nisi in illis sit prae-
« sens Vicerex, et Gubernalor, et ctiam Regius Procurator :
« tum et per Regias provisiones prohibitum sit diclo Marchio-
« ni, filiis, et fratribus ne acccdant, neque intrent in ali-
« quibus locis Regiis dicti Rcgni , prohibitumque sit ne in
« locis Regiis proclamari valcat Arborea; dictis autem pro-
124
« hibitionibus non obstantibus, constet per informationem
« receplam quod dictus Artaldus Dalago, et tres fratres dicti
« Marchionis , Vicecomes de Sentluri, congregato magno e-
« xercitu quatuor, vel quinque millium vassallorum Sardorura
« cum diversis generibus armorum obsederunt civitatem Cal-
« laris, devastando arbores, et panes, et alia Hgna fructifera,
« quae erant in territorio, et terminis diccae civitatis, mo-
« ventes insultum contra Regios Officiales, et juratos dictae
« civitatis, et laborantes pro posse ad intrandum castrum
« Regale civitatis, destruendo etiam et vastando aliqua loca
« Regia, raupes, supellectilia, et omnia mobilia inventa usque
« ad ornamenta Ecclesiae inclusive, rapiendo, et secum a-
« sportando portam , et pallissatam civitatis, quae sub Regia
« protectione sunt, frangendo et duas triremes, sive galeras
« guidatas in dicto portu, ab eodem portu extrahendo, cri-
« men laesae Majestatis in primo capite, et rebellionis, com-
« mitendo ex eo quia cum gentibus coadunatis resistant cum
« armis Regiis Officialibus, et volunt loca Regia , et praeci-
« pue civilatem Callaris , in qua consistit status totius ipsius
« Regni, tyrannice occupare. Viso alio processu citationis fa-
« ctae Marchioni, et praesentalionis eidem factae per Alguat-
« zirium Gubernatoris, et verbis contumeliosis prolalis dicto
« Alguatzirium contra ipsum Gubernatorem, dicendo talia,
« vel similia verba: Ferge de Deu! quines tacanyeries son
« acquesles vostres, e de Mossen Pujades? et dictus Alguat-
« zirius nollet dare copiam dicto Marchioni, dicens, quod
« non habebat talem commissionem , sed contentarelur, ut
« sibi legeretur dicta litera citatoria in presentia de don Ar-
« tal filii sui, praedictus Marchio cum maxima violentia fecit
« eripi literam citatoriam a manu dicti Alguatzirii, dicendo:
« Per lo cul de Deu vos altres men dareu copia encara
« que non vullau. Visa quadam litera dicti Marchionis dire-
« cta cuidam suo familiari in villa Alguerii , scribendo sibi ,
« ut ostenderet dictam literam Michaeli Prats Vicario dictae
« Villae, et quod dictam lileram haberet pro sua, suggerendo
« ipsi Vicario, ut attenderet ad privilegia, et quod Guber-
« nator non debebat recipi ut Offieialis, altenlo quod reces-
« serat per mare, el non defferebat novam commissioncm
125
t» Regiam, et quod melius crat sibi: Quc ara pot esser Se-
• Nor que seria esclau: riicendo eliam sibi quod loqueretur
« cum quodam alio vocato Cochi, quod dietus Mossen Puja-
« des non acceptaretur pro Gubernalore, e que y fes tota
« punta , que fer y pogues. Visa quadam praesentatione cu-
« jusdam Literae Rcgiae facla dicto Marcbioni, et aliis Ba-
« ronibus, que nengun aploc nb fes de gent, ni moviments
« alguns , et responsione, ac aliquibus verbis dictis per di-
« ctum Marchionem Portario, qui literam praesentaverat. Vi-
« sa quadam alia litera missa Majestati nostrae per dictum
« Marchionem. Visa quadam Regia litera, sive Provisione
« directa dicto Marchioni, cum qua fuit eidem injunctum sub
« poena fidelilatis, et decem millium florenorum auri, qua-
« lenus non obstantibus quibusvis literis eidem faotis per Re-
« gium Thesaurarium generalem, et per Conservatorem Sici-
« liae, aut alios quoscumque Officiales nostros traderet in
« posse dicti Bernardi Sentfores Assessoris Nicolaum Monta-
« naro: qui pro dicto Marchione fuerat Capitaneus quatuor,
« vel quinque miilium rebellium, et currebat usque ad portas
« castri de Caller; et licet, praesentata dicta litera praedicto
« Marchioni, praedictus Marchio respondisset, quod dictus
« Montanaro fugerat cum quinque aliis captis a captione ,
« tamen , prout constat per informalionem inde receptam ,
« praediclus Montanaro non fugit; imo dictus Marchio eum
« detinuit, et nescitur quornodo in domo dicti Marchionis o-
« biit, et a rebus fuit humanis exemptus. Visa quadam in-
« forraatione in hac praesenti civitate mandato nostrae Ma-
« jestatis recepta, per quam constat praedictum Leonardum
« assertum Marchionem contra Regias pragmaticas editas ob
« salutern totius Regni , et sub poena amissionis feudorum ,
« disponentes ne aliqui Barones dicti Regni prohibeanl exitus
« victualium ab eorum Baroniis pro portandis ad civitates, et
« villas Regias dicti Regni, ipse vero Leonardus assertus Mar-
« chio, dictis pragmaticis non ohstantihus, et in contemptum
« ipsarum, et poenarum in eisdem appositarum , prohibuit
« carnes, sive bestiaria vendi regnicolis Regalibus, sive ha-
« bitatoribus civitatis Callaris, et aliis Regiis vassallis, et e-
« tiam per eamdem informationem constat dictum assertum
126
« Marchionem multa nefanda verba protulisse contra dictum
a Gubernatorem , et etiam contra nostram Majestatem, et do-
« minationem, quam habemus in dicto Regno, dixisse haec ,
« vel similia verba in efFectu: Que ell renegare cle si; que
« ell si V annujaren faria que los, qui vendrien, dirien
« aci ere Sardenja? Visis aliis videndis, consideratis consi-
« derandis, Deum prae oculis habentes, sacrosanctis Evange-
« liis coram Majestate nostra positis , illisque reverenter in-
« spectis, ut de Dei vultu nostrurn procedat judicium, et
« oculi mentis nostrae cernere valeant aequitatem, pronun-
« tiamus, sententiamus, et declaramus in hunc qui sequitur
« modum.
« Quia per informationes praenarratas , et per testes plu-
« res numero in eisdem contentos, et alios clarissime constat
« Majestati nostrae de inobedientiis, et rebellionibus factis
« per dictum Marchionem nedum contra Officiales nostros ,
« sed etiam quia contra nostrum honorem, et fidelitatem, et
« contra noslram, Regnique nostri prosperitatem continue ,
« et notorie machinatus est : constat etiam ne dum ipsum as-
« sertum Marchionem, sed etiam filios, et fratres suos con-
« spirationes multas , seditiones, et illicitas congregationes
« suorum vassallorum, et aliorum secum adhaerentium contra
« Regias pragmaticas, contra vassallos, terrasque Regias fe-
« cisse: constatque dictum assertum Marchionem multas ino-
« bedientias Praesidi , et Gubernatori capitis de Logudor ,
« suisque Officialibus fecisse, multasque resistentias, et male-
« dicta, verbaque nefandissima contra ipsum pro his, quae
« ad officium spectabant, protulisse, minasque, et diversos
« terrores contra suos Officiales , qui cum Literis Regiis , et
« aliis mandatis dicti Gubernatoris accedebant intulisse. Con-
« statque dictum assertum Marchionem auctoritatem praestasse
« Vicecomiti de Sentluri ad defendendum inobedientiam con-
« tra Viceregem, et alios Regios Officiales: constatque ipsum
« assertum Marchionem post veniam obtentam a nostra Regia
« Majestate, et capilulationem nobiscum factam, et juratam
« contra dictam capitulationem fecisse, et non servasse Ma-
« jestati nostrae pollicita , et conventa , ac ctiam jurata.
« Constftt etiam praedictum Nicolaum Montanaro cum exercitu
127
« qualuor, vcl quinquc millium vassallorum dieti Marchiunis,
« ci aliorum suurum adbaerentium contra noslros Regios vas-
« sallos, ct conlra villas, ct civilatcm noslram Callaris man~
« dalo, ct jussu dicli Marchionis, ivissc, ct muita damna
« lcrris, locis, ct vassallis Rcgiis intulissc. Constat ctiam di-
« ctum asscrium Marchiunem mandassc Arlaldo filio suo, et
« aliis suis adherenlibus, et vassallis, ut cum magno exercitu
« quinquc, vcl scx millium ircnt , prout de facto iverunt ad
« obscdcndum, et dcvastandum civitatem Callaris , terrasque,
« ct villas Regias vicinas dictae civitatis, et mullas villas, et
« loca Regia dcvaslaverunt, ct destruxerunt raupas, iocalia ,
« aliaque bona mobilia, et supcllectilia domorum, et ctiam
« aedes sacras per violentiam, rumpendo res ipsaium Eccle-
« siarum hosliliter, secum adduxerunt, et asportarunt et duas
« trircmes guidatas, et assicuratas in porlu Callaris per Gu-
« bernaturem, et juratos dictae civitatis a dicto portu cum
« armorum impetu extrahendo, et secum per vim, et violen-
« liam deferendo, non obstante quod per Ofliciales Regios ,
« et juratos dictae civitatis fuissent requisiti ex parle nostrae
« Majestalis, ut recederent, et ne tanta damna terris, et vas-
« sallis Regiis inferrent, ofterentes idoneam dare cautionem ,
« quod dictas triremes, sive galeras, et homines, qui in ipsis
« erant, ponerent in pusse nostrae Majestatis. Constat etiam
« per literam manu propria dicti Marchionis subscriptam,
« cum qua suggerebat Vicario Alguerii, et cuidam alio que
« fessen punta que lo Governador nb ejitras, e que ara
« podia esser Senyor etc. Et constat etiam dictum Marchio-
« nem contra Regias pragmalicas inhibuisse, et vetasse ne
« victualia suarum terrarum deferrentur ad civitatem Callaris,
« in quibus quidem pragmaticis contra Barones tales inhibi-
« tiones facientes apposita est poena amissionis feudorum. Ob
« quod dubium non est pracdictum assertum Marchionem
« junctis poenis fidelitatis eis in diversis praeceptis impositis,
« quas iucurrerunt, tamquam hostem publicum nostri Regni
« debere tractari, ipsumque, filios suos, fratres, et alios suos
« adhaercntes, sicut praedicitur, nutorie rebelles, hostes , et
« perduelles, crimen Iaesae Majestatis in primo capite , et
« alia gravia crimina commisisse, ob quod secundum scripta
128
« approbatorum Doctorum tales, et similes puniri debere, et
« castigari tali poena, quod nulla alia major dari possit,
« permaxime in tam geminalis, et reiteratis criminibus, quae
« jam gentibus in exemplum perniciosius transire possent ,
« attenta etiam contumacia praedictorum, qui legitime cilati
« comparere coram nostra Majestate renuerunt ».
« Pro tanto cum hac nostra presenti sententia, et juxta
« nostri sacri Consilii deliberationem, pronuntiamus, sententia-
« mus, et declaramus praedictum Leonardum assertum Mar-
« chionem, filios, et fratres suos fore, et esse hostes nostri ,
« et rebelles, et perduelles nostrae Majestatis, et per conse-
« quens ipsos ad mortem naturalem condemnamus, et tam
« dictum Marchionatum, quam etiam comitatum de Goceano,
« et omnia alia loca, castra , et feuda ubique infra nostram
« ditionem sita, mobilia, et immobilia, quae essent dictorum
« Leonardi asserti Marchionis, filiorum, et fratrum suorum ,
« quorum bonorum omnium dominio eos occasione praedicta
« indignos facimus, Nobis, et seu nostri Fisci aerariis confi-
« scamus, aggregamus, et incorporamus sic quod eorum po-
« steritati prodesse non possint. Decernimus etiam, provide-
« mus, et mandamus, quod diclus Leonardo, filii, et fratres,
« qui per contumaciam absentes sunt, per omnes Officiales
« nostros, ac alios fideles vassallos ubique sciantur, et inve-
« nianlur infra Regna nostra persequi , et insequi habeant ;
« taliter ut vivi vel mortui ad manus curiae habeantur: adeo
« ut publice eorum grassantibus demeritis, ea, quae gesse-
« runt, luant, et aliis transeant in exemplum ».
« Lata, et publicata fuit hujusmodi sententia per nos etc.
« die 15 Octobris 1477 ».
Signum %< Joannis Dei gratia Regis Aragonum etc. qui
hanc sententiam tulimus, eidemque sigillum nostrum opponi
jussimus in pendenti.
Christi nomine invocato
Nos Joannes Dei gratia Rex Aragonum etc.
« Visa quadam informatione recepta contra Leonardum
« assertum Marchionem Oristani et Comitem Goceani, filios ,
129
« ct fiahcs suos, Joannem De-Scna Vicecomitem Sentluris et
« nonnnllos alios super nonnullis conspirationibus, seditioni-
« bus , rebellionibus, hoslilitatibus , inobedientiis , et aliis
« delictis per cos commissis, ct signanter super obsidione si-
« tio et oppu^natione conlra civitatem nostram Caralis , por-
« tum assccuratum , et palissatam ejusdem, cum numeroso quin-
« que vcl sex millium vassallorum dictorum, asserti Marchionis,
« filiorum et fratrum, ct Vicecomitis, contra Viceregem Officiales
« Rcgios et alios Regni Officiales ibidem commorantes , ex-
« trahendo a dicto portu, seu palissata, duas triremes assecu-
« ratas pcr Officiales Regios et Juralos dictae civitatis , ultra
« salvamguardiam regiam , sujper qua est dictus portus, et
« omnes naves et alia vasa maritima quae fuerant intra di*
« ctum portum ».
« Et visis invasionibus factis per praedictos contra aliqua
« loca regia, et regios vassallos in dicta informatione desi-
« gnatos, et depopulatione^ dictorum locorum, secum hostiliter
« asporlando bona et supellectilia multa vassallorum et loco-
« rum regiorum usque ad fractionem Ecclesiae et auferendo
« et rapiendo res sacras ».
« Visis pragmaticis regni et capitulis brachii militariis, in
« quibus est specialiter dispositum quod Barones dicti Regni
« debent cessare ab omnibus congregationibus, nisi in illis
« interveniat Vicerex, Gubcrnator, et Regius Procurator ».
« Visa citatione facta praedicto Vicecomiti de Sentluri ex
« parte nostrae Majestatis , et praescntatione illius sibi facta :
« visis aliis videndis, et consideralis considerandis, Deum
« prae oculis habendo, et sacrosantis Evangeliis coram nobis
« positis ac reverenter inspcctis, ut de Dei vultu rectum pro-
« cedat judicium, et oculi mentis nostrae cernere valeant ae-
« quitatem, ad hanc procedimus proferendam sententiam ,
« prout sequilur ».
« Et quia per processum et informationem praenarratam
« satis consiat Majestati nostrae dictum Vicecomitem commi-
« sisse crimen laesae Majestatis in primo capite, fuisseque
« hostem publicum et perduellem, attenta maxime contuma-
« cia in non comparendo coram nostra Majestate, dubium
« non est tractari debere ut notorium inimicum atque hostem,*
17
130
<* propterea cum hac nostra praesenti sententia condemnamus
« dietum Vicecomitem perduellem et hostem ad mortem na-
« turalem et bonorum omnium confiscationem, prout de prae-
« senli Vicecomitatum castra loca et feuda quae ubique
« possidet nobis seu sacris nostris aerariis confiscamus ».
Marchio interea bellum Sardiniae contra Dalmatium Carroz
Comitem Quirrae, Propraesidem a Nicolao patre in insula re-
lictum, acerrime prosequitur^ et Caralitanos urget magnisque
Jncommodis premit: Joannes etiam Vicecomes Salluris, et Ar-
talis Alagon, et Besaldus , Quirrae Comitatum et omnes alias
Proregis regiones longe lateque populantur. Quare Gulielmus
Peralta, et Gulielmus Pujades cum triremi Comitis Cardonae
Caralitanorum auxilio venere, et Joannes Rex, statim promul-
gata sententia , navem Olivariam dictam munire fecit , et Ni-
colaum Proregem cum quinquaginta foriissimis lanceariis et
ducentis slrenuis pedilibus in Sardiniam misit; alias insuper
naves per Ludovicum Peixum cum copiis in Sardiniam tradu-
cendis parari, et Joannem Raymundum Flocum Comitem Car-
donae cum Siciliae equitatu atque peditatu, Joannemque Vil-
lamari cum omni classe praeslo in Sardinia esse contra Mar-
chionem , jussit*
Ceterum Ferdinandus Rex Castellae difficile et importunum
bellum a palre ejus Joanne contra Marchionem hoc tempore
susceptum judicabat, quando Rex Neapolis et Dux Calabriae
eidem favere videbantur, et juvari poterat a Genuensibus, et
Duce Mediolani, qui Sardiniae Regnum semper affectaverant,
et copias maximas in Corsica ea tempestate haberent, tutius-
que fore suadebat Marchionis et Proregis controversias jusso
uiroque ab armis discedere compromissariis interpositis com-
ponere, quod Marchio et Vicecomes Salluris maxime cupie-
bant, multisque Iiteris Regi Castellae significarunt. Joannes
tamen in sententia prolata et suscepto consilio permansit , et
rebus suis praecavens inducias cum Genuensibus, Duce Medio-
lani, et Rege Neapolis inivit*
Ea tempestate saeviente peste in urbe Sassaris decem et
octo miilia hominum, teste Zurita, absumpta sunt, et oppidum
Algarii eodem morbo afflictum, Antoniusque Leda a Rege
laudatur, qui a tuteSa Algarii nunquam discessit ; eodeui
131
temporc Ambrosius Langascu* a Duce Mediolani i?i Corsieam
missus, Thomnm Fregosum ex iusula delurbavit, ct Piagallarn
obsessam deditione cepit , Aug. Justinian. referentc.
Anno deinde 14'/ 8 Artalis Alagon et Joannes de Sena Vi-
cecomes regionem Capitis Logudori cum exercitu ingresst
populos incursionibus et populationibus vexarunt, omnes ad
praestandum Marcbioni hdelitatis juramentum compellendo.
Curn autem castrum et oppidum Ardarae cum duobus millibus
et quingcntis strenuis militibus oppugnare coepissent V* kal.
febr. oppidanis viriliter repugnantibus in oppidum Mores se-
cessere, ubi a Sassarensium copiis; duce Angelo Marongio ,
cujus ea eranl oppida, streniie ingressis gravi praelio superati
et in fugam versi fuere centum ex illis caesis el quingentis
captis.
Ex clade acepta Artalis Alagon et Vicecomes cum reliquo
exercitu ad Comitalum Gociani confugiunt, et Sassarenses eos
insequuti Boonum atque alia tria oppida capiunt excurruntque
omnia usque ad castrum Gociani agros longe lateque popin
lantes. Inde victoria laeti Sassarim revertuntur, quia Marchio-
nem cum valido equitum peditumque exercitu advenlare sen-
serant.
Eo tempore Nicolaus Carroz Sardiniae Prorex in Capite Ca-
ralis bello necessaria contra Marchionern comparavit, et Si-
culi, inito a Comite Cardona eorum- prorege conventu, exerci-
tum ex Sicilia , duce Comite Sigismundo de Luna , Proregis
Sardiniae auxilio transmisere, et viginti quinque millia floreno-
rum eo bello impendere decreverunt, praemisso prius in Sar-
diniam eodem Comite Cardona , qui rem omnem scrutaretur.
Miserunt statim Panormitanas copias, quibus duce Comite de
Prades, Lapola et Castrum Caralis munita fuere , et navem
commeatu onustam quo Algarium levaretur , cujus cives jam
aliquot diebus solis herbis vescebantur. Praelerea Rex Neapo-%
lilanorum navem cum copiis et tormentis aeneis ad Proregem
in Sardiniam misit. Cornes autem de Cardona et Joannes
Villamari cum omni classe Caralim de mense aprilis sunt
profecti , ubi litteras Marchionis colloquia petentis accepere ,
qui de sua fidelitale, de rebus Sardois pacandis, et pace corrir
ponenda agere cum eis, et mandata Regis Castellae referre
132
volebat. Multi ettam procurabant Joannem de Sena Viceco-
tnitem Salluris et Besaldum ducem strenuum ad hanc gratiam
Regis eorum opera reducere; quae tamen Nicolaus Prorex ,
cui gratum erat bellum , permittere nolens, statim re infecta
Comitem Cardona, et Villamari in Siciliam dimisit, pecu-
tiias tantum a Siculis petens, quibus Sardos mililes conducere
pOssetj quos in eo bello Siculis et omnibus aliis, qui aeri
Safdoo non erant assueti, praeferebat.
Eodem anno IV. id. maii septingenti strenui milites Sassa-
renses duce Angelo Marongio , urbe egressi cum aliis copiis
Nicolai Carroz et Petri Pujades prius Gocianum, mox Macu-
melim versusj ubi Marchio cum exercitu erat, ire contendunt,
oppidaque Dualchis et Nuracucumis praesidio Marchionis mu-
nita invadunt vi capiunt et diripiunt, quod ubi Marchio re-
scivit ab bellum se ex tempore accinxit, et conlra advenientes
hostes XIV. kal. julii exercitum in apertum campum eduxit ,
iibi ardentibus utrimque animis pugnae multa mora est facta.
Primo concursu Arborenses superiores esse visi , postremo in-
cumbentibus acriter Sassarensibus moti loco magnam cladem
accepere: Artalis enim Alagon, Lemus et alii equites pedi-
tesque mulli occisi, mulli capti fuere, ceteris ad fugam versis.
Prorex parta victoria castrum Macumelis deditione die sequenti
habuit, et reseratis patentibusque januis clarissimo cum trium-
pho Oristanum ingreditur, eo die, quo SS. Corporis Christi
festivitas fiebat, castrisque Gociani Salluris et aliis regionibus
Marchionis et Vicecomitis brevi potiti Sassarenses, deinde
Angelo Marongio eorum duce, et Petro Pujades Gubernatore
spoliis opimis ditati in patriam se retulere victoriam omnibus
rebus, quibus effusa laetitia significari solet , celebrantes, et
in castri Sassaris custodia posuerunt Michaelem et alium fi-
lium Marchionis spurium 9 totidemque spurias , ct alios plurcs
in bello captos. Prorex etiam dispositis ubique praesidiis ma-
gna alacritate Caralim proficiscitur , ubi post paucos dies
maximum in luctum incidit; nam gravi morbo correptum fi-
lium Dalmatium Comitem Quirrae vehementer aegrotantem
amisit, et quidem malefica arte cujusdam vencficae mulieris,
quae dicebatur inducta a Vicccomilissa Salluris, Autonio Eril-
lo, et aliis multis proptcrea custodiae mancipalis.
133
Marchio vcro Orislani ejusquc duo filii supcrstilcs tresque
Fratrcs ct Vicecomcs Salluris Fuga salutcm quacrcutes cymbam
in Iittorc Bosac repcrlam iugrcssi cursum Genuam versus di-
rigunt , scd ab una ex triremibus classis Villamari, duce Sa-
ragatta , intercepti Panormum prius ad Joannem Villamari ,
cujus ca triremis erat , deinde in Hrspaniam ad Regem cum
omni classe deducuntur, et in Xativae castellum detrusi sunt.
llie quanta lctilia Rex perfrueretur, quibus gaudiis nobiles
cxultarcnt, quantaque voluptate Hispani omncs baccbarentur ,
referre non est instituti operis: nunc tandem ex Sardinia
centum quadraginta annos a decessoribus innumeris praeliis
oppugnata victoriam partam, et bellum centum annis cum
Arborensibus gestum aliquando finitum , insulamque pacatam
et a tyrannis Iiberatam esse quisque intelligebat. Itaquc Rex Mar-
cbionatum Orlstani, et Comitaturn Gociani regno Arap,oniae per-
petuo copulavit, eorum titulis sibi et successoribus ascitis,
ct possessione ex Juris praescripto de mense augusto, misso
Joanne Lupo Gurrea, capta, quo tempore Raymundus Ruisech ,
Franciscus Gilbertus Centellas dictus, dotem Catharinae sororis
suae absque prole defunctae ex Marehionatu, Comitalu et ce-
teris locis haereditariis Salvatoris Marebionis illius viri, repctiit.
Rogatus deinde Rex a multis Autonium et Joannem Alagon,
Leonardi filios cum eormn palruis Joanne et Ludovico de A-
lagon ex carceribus Xativae liberos dimisit, ita lamen ut ab
Aragoniae regno non recederent, Leonardum vero et Joan-
nem de Sena nunquam custodia Xativae liberare voluit.
Tandem Rex ipse IV. kal. febr. anno 1479 senio confectus
decessit Barcbinone oclogesimo secundo aetatis anno et apud
Populetum tumulatus anno sui regni vigesimo. Eadem tempe-
slate obiit etiam Nicolaus Carroz Prorex: et Leonardus \lagon
eorum audita morte signa letitiae dedit, barbamque sibi abra-
dere fecit, spem recuperandi Marchionatus frustra nactus; nam
in arctissima custodia semper stetit, et angustiae carceris im-.
patiens brevi tempore vitam finivit, et curn ipso Joannes de
Sena.
His Joannis Regis temporibus infrascripti Praesules floruere.
Anno 1461 non. sept. Franciscus ex Epo. Segobiensi Ar-
chiepiscopus Caralitauus sedit annos sex : deindc translatus
m
ad Ecclesiam Majoricensem: fuit in Romana Curia Rq;ii, Orator.
1467 idib. febr. Ludovicus Can. Jacensis in Aragonia crea-
tus Archiep. Caralitanus sedit annos quatuor et obiit.
1472 Ludovicus Nicosiae Eps. ad Ecclesiam Caral. transla-
tus non cepit iliius possessionem, sed eodem anno fuit ad
Ecclesiam Anglonen. translatus.
1472 id. febr. Gabriel B. Mariae De-Verola Tarasconen.
Dioec. creatus Archiep. Caral. sedit annos duodecim et obiit.
1479 XIV. kal. febr. Berengarius De Jos Decanus Ecclesiae
Barchinonensis creatus Archiep. Turritanus ; cujus tempore
fuit Archipresbyter Joannes Mannus.
1460 Franciscus Arnati Archiep. Arborens.
1470 Joannes Cani Archiep. Arboren.
1459 VIII. kal. nov. Leonardus Abbas s. Michaelis de Sal-
venero Plovacen. Dioeces. Eps. Castren.
1470 Laurentius .... Eps. Castren.
1469 VH. id. oct. Nicolaus de Campo Canon. Emporien.
creatus Eps. Emporien. sedit annos unum supra viginti.
1471 XIV. kal. febr. Jacobus Pogius Decretorum Doctor
creatus Eps. Sorren. sedit annos quadraginta quatuor et o-
biit, sepultusqne fuit in sacello s. Salvatoris Ecclesiae metro-
politanae, qnam ipse condidit, et per ejus obitum unio sortita
est effectum.
1464 V. id. jan. Joannes De-La-Bona Canon. Calagurritanus
creatus Eps. Usellen. sedit annos viginti.
1459 Joannes .... Eps. s. Justae qui fecit synodales consti-
tuliones.
1465 Petrus .... Eps. s. Justae.
1467 XV 7 . kal. aprilis Joannes Abbas Monaslerii s. Mariae
de Rota Caesaraugustanae Dioecesis creatus Eps. s. Justae
sedit annos novem.
1476 id. martii Franciscus Archipres. Arborensis creatus
JEps. s. Justae sedit annos quatordecim.
1467 V. id. maii Gregorius Pinna Ord. Camaldulensis crea-
tus Eps. Galtellinen. sedit annum unum supra viginli.
1459 Bernardus Frasso creatus Eps. Bosanen.
1471 XIV. kal. jul. Joannes de Salvis aureis Ord. fratrum
minorum Eps. Othanen. translalus ad Ecclesiam Bosanen. sedit
anno« quatordecim.
135
Eod. an. Antonius Melis crealus Eps. Othanen. sedit annos
quatuor.
1476 idib. sept. Hieronymus de Setgi Ord. fratr. minor.
magister in Theologia creatus Eps. Othanen. sedit annos sex.
Eod. an. XIV. kal. sept. Joannes Pellis Eps. Terralben.
sedit annos novcm.
1476 V. id. mart* Basilius Gambone ex Canon. Sorren.
Eps. Plovacen.
Eod. an. non. julii Ludovicus s. Crucis Magister in Theol.
Ord. fralr. Minor. creatus Eps. Bisarchien. sedit annos novem
et obiit.
Eod. an. IV. kal. apr. Petrus Pilares Ord. fratr. Min. et
Theol. professor Eps. Dolien. creatus , sedit annos octo , et
tran.slatus fuit ad Ecclesiam Caralitanam.
Praesides autem insignes eo tempore fuerunt.
Anno 1459 Joannes de Flos P. R. Sard. et Cors. et Guber.
Logudori, Caralis et Gallurae.
1460 Nicolaus Carroz de Arborea Sard. et Cors. P. R.
1477 Dalmatius Carroz Comes Ouirrae Propraeses Sardiniae
absente Nicolao ejus patre.
1459 Raymundus Satrilla Pro-Gubernalor Logudori.
1461 Anlonius de Sena Caesaraugustanus Gubern. Log.
1464 Petrus Pujades Gubern. Logudori.
1458 Jacobus Aragall Gubernator Caralis et Gallurae.
FERDINANDUS II. REX.
Ferdinandus cognomento catholicus Joahnis Aragoniae et
Sardiniae Regis unicus filius ex Joanna Ludovici Almiranlis Ca-
stellae filia procreatus, qui Isabcllam Castellae regis filiam duxit
uxorem, et mortuo Henrico Hispaniae ulterioris rex eftectus re-
gnum etiam Aragoniae et Siciliae, patre defuncto, inivit, et statim
suscepto diademate de mense februarii an. 1479 animum co-
gnitionemque applicuit in recuperandam Corsicam, quam Sardo-
rum auxilio et Comitis Cinercae favore facile debellare «pe-
rabat. Quapropter expeditionem magno cum apparalu assumpsit,
instruclisque triremibus Joanni Villamari mandavit, ut ex-
136
pulsis ex Sardinia atque exfurbatis omnibus Corsis, Bonifacia-
nis praesertim civibus, qui rem pecu0ariam in Gallura facie-
bant , Cinercae Comitem in Corsica alloqucretur , nobiUum
favorem sollicitaret. Sed dum profectionem Joannes parat
fato concessit , Bernardo Villamai i in urbe Bosae et omni
hereditate successore relicto, quem Rex classi praefecit, et
Ximenem Perez Escriva De-Romani Proregem in Sardiniam
cum Joanne Sunierio misit de mense martio ab expeditione
Corsicana supersedens , Lusitanis sibi rebellantibus, et ad Al-
phonsum Galliciae Regem deficientibus.
Eodem anno Angelus Marongius Sassaris Capitaneus, qui non
vulgares inimioitias cum Gambeilis in urbe exercebat, ab illis
gladio transtixus occiditur in sacellis Ecclesiae s. Nicolai nulla
superstite prole; omnibusque mirabile fuit infra annum con-
seculae vicloriae Regem cum tribus Leonardi Marcbionis hosti-
bus e vita migrasse. Missi sunt confostim ad Regem Joannes
Monterus Jurisconsultus, el Joanncs Solinas, Sassarenses legati,
qui mullis privilegiis, ob res contra Marchionem et Vicecomi-
tem Salluris a Sassarensibus gestas, fuerunt a Rege donati, et
primus urbis consiliarius perpetuus Capitaneus creatus.
Eodem anno quoque Ferdinandus Rex Vicecomilatum Sal-
luris cnm oppidis Sebolles et Fluminalis reg. Campitani , a-
liisque oppidis Laconis, Nuraghi, Nurecis, Asuni et Venadis
regionis partis Valenliae, quibus Joannes de Sena fuit priva-
tus, Henrico ab Henriquez avunculo suo liberaliter in perpetuum
dedit : quae statim magno dato pretio Petrus et Ludovicus
Castelvi sunt ab Henrico consecuti.
Altero anno 1480 omnem regionem Costaevallis cum illius
oppidis Bonorva Rebecco Semestene, et Terquiddo Marchio-
nalus Oristani, nec non oppida Borutae Torralbae et Bunnan-
nari, morte Angeli Marongii devolula, eidem Henrico concessit:
et Michaelem Margiense investivit oppidis Senis, Assoli , Rui-
nae et Mogorellae regionis partis Valentiae , a Paulo de Car-
dona Antonio Bernardino Margiensi venditis.
Anno deinde 1481 conjunctio insulac Sardiniae et Siciliae
regno Aragoniae, olim a Rege Joanne facla, iterum in Aragoncn-
sium convenlu in Calatayutana urbe congregato a Rege Fer-
dinando , etiam noniine Joanni^ Principis adhuc impuberis ,
137
juicjurando firmatur. Sub id tempus Gaspar Fabra obtinuit
regiones Partis Baricat^ cum oppidis Busachi, Foro-trajani,
Allai, J&oneli, Ullae, Ardaulis , Nuceti , Sorradilis , et Bi-
doni; et Galcerandus Requesens Palamosi Comes oppida Se-
duli, Orenae, Soddi, Ustedi, Tadasuni, et Domus novae
regionis partis Guilcieris, Joannesque s. Crucis, in adquisitione
Marchionatus Oristani insignis , oppidum Tuilis a Galcerando
de Doni emit.
Eodem anno Ximen Perez Sardorum conventum, quem par-
lamentum appellant, in Castro Caralis babuit praesentibus Pe-
tro Pilares Archiep. Caralitano, Joanne Fonceca, Jacobo
Maraquis, Joanne Fabra, Andrea Suniero, Francisco Zunquello,
Petro Martino de Ferraris, Berengario Ganello, Joanne Rodo,
Joanne Andrea, Petro Cervellon , Petro Fortesa, Galcerando
Juliano , Petro Maria deLacono, Salvatore deSena, Ludovico
Castelvi , Jacobo Aragall , et Petro Gomez , Praesulum et
Magnatum et Civilatum procuratoribus, nec non Arnaldo Roca,
Bernardo Margiensi, Joanne Nicolao Aymerich , Antonio Mar-
tinez, Antonio Aymerich Jurisconsulto, Caralis Consulibus: qui-
bus ex legibus dedit privilegia , et gratias concessit , omni-
bus, qui ob factum Leonardi de Alagon proscripti erant,
absolutis.
Anno 1482 officium s. Georgii , sub cujus protectione Cor-
sica a Genuensibus fuit redacta , coepit in ea insula condere
oppidum s. Florentii, ut inquit Augustinus Justinian.; et anno
proximo Genuenses, maxima inslructa classe, in Oristanum a-
liave loca maritima imminere credebantur; quare omnibus
Sardiniae locis Rex praecavens atque providens suburbium
Lapolae multis immunitatibus et privilegiis, ut magis habita-
retur , donavit, et ad refectionem portus Turriura pecunias
cum Sassarensibus contulit.
Eodem tempore Ximen Perez Scriba de Romani Prorex
simultates , partim obscuras , partim apertas contra Joannera
Fabra, Jacobum Aymerich, Andream Sunierum et alios Cara-
litanos exercuit, majorique odio cum Sassarensibus certavit ,
quos in conventu Carali congregato adversos omnino habuit.
Ilaque Caralitani a Consulibus, contra jus a Prorege creatis,
dissident, et armis se accingunt: et Laurentius Gambella
18
ww tur. ' ' '
r
138
Joannes Solinas, Joannes Gambella, et Leonardus Trumbitta
cum quibusdam aliis Sassarensibus tumultuant, et veteribus
abdicaiis urbis consulibus , a Prorege datis , novi creantur:
quamobrcm illi quatuor fuerunt ad mortem damnati , et
Ximen Perez Magistratu abdicatus insula excedere a Rege
jussus , Gulielmo Peralta Prorege in ejus locum sufFecto, et
postea Pelro Massa.
Anno 1484 Berengarius Ganellus, Joannes Fabra, Andreas
Sunierus, et Petrus Martinez de Ferraris, Sardorum legati ad
Regem Ferdinandum destinati confirmationem omnium fere
gratiarum et privilegiorum in conventu Ximenis Perez con-
cessorum largitione centurn quinquaginta millium librarum
obtihuere»
Anno sequenti Ximen Perez de Romani Prorex in Sardiniam
restitutus Sardos plurimos, quos aemulos et contrarios habuerat,
proscripsit, et laesae majestatis reos declaravit.
Eadem tempestate floruit Andreas Xisius Jurisconsultus ce-
leberrimus , teste Zurita ; et Antonius Albertus Sanjustus ex
venditione curatricis Salvatoris Bellii adeptus est oppidum No-
ragui. Anno subinde 1488 Petrus Aymerich pariter habuit op-
pidum Marae Arbareae ab Antonia uxore Francisci Alagon
sibi venditum.
His etiam temporibus Joannes Paulus Leca cum aliis Ci-
nercae comitibus bellum in Corsica contra Genuenses duce-
batj sed anno 1487, amissa arce Lucae oppidoque Chirici> in
Sardiniam teste Aug. Justiniano secessit.
Anno deinde 1490 Jacobus Aragall habuit oppidum Villae
Speciosae et Ici , et Galcerandus Botterus oppida s. Sperati ,
Siponlis, Susae, Sunnifeti et Arceti ex venditione Galcerandi
Torrelloni , et ejus filiu
Anno sequenti Berius Justinianus quatuor triremibus duas
Bernardi Villamari insequutus in deserto Sardiniae litore a
propriis militibus destitutas nullo praelio cepit ; nec multo
post unam ex illis Villamari , ut inquit , Augustinus Justinia-
nus , iecuperavit.
AnnO 1492 Ferdinandus Rex debellatis Mauris Granata pro-
vincia, quae Boetica dicitur, potitus est: et in Sardinia lumi-
haria in signum laetitiae accensa , super iisque litatum et
139
graliae actac. In co Granatensi bello Jacobus Alagon, Leooar-
dus Tola et multi alii Saidi clarucrc.
Eoclem anno Judaei omnes qui sacro Christi lavacro ablui
noluerunt jussu ejusdem Ferdinandi Rcgis ex Sardinia expuUi
6unt, et Synagogae, quas Carali et Algario habebant, sub in-
vocatione S. Crucis consecratae sunt Ecclesiae.
Eodem anno Vicecomitissa Gessa Villecclesiarum habuit odt
pida Guidilis et Seguris et Nicolaus Scargione oppida Mar-
guentis et Petraelongae a Jacobo Aragall vendita.
Anno sequenti Salvator Alagon, Leonardi Marchionis Oristani
frater, causa cognita, e custodia Iiberatur, et ab omnibus cri^
minibus infrascripla sententia absolvitur.
Ferdinandus D. G. Rex Aragonum etc. Sardiniae etc.
Marchio Oristani et Comes Gociani.
« Cum contra vos nobilem et dilectum nostrum Salvatorem
« Alagon objicerentur aliqua crimina fidelitatem et honorem
« veslrum coinquinanlia et gravi punitione digna , a quibus
* vos immunem praetendebatis , et propterea fuistis a nobis
« delenlus; ad vestri instantiam et supplicationem commisimus
« Francisco Mallet , quondam Regenli Cancellariam noslram ,
« et Gaspari de Aringo , quondam Secretario nostro , ut de
« objectis criminibus se informarent, et veritatem inquirerent,
« Nobis relationem facerent : qui mandatis nostris parendo de
« praedictis inquisiverunt , et informationem receperunt, No-
« bisque relationem fecerunt per processum ipsum satis in-
« structum constare vos non solum ulla labe fidelitatem ve-
« stram maculasse, et esse a crimininibus praedictis innoxium,
« sed etiam in aliquibus majestati nostrae servivisse. Et cum
« ita se veritas habet , quae submergi non debet ; idcirco
« praesentium tenore, et de nostra certa scienlia, et comulto,
« vos praefatum Salvatorem de Alagon ex meritis dicti pro-
« cessus ab omni noxa et crimine, fidelitalem et honorem ve-
« strum, deturpante insontem, bonumque et fidelem vassallum
« Nostrum semper fuisse et esse declaramus , et pro tali te-
« neri et reputari debere volumus et censemus, cum talis re-
« vera repertus fueritis, ut praedicitur; et propterea absolvi-
140
« imis et liberamus vos ab omni arresto et detenlione, sub
« quibus ex causis praedictis jussu Nostro positus fueritis, et
« in praesentiarum detinemini. Quocirca universis et singulis
« officialibus et subditis Nostris, cujusvis praeminentiae aucto-
« ritatis gradus et conditionis sint, praesentibus et futuris, ad
« quos spectet, et cuilibet eorum firmiter mandamus qualenus
« vos praefatum Salvatorem habeant teneant et reputent pro
« bono et fideli vassallo, et Nostram hujusmodi declarationem
« teneant et observant , et illi ad quos spectat cancellent et
« annullent arrestum juramento et homagio vallatum , obliga.-
« tionem et detentionem , in quibus positus sitis , actaque et
« procedimenta ratione praedicta contra vos et bona vestra
« quomodocumque facta, sicuti habemus tenemus cancellamus,
« et annullamus Nos cum hac eadem ex meritis dicti proces-
« sus et justitiae debito ; pro hujusmodi vero liberatione et
« remissione nihil curiae nostrae solvatis. In cujus rei te-
« stimonium praesentem fieri jussimus Nostro secreto sigillo
« in dorso munitam ». Datum in civitate Barchinonae die
XIIII. mensis octobris. Anno a Nativitate Domini MCCCCXCIII.
Io el Rej.
Dominus Rex mandavit mihi Ludovico Gonzalez. Visa per Ge-
neralem Thesaurarium , et per Regentem Cancellariam et per
Ferrer progeneralem Conservatorem. Anno 1493.
Anno 1494 Eleonora Castani vendidit oppidum Caputerrae
Annisae Torrellae : cui successit Nicolaus Torrella Ordinis s.
Jacobi de Spata : et anno proximo Petrus Castelvi parvo
pretio accepto cessit Ludovico ejus fratri vicecomitatum Sal-
luris et oppida et regiones partis Valentiae communiter emptas:
ac Jacobus Alagon habuit ex donatione Isabellae Besora ma-
iris suae regiones Trecentae et partis Hippis,
Eo tempore Ecclesia s. Nicolai Metropolitana Sassarensis,
quae pro magnitudlne populi satis angusta erat, amplissima ac
magnifica structura ornata redditur: et Ecclesia Civitaten. u-
nitur Ecclesiae Emporien ab Alexandro VI. Ferdinando Rege
postulante.
Praeterea Gonzalus Ferrandus cum Hispaniensi classe Sar-
diniam appulsus cum multis Sardis subsidio Regis Neapolis
contra Gallos proficiscitur.
Eil
Anno 1497 Princeps Joannes Ferdinandi Regis, filiu» unicus,
lieres et spes Aragoniae familiae, Salmanticae cum magno
populorum moerore obiit, et in omnibus Sardiniae civitatibut
celebratae sunt exequiae.
Anno etiam sequenti 1498 obiit Elisabeth, ipsius Ferdinandi
filia et Emmanuelis Regis Portugalliae uxor, et in Sardinia
peractae sunt exequiae.
Eo tempore Salvator Bellit habuit oppida Caxedis et Sogos
ex venditione Bernardi Capitis de Villa; et Joannes Paulus
de Leca ex Sardinia in Corsicam cum copiis Corsorum au-
xilio profectus urbes populosque omnes subigere frustra cona-
tur, Ambrosio Nigro repugnante, qui in insulam cum Genu-
ensium exercitu venerat.
Anno 1499 Raymundus Ruisech ^ alias Seraphinus Centella,
habuit a Rege Ferdinando regionem Marginis de Macomele
a Calharina Centella amita sua in dotem Salvatori Oristani
Marchioni traditam sibique jure haereditario debitam, et Pe-
trus Massa Carroz de Arborea oppida Mogoris, Satni et Siriu
parlis Ollae ex venditione Onuphrii Torrellonis aquisivit.
Anno 1500 Jubilaeus Romae aperitur: et Gandavi nascitur
Carolus Philippi filius , et Regis Ferdinandi ex Joanna iilia
nepos.
Eo anno Franciscus Castelvinus uxorem duxit Joannam Se-
raphini Montagnani filiam , quae in civilate Plovace et aliis
oppidis , bonisque paternis successit ex quibus orta est Sera-
phina , quae postea Friderico Cardonae nupsit, Plovacam et
alia oppida , quae in ejus familia reperiuntur , offerens pro
dote.
Anno deinde 1501 Petrus Massa Carroz de Arborea fuit a
Rege donatus castro et portu deserto Longonis in regione
Gallurae.
Anno sequenti 1502 Alexander Papa VI. serio attendens
quod Doliensis et Caralitanae, necnon Turritanae, Sorrensis ,
Plovacen, Arboren, s. Justae, Othanen, Bisarchien, Castren,
Usellen , Terralben , Emporien , et Sulcitanensis, Ecclesiarum
regni Sardiniae , redditus et proventus adeo tenues et exiles
erant , quod illarum Prelati ex eis statum suum juxta Pontifi-
calis exigentiam dignitatis tenere non poterant; quodque Sul-
142
citanensis et Othanen et Emporien Ecclesiae praefatae in locis
desertis consistebant : et quod si Caralitanae Ecclesia Doliensis,
et Turrensi Sorrensis et Plovacen ; necnon Arborensi Ecclesia
s. Juslae, et Olhanensi Bisarchiensis et Castrensis , et paro-
chialis Ecclesia, Rectoria nuncupata villa de Alguer ; necnon
Usellensi Terralbensis, et Emporiensi monasteria de Cerigo et
s. Michaelis de Plano , Ordinum s. Benedicti et Vallisumbro-
sae , Dioecesis Emporien et Turritanen, ac insuper parochia-
lis Ecclesia s. Antonii Prioratus nuncupata de Castel Genoves:
ac Sulcitanensi canonicatus de Villecclesia, perpetuo uniantur,
annectantur, et incorporentur; et quod si Sulcitanensis ad Ec-
clesien , Othanensis ad Algarien , Emporiensis ad Castel Ge-
novesien transferantur ; profecto singuli, Caralitanus et Turri-
tanus, ac Arborensis, Archiepiscopi, necnon Oihanen, Usellen,
Sulcitanen et Emporien Episcopi, non modico susciperent rele-
vamen : propterea Pontifex cupiens praefatarum Ecclesiarum
indigentiae subvenire , et Ferdinandi ac Elisabeth Regum Hi-
spaniarum ac Sardiniae votis annuere, fecit praedictas uniones
annexiones et incorporationes , transferens etiam praefatas se-
des ad praedicta loca cum Capitulis dignitatibus sacerdotiis
et ceteris annexis , ac pro potiori cautela easdem Ecclesien ,
Algarien et Castelgenovesien Ecclesias in Cathedrales cum
Capitulis, mensis, et insigniis Cathedralibus erexit et creavit.
Haec Alexander decernebat pridie idus aprilis Pontificatus
suis anno X.; sed ejus obitu superveniente literae Apostolicae
confectae non sunt. Quare Julius II. sui decreti carta sub da-
tum VI. idus decembris anno 1505 approbavit ea omnia quae
decreverat Alexander.
Eodem anno Antonius de Sena Sardus insignis copiarum
dux in bello Neapolitano a Gallis captus, teste Zurita, occiditur.
Anno sequenti Antonius Alagon , Leonardi Marchionis Ori-
stani filius , strenuus et clarus est habitus in auxilio ferendo
oppidanis Salses a Gallis acriter obsessis.
Anno deinde 1504 Isabella Regina excessit a vita in oppido
Medinae de Campo, et in Sardinia exequiae fuerunt celebratae.
Eodem anno Ferclinandus Rex oppida Austis Tetis et Tianae
morte Michaelis Pujades devoluta Matthaeo Arbosich Algariensi
viro strenuissimo in bello Neapolitano, ut debitum illi retri-
m
bueret concessit; ct altcro anno oppkla Orani et Nugori , Uni-
veri, Orotelli, Orgosuli , Sarulis, et Olhanae reg. Curat. Dore,
et oppidiBithi, Garofai, Onanini, Encontratae Barbariae Bilhis,
oppidumque Isilis regionis partis Valentiae , et oppida Ma-
mojadae, Fonnis et Gavoi, Ollolai, Lodini, Olzai, et Offodae
regionis Barbariae Ollolai Petro Massa Carroz de Arborea li~
beraliter dedit.
Anno deinde 1506 de mense aprilis Philippus Maximiliani
Caesaris filius ex Flandria transfretavit in Hispaniam cum Jo-
anna uxore, Ferdinandi Regis filia, et regnorum Granatae at-
que Castellae dominium tenuit, Ferdinando Rege in Aragoniam
prius , mox in Neapolira succedente : sed post quatuor menses
rcbus humanis eximitur, ejus obitum stella comata praedicente.
Eodem anno nonis junii Julius Pontifex attendens quod Dioe^
ceses contiguae Ecclesiae Emporiensis et Civitatensis , ob re-
dituum lenuitatem haberent aedes sacras deformatas , et or-
namentis necessariis destitutas > et quod illarum Praesides ex
fructibus singularum mensarum se commode sustentare non
possenl; hinc annuens votis Ferdinandi Regis Emporiensem et
Civilatensem Ecclesias perpetuo univit annexuit et incorpora-
vit , ita ut Episcopus Empoiiensis et Civitatensis nominaretur,
semper anteposito titulo alterutrius Ecclesiae > ubi versaretur,
et neutra laederetur in spiritualibus vel in temporalibus.
Eodem anno Joanna uxor Petri Cardonae successit Petro
Galzerando Requenses Comiti de Palamoso in oppidis Seduli
Sisurri, Orenae, Soddi, Norguilli, Tadasunis, et Domusnovae
regionis Gulcieris: Joannesque ac Perottus Commius Salva-
toris filii fuerunt investiti oppidis Serdianae, Bacci , Turris ,
Segafae, Sipiolae, Noricali , Donoris, Moduli, Daminiae , Pa-
rasuli , Nexi reg. Doliae.
Eo tempore Francisca et Elvira Henrici Enriquez filiae ven-
diderunt regionem Costae Vallis cum oppidis Borutae , Tor-
ralbae, et Bunnanari regionis Mejuloci Alphonso Carrillo.
Eodem anno Jacobus Mari Dominus totius regionis Capitis
Correxi in insula Corsicae a Genuensibus captus in carceribus
arcis Ericis custoditur, eo quod Joannem Pauluin de Leca tumul-
tuantem cum aliis nobilibus Corsicae non invasit; cumque anno
sequenti Genuenses pulsa nobilitate statum popularem induce-
^ 7 *~H* fftf C*** *^'
m
rent, Paulo Novio viro plebejo ad summum bonorem immodieo
populi favore evecto, eos Gallorum Rex armis subegit, et
Corsicam coegit Gallico parere imperio, Paulumque Novium
e fuga rectractum capite plecti jussit, Justiniano et aliis re-
ferentibus.
His temporibus Franciscus de Sena militia claruit, et Mi-
cbael Morenus Algarien. jurisprudentia insignis est babitus ,
de eoque meminit Pbilippus Decius in Conciliis.
Deinde anno 1510 Joannes Dusay juris utriusque Doctor
Prorex Sardiniae conventus in Castro Caralis indixit, et ha-
bere coepit, eoque morluo Ferdinandus Giron de Rebolledo
Prorex suffectus a Ferdinando Rege continuavit, ac illius
confirmationem Gaspar Fortesa legatus Hispaniam profectus a
Rege obtinuit, qui multa privilegia concessit.
Proximo deinde anno uxor Consalvi Ferrantis ex Genua
Terranovam vi tempestatis delata Sassarim cum filiabus itineri
/**Xnnt« 'frjrft ^f***^terre6tri venit, et aliquamdiu recreata, inde Algarium profecta
o, H a/U^ Jc/ $f+ <> 4» iU ^ Malacam petiit.
t^JL^ p*c*f+ ctijdh-* 4+- Anno dciiide 1512 Concilium Lateranense a Julio II. in-
F* i*JL&h<. l*> /n*vt^*rt». cuoatur > q«od fuit a Leone X. postea absolulum et com-
'y/f^%:f/L^U *t % /^probatum. In quo praesentes fecerunt Petrus Scrra de MunOS
J*s fwftK.fr ^ C*j1 ..Arcbieps. Arboren. , Angelus de Leoninis, ejusque successor
U/ t ^W 1 * ^crijti*»"!*** "Franciscus Minorbetus de Medicis Arcbieps. Turritanus, et
^^m^W*. **•*+ *- ^"^^Joannes de Loysa Eps. Algarien.
V tvvWvot* ' t^^tXUfh^t'^ Anno 1512 Jacobus Alagon fuit a Ludovico Bellit singulari
Mmu^ fc hjtfa***** ©ertamine provocatus: quod ubi Prorex cognovit Monasterium
HZ . et alia Salvatoris oppida sequestro subiecit , certamenque
U t*~*~ft * %^~\ impedivit. Ti .
yrCfcJtK. /t^X/t» "^v^Eodem anno Turcarum piratae Siniscolam invadunt, et multis
captis diripiunt; vicinaque oppida Sarper et Sullai trepidant.
Anno autem sequenti eorum triremis in Portu Comitis a
Sardis capilur: et anno 1516 decimo septimo kal. febr. aetatis
auae 63 Ferdinandus Rex in Hispania decessit absque virili
prole, stella comata ejus obitum per muitos dies praesignante,
et apud Granatam urbem tumulatus est.
His Ferdinandi Regis temporibus Pontifices infrascripti cla*
ruerunt in Sardinia.
Anno 1484 non. kal. martii Ferdinandus Romanus Clericuf
m
Cesnraiujiistanus crcalus Archiepiscopus Arborensis sedit an-
nos ooto.
1492 id. apr. Jacobus Serra Canon. Valentinus, sed ex Sar-
dinia oriundus, magister in Theologia creatus Archiep. Arbo-
ren. sedit annum unum supra viginli et creatus Cardinalis
tituli s. Clementis cessit Archicpiscopatum cum reservatione
fructuum, et mortuus lumulalusque fuit in Ecclesia s. Jacobi
ubi lapis adhuc cernilur. « Jacobo Serra Episcopo Praene-
« stino S. Ecclesiae Cardinali Arborensi Antonius de Monte
« Cardinalis s. Praxedis exequutor ex lestamento posuit ».
1515 V. id. decembris Petrus Serra De-Munos creatus Ar-
chicp. Arboren. sedit annos sex. Hic synodum provincialem
congrcgavit et constitutiones plures fecit, et Concilio Latera-
nen. sub Julio II. et Leone X. interfuit.
1484 XII. kal. aug. Petrus Pilaris Ordinis fratrum Praedi-
catorum ex Eps. Doliensi Archiep. Caralitanus sedit annos
viginti novem, et cessit reservatis sibi fructibus.
1515 id. jan. Joannes Pilares Epis. Sulcitanus creatus Ar-
chiep. Caral. cum unione Ecclesiae Sulcitanae ad vitam sedit
annos octo.
1490 Franciscus Pellicier Archiep. Turritanus creatus sedit
annos .... Hic habuit etiam Ecclesiam Sorren. illius unione
facta ab Alexandro VI. sortiente efteclum post mortem Jacobi
Pogii id. julii anno 1505 ; et VII. id. septembris ejusdem
anni altare majus metropolitanae Ecclesiae Sassaren. Beatae
Mariae sacravit.
1509 Terlio nonas Augusti Angelus De Leoninis Tiburtinus
Eps. translatus ad Archiepiscopatum Turritanum sedit annos . . .
et cessit. Hic in concilio Lateranen. sub Leone X. interfuit
assistens suae Sanctitati; anno 1517 ab humanis decessit ,
conditusque fuit in sepulcro marmoreo in Ecclesia Tiburtina
cum hoc epitaphio :
« Angelo , ex vetusta Tiburtina Leoninorum familia philo-
« sophiae c